Suradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svjetskom ratu
Kolaboracija četnika sa snagama Osovine je tokom drugog svjetskog rata u Jugoslaviji poprimala razne forme, od nenapadanja do direktne vojne podređenosti.
Jugoslovenska vojska u otadžbini je predstavljala raznorodnu formaciju sastavljenu od raznih četničkih grupa. Četnici u Srbiji su isprva sa partizanima učestvovali u ustanku protiv okupatora 1941, a nakon sloma ustanka kreću u borbu protiv unutrašnjih neprijatelja - partizana i drugih etničkih grupa. U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (Dalmaciji, Lici, Hercegovini i delu Bosne) četničke jedinice od početka organizuju Italijani kao jedinice Antikomunističke dobrovoljačke milicije.[2] Proklamativno su ove jedinice bile pod Vrhovnom komandom Draže Mihailovića, ali efektivno podređene italijanskoj vojnoj komandi.
Mihailovićeve četnike je podržavala jugoslovenska vlada u izbeglištvu, podržana od Saveznika, te su četnici formalno postali deo savezničke koalicije, očekujući preuzimanje vlasti u trenutku savezničke pobede nad Nemačkom. U međuvremenu, otpor Osovini veoma je opao, a mnogi delovi JVuO su se borili zajedno sa osovinskim snagama protiv rivalske Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Nakon niza upozorenja tokom 1943, Saveznici su u decembru 1943. doneli odluku o raskidu saradnje.[3][4][5][6][7] Izbeglička vlada u kojoj je Mihailović bio ministar vojni raspuštena je u maju 1944, u avgustu je kralj Petar ukinuo njegov štab, a u septembru pozvao sve pripadnike Jugoslovenske vojske u otadžbini da se priključe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije.
Mihailović otkazuje poslušnost jugoslovenskom kralju, a tokom savezničke bitke bitke za Srbiju 1944. se bori na strani Wehrmachta. Četničko zbližavanje sa Nemcima kulminiralo je zajedničkim povlačenjem sa nemačkim snagama na teritorij Trećeg Rajha 1944-1945.
Uzimajući u obzir formacijsku potčinjenost italijanskim fašističkim snagama, logički je neodrživo četnike nazivati antifašističkim pokretom. Pokret koji traži i dobija oružje, municiju i ratnu opremu od fašističkog okupatora, po definiciji nije antifašistički. Mihailovićev pokret nije bio fašistički u ideološkom smislu i nastao je kao nesumnjivo antiokupatorski pokret. Međutim, praksa tog pokreta podrazumevala je usvajanje fašističke kulture nasilja: etnički motivisani masovni zločini, teror nad civilima, istrebljenja čitavih porodica, nasilje nad kolektivnim seoskim zajednicama, spaljivanja i pljačku čitavih naselja.[8]
- Samostalni četnički odredi („Vertragschetniks“) više ne postoje, čak se i Drenović stavio pod komandu D.M.-a. Drenović, Tešanović i lokalni komandanti formalno sarađuju sa njemačkim i hrvatskim trupama. - Ukupno brojno stanje četnika u NDH i Sloveniji procijenjeno na 22.500 ljudi.[9]
– Njemački izvještaj od 1. septembra 1943. godine
Mihailovićeva ratna doktrina Uredi
Nakon početnog učešća u ustanku, Mihailović je već 1941. smatrao da su oružane akcije protiv okupatora bez izgleda na uspeh,[10] da mogu izazvati represalije, da su stoga štetne, pa ih treba izbegavati. Prema Dražinoj doktrini, otvoren sukob sa okupatorom treba početi u trenutku njegovog povlačenja, usled savezničkog iskrcavanja na Balkanu ili usled poraza na drugim frontovima. U svom programu poslatom emigrantskoj vladi septembra 1941, Mihailović piše:
Održavanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagačima, ali za sada, do daljeg, ne ulaziti u neposredne borbe osim u slučajevima samoodbrane kao što je slučaj u Hrvatskoj.[11]
Njegovo gledište osnaženo je nakon prve zvanične radio poruke predsednika izbegličke vlade Dušana Simovića od 28.10.1941. koja kaže:
Do daljnjeg znaka za zajednički rad, bez krajnje potrebe ne izazivati neprijatelja.
Mihailović je verovao da će saveznici na kraju pobediti. U međuvremenu, nastojao je da spreči ekspanziju komunizma. Smatrao je da će trenutak sloma okupatora biti odlučujući za buduće uređenje zemlje. Da bi se to moglo iskoristiti, potrebno je:
- biti, makar formalno, priznata pro-saveznička formacija;
- biti vojno dominantan u odnosu na ostale etničke ili ideološke struje sa savezničkim statusom.
Partizanski pokret bio mu je glavni rival, a takođe i glavni ideološki protivnik po svim važnim pitanjima. Mihailović je smatrao da strateško opredeljenje za zapadne saveznike nije nužno u sukobu sa taktičkim suzbijanjem partizanskog pokreta uz pomoć okupatora. On je verovao da će ta saradnja ostati neprimetna, odnosno da treba “javno izbegavati saradnju sa Nemcima jer to srpski narod ne voli.“[12]
U skladu sa ovom logikom, razvio je koncepciju korišćenja svih činilaca u svoju korist. Smatrao je da se treba držati Saveznika, jer je to obezbeđivalo je podršku kralja, naroda, i status savezničke sile. Otpor Nemcima je ostao deklarativnog i propagandnog karaktera da se snage ne bi iscrpljivale u beskorisnim sukobima sa nadmoćnim protivnikom.[13]
Odnosi sa Nemcima u Srbiji 1941. Uredi
Saradnja sa kvislinškom vladom Uredi
Draža Mihailović je na početku stvaranja svoje organizacije, tokom leta 1941. stupio u kontakt sa kvislinškim režimom Milana Aćimovića.[14] Mihailović je smatrao da se kvislinške snage Aćimovića i posle njega Nedića mogu višestruko iskoristiti:
- one suzbijaju komunizam i u tom svojstvu su koristan partner;
- one mogu služiti kao paravan za privremenu legalizaciju četničkih odreda u kriznim situacijama;
- one su potencijalni izvor snabdevanja - bilo dobrovoljnog, bilo putem fingiranih ili stvarnih prepada
- one omogućuju posrednu vezu sa okupacionom silom;
- njihovi pripadnici će preći pod Mihailovićevu komandu u trenutku raspada okupacionog sistema;
Sa Nedićem je bio u kontaktu, dobijao od njega pare, i obećanja "da će se angažovati kod nemačkih vlasti da Mihailović ne bude zarobljen ili kažnjen."[15] Mihailović je preko Nedića tražio kontakt sa Nemcima za "borbu protiv komunizma", ali Nedić im je preneo da se Mihailović nalazi neposredno pred uništenjem, da želi da dobije u vremenu da bi se spasao, naročito preko zime, da je potpuno nepouzdana ličnost i da nema svrhe pregovarati.[15] Kakogod, o želji Mihailovića da pregovara je obaveštena i nemačka Vrhovna komanda:
13.11.41: Vrhovna komanda oružanih snaga traži provjeru vijesti da je „izvjesni“ Mihailović poslao delegate Nediću, i preko njih ponudio Nijemcima pregovore.[16]
Uprkos potonjem neuspehu pregovora sa Nemcima, četnici su ipak postigli dogovor sa kvislinškom vladom. Sukladno postignutim dogovorima viših instanci, Štab 1. valjevskog četničkog odreda 13. decembra 1941. naređuje saradnju sa kvislinškim vlastima u borbi protiv partizana:
2) Da komandir opštinskih četa stupa u dodir sa postavljenom opštinskom upravom i ne pokazujući ovaj akt saopšti joj da je određen da formira oružane snage na teritoriji opštine koje će služiti kao potpora vlasti radi održavanja mira i poretka a naročito kao oružana snaga za suzbijanje komunista ako se i kad pojave na teritoriji opštine. Ovaj štab će preduzeti sve potrebne mere da ovakav rad bude prećutno odobren i od strane Nedićevih odnosno nemačkih vlasti.
6) Komandiri će narediti svojim seoskim komandirima da odmah otpočnu sa patroliranjem. Ova mera je neophodna jer se komunisti pošto su razbijeni vuku kroz sva sela u bednom stanju i malim grupama a u interesu je naše stvari da ih odmah razoružavamo.[17]
– Naređenje Štaba 1. valjevskog četničkog odreda za saradnju sa vlastima srpske kvislinške vlade (13. decembra 1941.)
Mihailovićeva ponuda Nemcima 1941. Uredi
Četnički odredi jugoslovenske vojske pod komandom pukovnika Draže Mihailovića stavljaju se na raspolaganje za borbu protiv komunista u saradnji sa nemačkim Vermahtom.[18]
– Dražina ponuda Nemcima iz oktobra 1941.
Nemci su za gušenje ustanka u Srbiji 1941. angažovali dodatne trupe i sproveli drastične represalije nad stanovništvom, što je Mihailovića navelo da se povuče iz ustanka, napadne partizane i zatraži kontakt sa nemačkom upravom radi prekida neprijateljstva. Vezu je uspostavio preko pukovnika Branislava Pantića, njegovog predstavnika i obaveštajca u Beogradu. No, na samom početku sastanka sa nemačkim predstavnicima u selu Divci 11.11.1941. mu je rečeno:
Pre dve nedelje poručili ste nam preko Vaših poverenika u Beogradu da je Vaša namera 'da nećete više dozvoliti da se srpska krv beskorisno proliva i srpska imovina dalje uništava'. Istovremeno ste ponudili da se zajedno sa nemačkim Vermahtom i organima Nedićeve vlade borite protiv komunizma. Ponuda je od strane Glavne komande odbijena jer:
1) Nemački Vermaht će sam u najkraćem vremenu okončati sa komunizmom i
2) glavni komandant ne može imati poverenja prema Vama kao savezniku.
Nemci su procenili da Draža zna za dolazak njihovih oklopnih trupa, da kao generalštabni oficir pravilno ocenjuje da će se nastavak nemačkih operacija rđavo završiti po njega, i stoga "nemački Vermaht ne može da se optereti takvim saveznicima koji mu se privremeno priključuju iz razloga oportuniteta".[19]
U daljem razgovoru Draža se pravdao nacistima za ustanak:
Nije moja namera da ratujem protiv okupatora, jer kao generalštabni oficir poznajem snage obeju snaga.[19]
On se pravdao da je morao uzeti neke gradove od Nemaca da ih komunisti ne bi uzeli[20] i izjavljivao da nije na strani ustanika:
Nisam se stavio na stranu onih koji žele da isteraju Nemce.[19]
Draža je izjavljivao Nemcima lojalnost i tražio da mu daju municiju da nastavi borbu protiv partizana.[21] Ali, želeo je da njegovo "delovanje na nacionalnoj osnovi" ostane potajno da ne bi prošao kao Kosta Pećanac, koji je sklopio otvoreni sporazum sa okupatorom, čime je izgubio ugled u narodu i stekao oznaku izdajnika.[19] Uprkos svim njegovim predlozima, Nemci mu nisu ostavili drugu mogućnost do da položi oružje:
„Ponuda pukovnika Mihailovića da stavi svoje snage na raspolaganje za borbu protiv komunista je odbijena i zatražena je bezuslovna predaja. Mihailović je tražio da se konsultuje sa svojim komandatima. Mihailović također tražio oružje za borbu protiv komunista. Ovo je igra, borba između bandi za izvor oružja. Ipak, čini se da jedan dio Mihailovićevih bandi iskreno želi da se bori protiv komunista.“[22]
– Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugostoka 17.11.41.
Za njim je raspisana poternica i nekoliko meseci je bio u bekstvu. U junu 1942. Mihailović je prešao u Crnu Goru, italijansku okupacionu zonu, na teritoriju koju su držali crnogorski četnici. Četnički odredi u Srbiji su delom raspustuili regrute kućama i ostali u ilegali na kadrovskom sastavu, a delom se legalizovali kao pripadnici zvaničnih Nedićevih formacija.
Stanje sukoba niskog intenziteta i legalizacija četnika Uredi
Draža Mihailović naređuje „misteriozne sabotaže" po gradovima septembra 1943.
Aktivnosti četničkih odreda u Srbiji svedene su na najmanju meru da se ne bi izazivao okupator, i uglavnom su ograničene na organizacionu i obaveštajnu delatnost i sitnije diverzije. Uprkos tome, nemački okupator je veoma ozbiljno shvatao četničku aktivnost i povremeno organizovao racije protiv preostalih Mihailovićevih odreda, koji su se trudili da izbegnu dodir sa neprijateljem. Težište aktivnosti obeju strana preneto je na teritoriju NDH.
U Srbiji, znatan broj Mihailovićevih snaga se legalizovao. Nemački popis glavnih vladinih legalnih odreda od 15. maja 1942, pod rednim brojevima 1 do 18 navodi Ljotićeve odrede, od 19 do 39 su Mihailovićevi, a od 40 do 100 Pećančevi. Tu na okupatorskom spisku snaga su neki od glavnih Mihailovićevih četnika: Predrag Raković, Miloje Mojsilović, Dušan Smiljanić, Vučko Ignjatović, Miloš Glišić, Ljuba Jovanović... Do početka 1942. godine "ravnogorski pokret istopio se u redovima Nedićeve milicije i konačno se ponovo pojavio, umanjen, u Crnoj Gori."[24]
Odsustvo oružane borbe u Srbiji sredinom 1942. godine Mihailović je nastojao da nadoknadi činjenjem smicalica nemačkim vojnicima po gradovima, ubacivanjem „smrdljivih bombi", "svrabećih praškova", "praškova za kijanje", upućivanjem pretećih pisama, uznemiravanjem telefonom...[23] Ovo nije ostalo neprimećeno. Britanski kapetan Bil Hadson je u drugoj polovini 1942. ponovo uspostavio vezu i javio da "Mihailović još sarađuje s Osovinom u Crnoj Gori i Sandžaku i miruje u Srbiji", da su "u Dalmaciji Trifunovićevi četnici legalizovani" te, podsticani od Italijana, sanjaju o nekoj "Srbo-Sloveniji i Dalmaciji". Na osnovu stanja na terenu on izvlači zaključak:
U trenutku kada je Mihailović u velikom stepenu igrao ulogu kvislinga bio je nagrađen najjačom britanskom propagandom.... Mihailoviću bi trebalo konačno reći da Britanci pretpostavljaju komuniste kvislinzima.[24]
– Britanski kapetan Bil Hadson
Mihailovićeva taktika u Srbiji se početkom 1943. sastojala u tome da organizuje i štedi svoje snage za "planirani narodni ustanak". Nemci navode da je izbjegavao svaki konflikt sa okupacionim trupama.[25] Izveštaji Nedićeve vlade konstatuju da je četnička akcija gotovo svuda upravljena na obračunavanje sa komunistima, koje se sprovodi beskompromisno, do istrebljenja. Inače, četnici na sastancima sa narodom savetuju lojalno držanje prema domaćim vlastima i okupatorskoj vojnoj sili kao i odricanje svake pomoći partizansko-komunističkim bandama.[26][27] Četnici su se posebno klonili ozbiljnijih sabotaža koje mogu izazvati odmazde, pa su čak sprečavali britanske komandose na terenu da ih vrše:
Major Selby imao zadatak da organizuje sabotaže i dotur materijala za iste; „Prema Selbyevim navodima, do sabotaža nije došlo zato što ih D.M., odn. njegovi komandanti na terenu na terenu još nisu odobrili.“ [28]
– Izvještaj nemačkog obavještajnog odjeljenja o rezultatima istrage nad zarobljenim britanskim majorom Selbyem, uhvaćenim kod Žitkovca (26. august 1943).
Mihailović je 7. oktobra 1943. naređivao svojim četnicima borbu protiv partizana u Sandžaku "po svaku cenu" i nesukobljavanje sa Nemcima "po svaku cenu":
9. Na slučaj dolaska nemačkih trupa u reon gde se vrši akcija, ne dolaziti sa ovima u dodir, a sprečiti po svaku cenu eventualni sukob.
10. Na slučaj nailaska na partizane, ovi se po svaku cenu moraju razbiti i reon Župe očistiti.[29]
– Naređenje Mihailovića za borbu protiv partizana i nesukobljavanje sa Nemcima u Sandžaku (7. oktobra 1943).
Saveznički komandant Sredozemlja uskoro i sam uviđa da se Mihailović bavi sporednim aktivnostima, uz izbegavanje da preduzme nešto na komunikacijama vitalnim za Saveznike i za Nemce. Stoga je 9. decembra 1943. poslao Mihailoviću telegram kojim zahteva izvršenje specifikovanih napada na komunikacije, a koji počinje rečima:
Sloboda kojom se Nemci služe železničkim prugama od Grčke do Beograda za prevoz i izdržavanje trupa nepodnošljiva je.[30]
Saradnja četnika sa NDH Uredi
Mi se sa vojnim organima hrv. države na terenu borbe protiv komunista nalazimo ne kažemo saveznici, ali kao neki slučajni saradnici. Iz toga može za obje strane nastati dosta dobrih posljedica.[31]
– Predlog štaba Ozrenskog četničkog odreda komandantu 4. domobranske divizije za saradnju u borbi protiv partizana (10. maja 1942.)
Na celoj teritoriji NDH na kojoj su živeli Srbi, došlo je do ustanka protiv ustaškog terora. Među ustanicima je ubrzo došlo do podele između četnika i komunista. Komunisti su imali svoje principe: beskompromisnu borbu protiv svih okupatora i pomagača i zabranu nacionalnog revanšizma. Četnici su hteli smirivanje situacije, što se ubrzo pretvorilo u borbu protiv pokreta otpora.
Momčilo Đujić i Pajo Popović su prvi od četničkih vođa bili decembra 1941. godine kod župana NDH Davida Sinčića u Kninu.[2] Zajedno s njima dvojicom, kod Sinčića je početkom decembra došao i Brane Bogunović, kojeg će Sinčić ocijeniti kao najpouzdanijeg za suradnju.[32] Pregovori četnika s vlastima NDH u Kninu su nastavljeni u januaru 1942. godine, kada su velikog župana posjetili i Mane Rokvić, kapetan Veljko Ilić, Velimir Tešanović i Stevo Rađenović.[33]
Četnici su tokom prve polovine 1942. putem pučeva preuzeli od komunista rukovođenje ustaničkim odredima u centralnoj i istočnoj Bosni. Ovi odredi sklopili su ugovore o saradnji sa vojnim vlastima NDH tokom aprila, maja i juna 1942, i tako se uključili u jedinstven nemački odbrambeni sistem. Prvi je sporazum sa NDH potpisao Uroš Drenović u ime svog odreda 27. aprila 1942. Zatim su slične sporazume potpisali Lazo Tešanović, Rade Radić, Savo Božić, Cvijetin Todić, Radivoje Kerović i drugi. Pavelićev ministar Mladen Lorković 26. maja 1942. godine depešom obaveštava »vrhovničtvo« velike župe Bribir i Sidraga:
»Glavni stožer domobranstva suglasan je sa vašim priedlogom da se vođama grko-istočnjaka popu Momčilu Đujiću, Mani Rokviću, Bogunoviću, Paji Popoviću i Paji Omčikusu dodieli pomoć od milijun Kn (kuna), 200 pušaka jugoslavenskog poriekla i 10 strojo-pušaka.«[34]
– Depeša ministra NDH Mladena Lorkovića nadležnima u Kninu o isporuci oružja četnicima (26. maj 1942.)
Isplata je izvršena početkom juna. O tome dr Sinčić obavještava Pavelića: "Jučer sam trima glavnim vođama četnika koji su u borbi protiv partizana, Momčilu Đujiću, Branku Bogunoviću i Mani Rokviću dao svakome po 100.000 kuna radi organiziranja borbe protiv partizana i pomoći njihovim suborcima."[35] Istovremeno je Sinčić »četničkim vođama izručio jednu makar skromnu količinu hrane, a naše zapovjedništvo stavilo im je na raspolaganje 20.000 metaka, 100 pušaka i 10 dobrovoljaca — puškomitraljezaca s oružjem«.[36] Međutim, saradnja nije tekla glatko. Dogovoreno je da četnici ne napadaju hrvatska sela i da ne dolaze oružani u Knin, što se često nije poštovalo.[37] Ali na saradnji su insistirale sile Osovine. Početkom 1943. ugovori o saradnji su obnovljeni.
Za četničke formacije sa područja NDH koje su bile lojalne okupacionim vlastima, njemački organi su od proljeća 1944. počeli upotrebljavati službeni naziv “Hrvatska borbena zajednica” (nem. Kroatische Kampfgemeinschaft — KKG):
Novi naziv za četnike u NDH koji se bore pod njemačkom komandom; Treba doprinijeti postizanju sporazuma između KKG i hrvatskih vlasti kako bi se izbjegli sukobi među njima i time omogućila zajednička borba protiv komunizma.[38]
– Hrvatska borbena zajednica (Kroatische Kampfgemeinschaft) (30. maj 1944. godine)
Tema sastanka: formiranje /Hrvatskih borbenih grupa/; Četnici imaju priznati NDH, odbaciti naziv /četnik/ i velikosprske težnje i podrediti se Wehrmachtu; u zamjenu im se garantuje bolnička skrb za ranjene u njemačkim bolnicama, snabdijevanje pojedinih dijelova civilnog stanovništva, te zaštitu od nasilja /počinjenog od treće strane/.[39]
– Izvještaj obavještajnog odjeljenja 392. pješadijske divizije o sastanku sa četničkim komandantima kod Otočca 7. juna 1944. godine (10. juni 1944.).
U izvještaju poslatom 18. maja 1944. iz ustaškog 3. gorskog zdruga komandi njemačkog 69. rezervnog korpusa, navode se podaci o borbenoj saradnji sa četnicima Vasa Mijatovića, koji se nalazi pod komandom vojvode Uroša Drenovića:
Četnici Vase Mijatovića su opet dokazali vjernost NDH, naročito prilikom napada na Prijedor i u toku akcije čišćenja od strane 69. ResKor.[40]
Četnički odred iz Medaka kod Gospića je sklopio sporazum sa delegacijom NDH koju su činili veliki župan, jedan predstavnik vlade iz Zagreba, te ustaški pukovnik Vjekoslav Servatzy, koji se lično založio za sklapanje ovog sporazuma. Rezultat sporazuma je bio postavljanje garnizona NDH u Medaku i zajedničke akcije protiv partizana. Partizani su kontrolisali Medak od aprila do decembra 1943; Poslije dolaska 114. lovačke divizije Wehrmachta, u Medaku je opet uspostavljen „ustaško-domobransko-četnički garnizon.[41] I pored toga, između ustaša i četnika je dolazilo do sukoba. Tako sredinom maja 1944. ustaše spaljuju srpsko selo, a četnici traže zaštitu od njemačkog Wehrmachta "da sve svoje snage usmjerimo na borbu protiv komunizma, a ne da gubimo vrijeme i dragocjene četničke živote na osvetu ustašama."[42] U narednim mesecima saradnja četnika i ustaša je išla teško i usiljeno, uz mnogobrojne incidente i čestu intervenciju Nemaca.[43]
Uvijek stavljajući ostvarenje vlastitih vojnih i političkih ciljeva u prvi plan, Njemci su vlastima NDH pokušavali predočiti sve pogodnosti saradnje sa četnicima u borbi protiv zajedničkog neprijatelja, uz što manje međusobnih razračunavanja:
Sukobe između ustaša i četnika treba sprječavati; vlastitu saradnju sa četnicima ne iznositi previše u javnost, da se ne bi izazivale bespotrebne polemike; NDH se ne treba nametati savezništvo sa četnicima, ali oni treba da shvate da vremenski i prostorno ograničena saradnja sa četnicima i njima koristi, imajući u vidu trenutni odnos snaga na terenu.[44]
– Zabilješka sa razgovora glavnkomandujućeg Jugoistoka Maximiliana von Weichsa i specijalnog izaslanika Hermanna Neubachera od 26. novembra 1944. godine (27. novembar 1944.)
Zajednička borba protiv partizana u NDH Uredi
.svg)
Njemačka, _crowned.svg)
Italija, .svg)
Ustaše i 
Četnici).U prvoj polovini 1942. nemačka okupaciona komanda proglasila je oblast južno od Save za ratnu zonu i time preuzela neposrednu komandu nad svim trupama. Sporazumi između četnika i NDH bili su sugerisani i odobreni od strane nemačke komande, tako da su ti sporazumi predstavljali faktičku integraciju četnika u operativnu i okupacionu upravu.
Nasuprot ugovornom odnosu sa ustašama, četnici su provodili drakonske mere prema partizanskom pokretu otpora u NDH. U proglasu štaba bilećkog vojnočetničkog odreda o merama protiv partizana stoji sledeće:
1. Svako lice, koje napusti mesto stanovanja, a to mu bude zabranjeno od četničkih vlasti iz bilo kojih razloga biće odmah streljano čim se uhvati.
2. Svako, ono lice, koje bude vodilo propagandu protivnu četničkoj vlasti i četničkoj organizaciji bi će odmah streljano.
3. Svaki agent, kurir ili lice koje raznosi propagandistički materijal protivan četničkoj organizaciji biće na licu mesta streljan.
4. Onaj, kod koga se pronađe propagandistički materijal, biće odmah ubijen.
5. Svaki onaj domaćin koji primi na hranu, stan ili ukaže ma kakvu pomoć partizanskim agentima, partizanskim kuririma i tsl. biće odmah streljan, njegova porodica internirana, a imanje konfiskovano.
6. Svako ono lice, koje primi partizane, agitatore i uopšte sumnjive ljude, dužno je odmah stvar prijaviti najbližoj četničkoj vlasti.
7. Svaka četnička jedinica, svaka strana, svaka patrola i svaki četnik dužni su odmah stupiti u borbu protiv partizana čim ih primijete. Odmah obaveštavaju susedne četničke čete, straže i posade, a ove su dužne priteći odmah i najhitnije u pomoć.Ko postupi protivno biće kažnjen smrću. Prednje odredbe stupaju odmah na snagu.[45]
– Proglas štaba Bilećkog vojnočetničkog odreda od 5. jula 1942. o merama protiv pripadnika NOP-a
Nemačka komanda uspostavila je puno operativno jedinstvo, tako da su u zajedničkim operacijama protiv partizana rame uz rame učestvovale Nemačke snage, snage NDH i četnički odredi. Primer ovakvih zajedničkih operacija su operacije na planini Manjači septembra 1942. u kojima su učestvovale 3. bataljon 721. nemačkog pešadijskog puka, 2. čete 1. domobranskog regrutne bojne, 1. i 2. bojna Petrinjskog zdruga, vod haubica i 8 tenkova zajedno sa četnicima Manjače protiv partizanske grupacije sastavljene od 1. krajiške, 2. proleterske i delova 2. krajiške, 3. sandžačke i 4. crnogorske brigade.
Pred početak četvrte neprijateljske ofanzive, vojvoda Dobroslav Jevđević obavještava Dražu Mihailovića o planu o zajedničkom nastupanju njemačkih, italijanskih, ustaško-domobranskih i četničkih formacija u predstojećoj operaciji protiv partizana:
Ujedno vas izveštavam, da mi je danas saopštila vrhovna talijanska komanda, da je dovršen veliki plan o generalnom napadu na partizane u kom će da učestvuju talijanske nemačke hrvatske trupe i naše snage u saradnji sa talijanskim. Na moje pitanje potvrdili su mi, da ima izgleda da u toj operaciji uzmu učešće i crnogorske trupe. O ovom sam vas izvestio i depešom. Na osnovu ovog sve više dolazi u pitanje da se ostvari naš plan o akciji, a mi da budemo samo jedan deo trupa u opštem planu italo-nemačkom za uništenje partizana. Da se ne može ostvariti naš plan nezavisno od njihove akcije, ja sam uvek naglašavao vojvodi Birčaninu, a to sam pominjao i u mojim izveštajima vama, tim pre, što su pravci nastupanja italo-nemačkih snaga od Banja Luke i od Like podudarni sa pravcima, koje smo mi namenili našim trupama.[46]
U iscrpnom izvještaju koji je 5. maja 1943. godine podnio američki Ured za strateške usluge (preteča današnje Centralne obavještajne agencije), sumiraju se rezultati netom završene operacije Weiss:
Krajem januara 1943. godine zajedničke nemačke, hrvatske, italijanske i četničke snage povele su veliku ofanzivu protiv jugoslovenske oslobodilačke armije. Neprijatelj je potpomognut od Drenovićevih četnika uspeo da potisne jugoslovenske patriote u Hercegovini i jugoistočnoj Bosni. Glavni udar u sadašnjoj neprijateljskoj ofanzivi vrše kombinovane četničke snage u Hercegovini (V.[ojislav] Lukačević, član Mihailovićevog glavnog štaba), u Crnoj Gori (Bajo Stanišić) i u Sandžaku (Pavle Đurišić, član Mihailovićevog glavnog štaba). Ishod ove borbe je još neizvestan. Partizani govore da su oni odneli pobedu, dok četnici insistiraju na tome da su gotovo potpuno očistili ove jugoslovenske krajeve od antifašističkih snaga. Tačno je, međutim, da su jugoslovenski antifašistički gerilci pretrpeli teške teritorijalne gubitke, ali daleko je od toga da su njihove snage uništene ili razbijene. Na drugoj strani, mnogo slavljeni četnici generala Mihailovića danas su angažovani u jednoj od najžešćih ofanziva za uništenje jugoslovenskih demokratskih snaga.[47]
Četnici i ustaše su kasnije sarađivali protiv pokreta otpora, u pojedinim slučajevima čak i bez posredstva Njemaca:
Mi ćemo biti u stanju u najskorijem vremenu da ovladamo srpskim naseljima ovoga kraja. — Potrebno je da i jedinice Hrvatske vojske zauzmu što više svojih naselja. — Ne vidimo razloga zašto bi se Hrvatske jedinice dozvolile blokirati, kada im se pruža mogućnost, da se naslonom na naše jake četničke jedinice stave u pokret i počnu partizanima da nanose udar za udarom.[48]
– Pismo komandanta 4. četničke brigade o saradnji ustaša, domobrana i četnika u borbi protiv partizana na području Gospića (11. septembra 1943.)
Do kraja rata, u gotovo svim osovinskim operacijama protiv partizanskog pokreta otpora četnici i ustaše bili su na istoj strani, pod operativnom komandom okupatora. U odsustvu okupatora, u odnosima četnika i snaga NDH zabeležen je znatan broj incidenata, ali i primera iskrene saradnje (kao npr. komandant 4. brigade iz sastava Ličko-kordunaške oblasti kapetan Dušan Đaković: „Mi osećamo i jedan veliki dug pažnje, obzirom na mnoge usluge, koje su nam Hrvatske vojne vlasti učinjele tokom zadnjijeh mjeseci.“[49])
Saradnja četnika sa Italijanima Uredi
1.) Želimo ostati u najboljim odnosima sa okupatorskim italijanskim vlastima.
2.) Mi se borimo samo za proterivanje ustaša, koji su toliko zločina počinili nad srpskim narodom.[50]
– Izveštaj komandanta Višegradskog četničkog odreda o pregovorima sa komandantom italijanskih okupacionih jedinica u Višegradu (1. novembra 1941.)
Jevđević je smatrao celishodnim da — u jednom memorijalu — iznese svoju iskrenu saradnju sa nama, zapisavši između ostalog — doslovno:
»Saradnja sa Italijanima vratila je našem narodu mogućnost da živi u miru, da radi i da se posveti porodici«.
»Saradnja sa Italijom je od presudnog interesa za srpski narod i nikad Srbin neće ustati protiv italijanske vojske jer bi takav postupak, pored toga što bi predstavljao nezahvalnost i zločin, bio takođe i velika ludost«.
»Bez obzira na ishod rata, bratstvo u oružju i zajednički prolivena krv (četnici su u borbi protiv komunista izgubili preko 600 ljudi) cementiraće srdačno prijateljstvo sa Italijom.
Nikakva londonska Vlada ni bilo koji drugi faktor neće nas skrenuti od ovog puta i ove politike, jer jedino to prijateljstvo je u stanju da omogući ostacima srpskog naroda da prežive«.[51]
– Izvještaj komandanta italijanske 2. armije generala Maria Roatte od 26. septembra 1942. Vrhovnoj komandi u Rimu o rezultatima razgovora sa Ilijom Birčaninom i Dobroslavom Jevđevićem o saradnji
Za razliku od odnosa sa Njemačkim Reichom i NDH, saradnja četnika sa italijanskom okupacionom upravom odvijala se glatko, bila je vrlo razvijena i prilično javna, svuda gdje su bili Italijani, u dijelovima NDH, Crnoj Gori i Sloveniji. U komandi divizije »Sassari« u Kninu 29. oktobra 1941. godine Momčilo Đujić je s Talijanima potpisao sporazum o organizovanju četničkih jedinica:
1. Četničke jedinice formiraće se isključivo u srpskim selima na principu dobrovoljnosti, s tim, što će postojeće jedinice imati samo lako naoružanje.
2. Četničke jedinice će se uzdržati od bilo kakve akcije protiv oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske i talijanske vojske.
3. U okolnim selima, koja će se nalaziti pod četničkom kontrolom, ustaška vlast će i dalje normalno postojati. Četnici ne mogu hapsiti ili bilo kako progoniti stanovništvo katoličke vjere, već će sve sumnjive i po javni poredak nepoželjne elemente predavati nadležnim organima Nezavisne Države Hrvatske...6. Između talijanskih vojnih vlasti, vođa četničkih odreda i starešina srpskih sela (kapetana) uspostaviće se tesna saradnja.[52]
Mihailovićev opunomoćenik vojvoda Ilija Trifunović - Birčanin stanovao je u okupiranom Splitu, i javno se sastajao sa italijanskim visokim oficirima. U okupiranim gradovima - u Opatiji, Rijeci, Kninu, Splitu, Cetinju, Podgorici, Nikšiću, Pljevljima - stanovali su oficiri JVuO, a povremeno su bile smeštene i cele jedinice. Četničke jedinice opremane su i snabdevane od italijanskih štabova. Veći broj oficira Italijani su pustili iz zarobljeništva da bi bili angažovani u četničkim jedinicama pod njihovom komandom.[2] Oni su dugovali lojalnost Italijanima, pa se Jakov Jovović morao pravdati guverneru Crne Gore zbog uzvika "živio Kralj Petar".[53]
Dva najveća ustanička pokreta bila su na tlu bivše Jugoslavije i u Grčkoj. U Grčkoj su pobune protiv nemačke okupacije započele kasnije nego u Jugoslaviji. Prvi pokret otpora započeo je Draža Mihailović. Taj pokret je bio monarhistički, velikosrpski, nacionalistički. Draža Mihailović bio je postavljen za vojnog ministra Jugoslovenske izbegličke vlade u Londonu. U prvo vreme on je bio apsolutni ljubimac britanske vlade i britanske vojne snage su ga maksimalno podržavale. Nemačko nastojanje da se krene u temeljno i sistematsko uništavanje četničkog pokreta bilo je od samog početka teško, pošto su one četničke jedinice, koje su se nalazile na terenu italijanske okupacione zone, imale odlične veze sa najvišim italijanskim vojnim vlastima.[54]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta (Balkan od 1. aprila do 31. decembra 1944.)
Kada se u narodu počelo pričati o kolaboraciji i petokolonaštvu, bosanski četnici su februara 1942. morali izdati saopštenje u kojem izjavljuju da je cilj pregovora "da se očuva srpsko stanovništvo", da "u zamjenu Italijani traže samo red i mir", da "nema opasnosti da će Italijani zvati naše mladiće u svoju vojsku" niti "da će se četnici pod njihovom komandom boriti protiv svoje braće Srba iz partizanskih jedinica."[55] Ubrzo se pokazalo da to neće biti slučaj, budući da su legalizovane četničke jedinice Italijani službeno nazvali Dobrovoljačkom antikomunističkom milicijom (ital. Milizia Volontaria Anti-Comunista, skraćeno MVAC), čija je osnovna svrha bila borba protiv partizanskog pokreta otpora.
Za italijanskog okupatora četnici su bili »Antikomunistička dobrovoljačka milicija«, smatrali su ih svojim pomoćnim trupama, snabdevali ih, naoružavali i slali u borbu. Italijanska deviza je bila: »Poduprijeti četnike u dovoljnoj mjeri da se bore protiv komunista (...), zahtijevati i osigurati da se četnici ne bore protiv hrvatskih snaga i vlasti; dopustiti im da protiv komunista operiraju na svoj način (tako da 'pokolju jedni druge')«. Četnici, pak, ne samo što su služili italijanskom okupatoru, već su se kitili fašističkim značkama, a često je od njih traženo da polože »zakletvu na vernost italijanskom vladaocu i fašizmu«.[56]
– Dr Branko Latas o četničkoj kolaboraciji sa Italijanima
Vojvoda Jevđević posećivao je komandu talijanske Druge armije u Sušaku i ugovarao zajedničke operacije. Tokom oktobra 1942. izvedene su zajedničke operacije Alfa i Beta, u kojoj su učestvovale i snage NDH. Za jednu od takvih operacija Italijani su decembra 1942. brodovima prevezli 3000 četnika Petra Baćovića iz Metkovića u Split, a zatim kamionima u Knin. U drugoj operaciji, na Neretvi u februaru 1943, prevezli su crnogorske četnike pod komandom Baja Stanišića vozom iz Nikšića u Mostar.
Posljednjeg dana februara 1943. godine, u pripremama za početak Operacije Weiss, major Zaharije Ostojić naređuje vojvodi Dobroslavu Jevđeviću da učini sve kako bi od Italijana (»broj 22«) i Njemaca (»broj 11«) obezbijedio snabdijevanje snaga JVuO hranom, oružjem i streljivom, kao i da dogovori sektore na kojima će četnici, neometani od njemačkih trupa, preduzeti »čišćenje od boljševika«:
Da se sa brojem 11 i brojem 22 sporazumeš da se četnicima dade za čišćenje od boljševika zona: Rama—Prozor—Šujica—Livno—Makarska—Morska obala do ušća Neretve — desna obala Neretve—Rama, s tim da broj 11 na ovu zonu ne prelazi već očisti ostalu zonu severno.
Da broj 22 dade municiju, hranu i automatska oruđa za 20.000 četnika za ove operacije. Sa Baćovićem mi ćemo imati ustvari oko 15.000, a onih pet pravo je da dignemo. Da obezbede davanje topova i bacača i pomoć avijacije za bombardovanje i izviđanje.
Da broj 22 da svojih pet hiljada ljudi i obezbedi prevozna sredstva za prebacivanje naših snaga prema operativnim potrebama, da za svaku kolonu da radio stanice i telefonski materijal.[57]
U vrijeme bitke na Neretvi, iz komande Jugoistoka poslato je uputstvo generalu Rudolfu Lütersu, komandantu njemačkih trupa u NDH, u kome se konstatira da četnici predstavljaju pomoćne trupe koje se bore pod komandom italijanskih oficira:
- 21.2.43: Uputstvo komande Jugoistoka Komandantu njemačkih trupa u Hrvatskoj o odnosu prema četnicima pod italijanskom komandom. Sve naoružane formacije koje ne pripadaju italijanskoj armiji ili oružanim snagama NDH imaju se smatrati neprijateljima i tako se prema njima i odnositi; Italijanskoj komandi 2. armije je upućena molba, da pomoćne četničke jedinice drži dalje od njemačkih trupa.[58]
– Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugoistoka za februar 1943 (28. februar 1943.).
Italijani su veoma cijenili doprinos četnika zajedničkim ratnim naporima u antipartizanskim operacijama na teritoriji okupirane Jugoslavije. U dopisu načelnika štaba komande zapadnobosanskih, ličko-dalmatinskih i hercegovačkih vojnočetničkih odreda kapetana Radovana Ivaniševića od 28. februara 1943. vojvodi Momčilu Đujiću, navode se djelovi govora italijanskog generala Umberta Spiga:
General Spigo, komandant XVIII Italijanskog Armiskog korpusa, u prisustvu majora Baćovića i njegovog načelnika štaba, zatim majora Paloševića, Dr. Svilokosa i dva đenerala sa dva pukovnika italijanske vojske, između ostalog izjavio je danas sledeće:
1.— Četničke jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini, Gornjoj Lici, pa čak i u Slovenačkoj, vrlo su dobro organizovane i rade požrtvovano, složno i disciplinovano i na opšte zadovoljstvo.[59]
Tokom 1942. i 1943. godine i Mihailović je boravio u Crnoj Gori, gdje je pod zaštitom Italijana i Pavla Đurišića organizovao svoj štab u blizini Kolašina. Italijani su četnike snabdijevali oružjem, municijom, ostalom vojnom opremom, davali im plate po osnovu prijavljenog broja ljudstva i formirali zajedničke taktičke sklopove za borbu protiv partizana, uglavnom od četničke pješadije i italijanske artiljerije. Zbog svega ovoga 28. marta 1943. Vinston Čerčil protestuje kod predjsednika jugoslovenske izbjegličke vlade Slobodana Jovanovića:
Izveštaji koje je vlada Njegovog veličanstva dobila od oficira za vezu s generalom Mihailovićem, i iz drugih izvora, ne ostavljaju sumnju da se između snaga generala Mihailovića i četnika, s jedne strane, i drugih jedinica otpora, s druge strane, vodi stvarno građanski rat i da se u toj borbi i sam general Mihailović povezao, direktno ili indirektno, s italijanskom okupacionom vojskom... Vi ćete shvatiti da vlada Njegovog veličanstva ne može preći preko ovog napada niti prihvatiti politiku koja je u celosti suprotna njenoj. Ona ne bi nikad mogla opravdati pred britanskom javnošću ili svojim saveznicima svoju dalju pomoć pokretu čiji vođa ne okleva javno izjaviti da su njegovi neprijatelji njegovi saveznici — i da njegovi neprijatelji nisu Nemci i Italijani, nego njegovi sugrađani Jugosloveni, a na prvom mestu među njima ljudi koji se u ovom času bore i daju svoje živote da oslobode svoju zemlju od jarma stranaca.
Javna i sveobuhvatna saradnja četnika sa italijanskom vojskom, kao i njihova potčinjenost okupatoru, nije predstavljala nepoznanicu ni za savezničke vojne i obavještajne organe. U izvještaju koji je 5. maja 1943. godine sastavio Ured za strateške usluge SAD, četnička je kolaboracija s neprijateljem podrobno istražena:
Italijani su takođe uspeli da stvore svoju antigerilsku koaliciju četnika u Hercegovini. U stvari, četnici u ovom području su bolje organizovani i bolje opremljeni nego u bilo kojem drugom kraju. Oni su stacionirani zajedno sa italijanskim i hrvatskim regularnim trupama i ustašama u gotovo svakom gradu u Hercegovini i Južnoj Bosni. Izgleda da vojni talenat generala Draže Mihailovića ima najviše zasluga za odličnu organizaciju hercegovačkih fašističkih četnika. Ovi četnički odredi koje nadziru Italijani i koji su stacionirani u gradovima u kojima se nalaze i italijanski garnizoni, dobili su trostruku dužnost:
a) da aktivno vode operacije protiv jugoslovenske oslobodilačke armije;
b) da šire antisavezničku propagandu među stanovništvom
c) da vrše pomoćnu policijsku ulogu među lokalnim stanovništvom.
Ovi četnički odredi opremljeni su od strane Italijana, ali imaju i nešto ratnog materijala koje su im dali Britanci.[60]
Četnici su Italijanima igrali ogromnu ulogu u borbi protiv ustanka. Međutim, usled očekivane opasnosti od iskrcavanja Saveznika, u Crnu Goru je 14. maja 1943. umarširala nemačka 1. brdska divizija i razoružala i pohapsila Đurišićeve četnike u Kolašinu. Četnici nisu pružali otpor. Zarobljeni su i Đurišićev načelnik štaba Rajo Popović i ađutant kapetan Mitar Bukumir. Oko hvatanja Pavla Đurišića je izbio ozbiljan sukob između Nemaca i Italijana, koji to nisu dali. Italijani su opkolili grupu kuća gde se nalazio štab nemačke divizije sa Đurišićem, na položaje postavili mitraljeze i jaku pešadiju. Njemački izveštaj svedoče o brizi koje su za četnike ispoljavali italijanski fašisti:
Pri divizijskom komandnom mestu u Andrijevici, događaji su se odigravali ovako: odmah po privođenju Đurišića, italijanski komandant mesta pojavio se kod načelnika 1. divizije, i zatražio izručenje Đurišića. On ima striktno naređenje da Đurišića po svaku cenu dobije u svoje ruke. Mesto je u to vreme bilo od Italijana sa svih strana zaprečeno i opkoljeno. Izručenje je bilo odbijeno sa pozivom na jasno naređenje pretpostavljene komande. Situacija u Andrijevici ličila je vanrednom stanju koje su objavili Italijani.[61]
– Izveštaj komandanta 1. brdske divizije fon Štetnera od 14.5.1943.
Valter fon Štetner, komandant Prve brdske divizije Vermahta, je zatim lično tražio od Ronkalje, komandanta XIV korpusa italijanske vojske, da četnici budu razoružani. Ronkalja je odgovorio da za područje Kolašina ne treba da brinu i da bez naređenja italijanskog guvernera Crne Gore "ne sme ni jedan četnik da bude razoružan".[62] Nakon što je Štetner nastavio da insistira: "Ja imam izričito naređenje mojih pretpostavljenih službenih instanci da četnike smesta razoružam", Ronkalja je odgovorio da guverner Pircio Biroli neće to bez ni pod kojim uslovima odobriti. Ako uprkos tome Nemci budu i dalje razoružavali četnike, akcija će predstavljati povredu italijanskih suverenih prava. Ronkalja je žučno naredio:
Ja komandujem u području Crne Gore. Ako se razoružavanje smesta ne obustavi, znaću da vas silom oružja sprečim. Guverner Crne Gore je naredio da Đurišić, koji je već u nemačkim rukama, smesta bude oslobođen i četnici opet naoružani. Bude li se nemačka akcija i nadalje izvodila, smatraću to direktnom akcijom protiv Italije.[62]
Italijanski fašistički pukovnik Tomazo Grinjoli radio je u Štabu italijanske 2. armije, gde je bio zadužen za rad sa četnicima u Lici, Dalmaciji i Gorskom kotaru. Posle kapitulacije Italije priključio se nemačkim trupama u Rijeci i dalje je ostao da radi na tzv. četničkom pitanju, pokušavajući da obnovi i ojača četničke organizacije, naročito u Lici. Bio je lični prijatelj vojvode Momčila Đujića i mnogih drugih četničkih komandanata u jugozapadnoj Hrvatskoj. Ostao je uz četnike do kraja i sa Đujićem se 1945. povukao u Italiju.[63][64]
Italijanska politika prema Jugoslaviji Uredi
Italijanska politika prema Jugoslaviji se svodila na staru devizu: zavadi pa vladaj (lat. divide et impera). Pre rata su podržavali i obučavali hrvatske ustaše radi rušenja Kraljevine Jugoslavije, a tokom rata su podržavali srpske četnike radi destabilisanja Nezavisne Države Hrvatske. Razlog tome je bio Jadranska obala. Talijanska obavještajna služba iz Zadra ovako definiše njihove interese:
Jedna velika Hrvatska, naklonjena ili prijateljski raspoložena prema Italiji, nemoguća je; Hrvati su istorijski bili i jesu naši neprijatelji. Razlog: Jadransko more. Naši interesi za ovo more su u čistoj suprotnosti i mi ne možemo u jednoj velikoj Hrvatskoj da oživimo i, još gore, da uspostavimo staru Austriju. S druge strane, Hrvatska nikad nije bila sposobna da živi a da se na nekog ne oslanja, pa pošto se neće oslanjati na Italiju, znači, ukoliko bude veća, utoliko će biti opasnija po nas. Stoga bi bilo poželjno da se stvori takva Hrvatska koja bi, prema svojim prirodnim mogućnostima, bila mala. Uspostavljanje Srbije može nam koristiti ako ta Srbija bude ograničena na svoje prirodne granice; jedna velika Srbija lansirala bi refren o Jadranskom moru, a tu se naši interesi sudaraju, kao što je rečeno za veliku Hrvatsku. Međutim, najveće zlo svakako predstavlja formiranje jedne velike Jugoslavije (po zamislima i po planovima Londona). S njom ne samo da Jadransko more ostaje i postaje opasnije, već se rađa i problem iredentizma u odnosu na Dalmaciju, Istru, Albaniju, Julijsku krajinu, itd.[65]
O italijanskoj strategiji podupiranja neprijateljstava između Hrvata i Srba, kao i paralelnog pružanja podrške vlastima NDH i Mihailovićevim četnicima, svjedoči i general Edmund Glaise von Horstenau u svom referisanju generalu Alexandru Löhru, komandantu Jugoistoka, od 31. oktobra 1942:
Karakteristično je političko držanje Italijana. Južno od demarkacione linije koju oni drže postoje četničke jedinice koje su naoružane od Italijana. Oni u svakom pogledu pružaju podršku četnicima koji ubijaju Hrvate. Severno od demarkacione linije, koja je pod nemačkom kontrolom, Italijani održavaju vezu sa Eugenom Kvaternikom čija garda učestvuje u istrebljenju Srba. Dakle, u tom genocidu nad Srbima učestvuju Hrvati.[66]
– General Edmund Glaise von Horstenau, opunomoćeni komandant Wehrmachta u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
Iako su upravo italijanski fašisti doveli na vlast Pavelića, nakon srpskog ustanka će se predstavljati kao zaštitnici Srba od ustaškog genocida. U skladu sa ovom politikom, oni će 1942. započeti regrutovanje srpskih četnika u jedinice Antikomunističke dobrovoljačke milicije.
Saradnja četnika sa Nemcima Uredi
Četnici dobijaju snabdijevanje u skladu sa listama imena koje se stalno kontrolišu; municija za pješadijsko naouružanje se izdaje povremeno, uz strogu kontrolu potrošnje; svaki četnik nosi zvaničnu iskaznicu-oni bez iskaznice se hapse i razoružavaju.[67]
– Izvještaj 114. lovačke divizije o rezultatima saradnje sa četnicima (5. novembar 1943).
„Srbija i Hrvatska: kao i ranije, na ovom prostoru stoje dva suprotstavljena tabora-komunistički pod Titom i nacionalistički pod generalom Mihailovićem. Zbog brojčane premoći i veće borbene vrijednosti, komunisti su u posljednje vrijeme zadali nacionalistima niz teških udaraca. To je rezultiralo u traženju njemačke pomoći od strane nekoliko D.M.- komandanata. Već je došlo i do niza sporazuma, kojim se D.M.-jedinice obavezuju na obustavljanje neprijateljstava protiv Wehrmachta, čime im se omogućuje nesmetana borba protiv komunista.“[68]
– Nemački prikaz stanja u Sredozemlju od 9. decembra 1943.
Pismo komandanta Ljevorečkog bataljona majoru Đorđu Lašiću o razgovoru sa Nemcima radi naoružanja (16. oktobra 1943).
Iako su četnici na lokalu pomagali nemačkim trupama protiv partizana, do sredine 1943. godine Hitler je svojim jedinicama strogo branio svaku saradnju sa četnicima.[70][71]
Četnici su u NDH služili Nemcima za razne namene: dostavljanje obaveštenja o komunistima, pomoć nemačkim nabavkama stoke, pomoć trupama u svojstvu vodiča, pomoć u ljudstvu, učestvovanje u osovinskim operacijama (na primer operacija Ziethen, operacija Bora), i druge potrebne radnje za gušenje ustaničkog pokreta.[72] Nemci su četnike snabdevali oružjem i opremom i dozvoljavali im da po potrebi koriste njihove garnizone za smeštaj i motorizaciju za transport. Partizanske pokrete u Bosni i Hrvatskoj Nijemci su u više slučaja doznavali na osnovu četničkih dojava.[73]
U izvještaju koji je sredinom oktobra 1942. poslat iz 118. lovačke divizije, o dosadašnjim iskustvima koje su Njemci i formacije NDH imali sa četnicima u zoni odgovornosti divizije, navodi se sljedeće:
U njemačkoj okupacionoj zoni: četnička organizacija napreduje; zaoštravanje odnosa sa domobranstvom - sa ustašama rat nije nikad ni prestao; sukobe sa Wehrmachtom ne samo da izbjegavaju, nego i nude svoje usluge za borbu protiv partizana; dosad im nije dodijeljen ni jedan metak od strane divizije; dosad imali dva angažmana u zoni 718.I.D. (jedan za osiguranje, jedan za izviđanj); pokazali se kao pouzdan saveznik; u zoni 714.I.D. upotrebljeni u operacijama sa dobrim uspjehom; K-dant divizije predlaže potpuno razoružanje četnika (druge dvije opcije: Italijanska-potpuna saradnja; i srednja-ograničena saradnja, uslovljena priznanjem NDH).[74]
– Izvještaj 118. lovačke divizije o odnosima sa četnicima (15. oktobar 1942. godine)
Takođe, u jednom izvještaju upućenom iz štaba njemačkih trupa u NDH od 18. novembra 1942. o četnicima se, između ostalog, kaže:
U zoni 714. pješadijske divizije nalazi se 6-8.000 četnika, naoružanih puškama i nešto automatskog oružja. Diviziji su dosad pružili vrijedne usluge time što su branili svoju teritoriju od partizana i time oslobodili njemačke i trupe NDH za dejstvo na drugim sektorima. K tome obezbjeđuju i željeznicu i pribavljaju važna obavještenja njemačkim trupama. Četnici su pri zajedničkim akcijama snabdjevani od strane NDH; također im pripada i naknada od otprilike 3 Rajshsmarke dnevno, čiju isplatu oni, međutim, dosad nisu tražili.[75]
– Dopis štaba Komandanta njemačkih trupa u Hrvatskoj (18. novembar 1942.)
Nakon kapitulacije Italije 8. septembra 1943. sve četničke snage iz italijanske okupacione zone u NDH ubrzo su uspostavile punu saradnju sa novouspostavljenim nemačkim okupacionim vlastima.[76] Nemci oktobra 1943. navode, između ostalih, neke četničke vođe sa kojima se saradnja uspešno odvija: Mane Rokvić ("izjašnjava se za Nemačku i u slučaju neprijateljskog iskrcavanja stoji sigurno na našoj strani"), Momčilo Đujić ("Ljotićev pristalica, prisluškivanjem je više puta dokazano da je slao lažne izveštaje D. M. kako bi se izvukao ispod njegovog uticaja"), Uroš Drenović ("nepomirljiv protivnik komunista", "više od godine dana sarađuje otvoreno sa nemačkim Vermahtom") i drugi.[72] Nemci u izvještaju 114. lovačke divizije od 5. novembra 1943. zaključuju da bi osiguranje dugih linija snabdijevanja bez četnika bilo „nezamislivo“.[67]
Držanje četnika ostalo je ambivalentno. Pojedine manje grupe su prešle komunistima. Opasnost saradnje [sa komunistima], kako se pokazalo ovog meseca, postoji tamo gde postoje male četničke grupe (okolina Olova, Vareš). Uopšte uzev, nedostaje im volja za se odupru u slučaju sukoba. S druge strane, zatvorene operativne četničke jedinice bez porodičnih veza i bez straha od odmazde usuđuju se da se suoče sa većim komunističkim jedinicama. U oblasti južno od Višegrada četnici su prvi put uspeli da tuku jednu od Titovih brigada (1. krajišku). U jugoistočnoj Bosni četnici su se ponašali otvoreno neprijateljski prema nemačkim trupama; pred kraj meseca članovi 1. sarajevske brigade vršili su sabotaže na železnici. U celoj ostaloj nekadašnjoj zoni odgovornosti Korpusa veće četničke jedinice (Drenović, Đujić, Ozrenski odred, u Hercegovini) zadržale su lojalan stav, delom uspešno sarađujući sa nemačkim trupama protiv komunista.[77]
– Komanda 15. brd. korpusa, Obaveštajno odeljenje, izveštaj o stanju od 27. septembra do 27. oktobra 1943.
Jedinica Konrad: [srednja Dalmacija] Saradnja sa četnicima izvanredna. Oni zamenjuju jednu do dve divizije [Fusnota u originalu: U severnim predelima Dalmacije naseljenim srpskim stanovništvom vojvoda Đujić sa 8.000 ljudi, od toga 7.000 naoružanih; dobro organizovani; neprijateljski orijentisani prema Englezima i bez engleske pomoći. Upitno je da li bi se ovi četnici borili protiv nas u slučaju engleskog iskrcavanja]. Samo se oni bore - ustaše neaktivne.[78]
– Izveštaj kapetana Merrema, drugog obaveštajnog oficira Komande Jugoistoka (Armijske grupe F) o inspekcijskom putu po Srbiji, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj u periodu 20. jun - 4. juli 1944. sa osvrtom na rad i organizaciju nemačkih obaveštajnih službi i saradnju sa četnicima (5. juli 1944).
Ponesen padom Italije Mihailović je poveo izvesne akcije protiv Nemaca, kao što je napad na garnizon u Višegradu 5. oktobra 1943. u kojem su se, pored trupa NDH, nalazile i dve čete Vermahta, ali ubzo stupa u pregovore sa novim nemačkim izaslanikom za Balkan Hermanom Nojbaherom. Nemački komandant Jugoistoka Maksimilijan fon Vajhs u svom izveštaju od 1. 11. 1943. u Titu vidi najvećeg neprijatelja a u Mihailoviću potencijalnog saradnika.[79]
Komunizam u Srbiji ima sve veći uticaj. (...) Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. (...)
Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.[79]
– Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.
Mihailović je polovinom novembra 1943. svojim komandantima naredio da sarađuju sa Nemcima; on sam nije mogao javno da stupi u saradnju "zbog raspoloženja naroda".[80]
U izvještaju od 20. februara 1944, poslatom majoru Slavoljubu Vranješeviću, Mihailovićevom komandantu zapadne Bosne, kapetan Ilija Jevtić piše o saradnji Dinarske divizije JVuO sa njemačkim trupama:
Sem samog vojvode Đujića i jednog malog broja četnika, svi četnici Dinarske oblasti (oko hiljadu devet stotina i nekoliko) nalaze se pod nemačkom komandom. Hranu, odeću, obuću, cigarete i novac svaki četnik i njegov starešina prima kao i nemački vojnik odn. oficir. Svu municiju i oružje primaju takođe od Nemaca. Četnici pod nemačkom komandom nalaze se po bunkerima počev od Knina do Šibenika i Splita. U pojedinim bunkerima su izmešani, pola četnici pola ustaše. Nemački oficiri dolaze na Kosovo polje u četničku diviziju, a isto tako naši četnički oficiri i ostale starešine na čelu sa Đujićevim načelnikom štaba odlaze u Nemačku diviziju. Voze se na nemačkim automobilima kroz Knin i t.d. Jednom rečju između četnika i Nemaca postoji najtešnja saradnja i nemačka puna kontrola nad radom četnika. Jedino se pop Đujić, kao komandant divizije, sa svojom užom pratnjom ne pojavljuje pred njima.[81]
U svom izveštaju od 10. maja 1944. nemački 15. brdski korpus navodi da snabdeva ukupno 6.318 četnika u NDH („Hrvatska borbena zajednica“).[82]
Ugovori o saradnji sa Nemcima Uredi
„Ovaj ugovor, kao i buduće mere, se baziraju na međusobnom poverenju i želji da se komunizam uništi, zemlja umiri i Srbiji omogući stabilna budućnost u Evropi oslobođenoj od komunizma.“[83]
– Sporazum Nemaca i potpukovnika Ljube Jovanovića Patka o borbi protiv partizana u Srbiji (decembar 1943).
Na inicijativu Nojbahera otpočeli su pregovori, koji su rezultirali potpisivanjem ugovora o zajedničkoj borbi. Ugovore su to potpisivali ovlašćeni Mihailovićevi komandanti i ljudi iz vojnog rukovodstva. Prvi ugovor o saradnji potpisan je 19. 11. 1943. između Voje Lukačevića, komandanta Mileševskog korpusa i nemačkog komandanta Jugoistoka koga je predstavljao fon Frede, je glasio:
2) Primirje treba da bude pretpostavka za zajedničku borbu protiv komunista.
4) Obaveza Lukačevića da nijedan pripadnik njemu potčinjenih jedinica neće delovati na strani sila koje su u ratu sa Nemačkom.
5) Prepuštanje područja borbenih dejstava četničkim odredima radi samostalnog vođenja borbe, koju vodi i nemački Vermaht.
6) Uključivanje četničkih odreda prilikom većih zajedničkih operacija pod nemačko zapovedništvo. U tom periodu nemačko vodstvo izdaje borbene naloge četničkim odredima.
8) Razmena štabova za vezu.
9) Isporuke nemačke municije radi sprovođenja zajedničkih borbenih zadataka u skladu sa vojnim potrebama.10) Sporazum se mora držati u tajnosti.[84]
– Sporazum Nemaca i majora Vojislava Lukačevića (19. 11. 43.)
27. novembra je potpisan ugovor sa Nikolom Kalabićem.[85] U narednim nedeljama ugovori su potpisani i sa drugim komandantima korpusa od operativne važnosti. Iako Mihailović lično nije potpisao ni jedan ugovor, ovim ugovorima je bio pokriven veći deo nemačke okupacione zone u Srbiji. Ugovori su bili u znatnoj meri tipizirani, nalik na sporazum između vojnog zapovednika Jugoistoka i inspektora četničkih odreda Draže Mihailovića pukovnika Jevrema Simića:
Cilj sporazuma je zajednička borba protiv komunističkih partizana, pa će stoga sve jedinice DM-četnika, potčinjene pukovniku Jevremu Simiću, biti uključene u borbu nemačke i bugarske vojske, kao i srpskih vladinih trupa, protiv komunista.
U vezi s tim predviđa se uspostavljanje zajedničke obaveštajne službe kao i uzajamna podrška.[86]
– Sporazum Nemaca i potpukovnika Jevrema Simića (januara 1944).
Komandant Jugoistoka i Armijske grupe F fon Vajhs izdao je 21. novembra 1943. uputstvo o saradnji sa četnicima koje, između ostalog, predviđa izručenje Saveznika ("da prekinu sve veze sa silama koje se nalaze u ratu sa Nemačkom i da izruče štabove za vezu tih sila koji se nalaze kod njih"). Fon Vajhs upozorava da se "lojalna orijentacija pojedinih četničkih odreda ne sme uopštiti", jer neki još uvek izvode prepade i sabotaže, ali "propagandu protiv četničkog pokreta treba obustaviti", do daljnjeg.[87][88] Sporazum između Vermahta i četničkog komandanta Mihajla Čačića, komandanta četničke Ravaničke brigade, uključuje i hvatanje rudara koji su pobegli u šumu, i njihovo vraćanje u rudnike uglja.[89] Sporazum Vermahta i Jevrema Simića, inspektora odreda Draže Mihailovića, predviđa da "četnici DM stavljaju na raspolaganje snagama poretka svoje podatke i svoju obaveštajnu službu" za borbu protiv partizanskog pokreta.[90] Sporazum Vermahta i potpukovnika Ljube Jovanovića, vođe Dražinih odreda u okrugu Zaječar, četnicima omogućuje sledeće:
Puna sloboda kretanja jedinica DM danju i noću na celom području na koje se odnosi sporazum.[91]
– Sporazum Nemaca i potpukovnika Ljube Jovanovića (25. decembar 1943.)
Četničko-njemački odnosi odlikovali su se nepovjerenjem i sviješću o suprotstavljenosti interesa i strateških ciljeva dviju stranâ. U telegramu koji je 29. januara 1944. godine Joachim von Ribbentrop, ministar inostranih poslova Velikonjemačkog Reicha, uputio specijalnom opunomoćeniku za Jugoistočnu Evropu Hermannu Neubacheru, reflektuje se jasna slika političkog i vojnog vrha u Berlinu o pokretu Draže Mihailovića, kao i precizna uputstva potčinjenima za držanje prema njemu:
Jedino se mogu ćuteći trpeti privremeni aranžmani nižih vojnih komandi sa Dražom Mihailovićem s ciljem suzbijanja zajedničkog neprijatelja Tita. On i njegovi ljudi ostaju i dalje, na kraju, naši neprijatelji. Zato je sada potrebno biti krajnje oprezan prema Draži Mihailoviću i njegovim četnicima, a naročito se ne sme nijednog trenutka izgubiti iz vida da će pomoć koju mu mi sada direktno ili indirektno pružamo radi vođenja borbe protiv Tita, kasnije najverovatnije biti upotrebljena protiv nas.[92][93]
Izveštaje o sklapanju ugovora četnika sa Wermachtom presrele su i dešifrovale savezničke obaveštajne službe, što je imalo bitnu ulogu u konačnom opredeljivanju Čerčila za Tita, a protiv Mihailovića.[94] No, Nemci nisu bili zadovoljni primenom sporazuma, jer je uprkos njima dolazilo do incidenata, odnosno diverzija i nasilja prema pripadnicima Srpske Državne Straže od strane četnika. General Hans Felber je tokom februara raskinuo sporazume i pokrenuo nekoliko hapšenja i racija protiv četnika počev od februara 1944. I pored svih ugovora o saradnji, komandant Jugoistoka Felber u poverljivom uputu potčinjenim komandantima o držanju prema pokretu Draže Mihailovića konstatuje sledeće:
1. Pokret DM bio je i ostaje neprijateljski.
2. Njihova saradnja sa nemačkim i legalnim srpskim jedinicama protiv crvenih proističe samo iz saznanja da su komunisti u Srbiji njihov neprijatelj br. 1.
Neprijatelj br. 2 ostaje ipak okupaciona sila.
3. Saradnja se koristi radi popune zaliha municije, koje su se veoma smanjile (oružje se nije nikad davalo).
4. Prema dosad stečenim iskustvima, četnici se protiv crvenih angažuju u nekim slučajevima samo uzdržano, nastojeći po svoj prilici da suviše ne prolivaju krv.
Sa ponovnom neprijateljskom orijentacijom pokreta DM prema okupacionoj sili, mora se u svako doba računati, čak i u oblastima gde se dosad zajednički borilo protiv komunista.[95]
– Informacije generala Felbera potčinjenim komandama o držanju prema četnicima (16. maj 1944.)
Borbe pod nemačkom komandom Uredi
„Borbeno sadejstvo sa četničkim grupama duž glavne saobraćajnice Bihać — Gračac — Knin — Drniš — Šibenik sastoji se u tome što su četnici okupljeni u posebnim uporištima uz oslonac na nemačke trupe. Četničke vođe primaju naloge i uputstva o vršenju zadataka obezbeđenja i izviđanja od zapovednika nemačkih uporišta.“[96]
– Njemački izveštaj o saradnji sa četnicima protiv partizana u Dalmaciji i Bosni (25. oktobar 1943).
Nojbaher konstatuje da je premijer Nedić verno služi nemačkim interesima. Slično je i s Dražom Mihajlovićem, koji se do danas trudio da ne zauzme neprijateljsko držanje prema okupatoru. To isto Važi i za ostale vodeće Srbe, koji su se, pod parolom »Dajte nam oružje — onda pripadamo Vama«, lojalno držali.[97][98]
– Nemački obaveštajni izveštaj od 30. avgusta 1944.
Nemački izvještaj o četnicima u okolini katarakti Dunava od marta 1944.
Izveštaj generala Felbera o razgovoru s četnicima od 14. jula 1944.
Naredba 923. Landesschuetzen-bataljonu za akciju „Dunav“ od 29. jula 1944.
Kad je sredinom marta 1944. operativna grupa sastavljena od Druge i Pete divizije prodrla iz Sandžaka u zapadnu Srbiju, sve nesuglasice zmeđu četnika i Nemaca su potisnute i trupe sastavljene od jedinica Vermahta i SS, korpusa JVUO, bugarskog okupacionog korpusa, SDS, SDK i ruskog korpusa pod objedinjenom nemačkom komandom generala Felbera funkcionisale su kao jedinstvena operativna grupa za operaciju Kamerjeger. Kod nadležne četničke komande Neška Nedića bio je akreditovan nemački kapetan Vajel kao oficir za vezu. Zajedničke operacije trajale su nešto duže od dva meseca.[102]
Istovremeno je, usled slabljenja snaga NOVJ u Crnoj Gori 21. nemački korpus pokrenuo 10. aprila 1944. operaciju "Frilingservahen", uz masovno učešće četnika. Operacija je pripremljena u saradnji sa Pavlom Đurišićem i započeta tako što su četnici zajedno sa Nemcima iz nemačkih garnizona napali na slobodnu teritoriju. Plan napada je bio sledeći:
Đurišićeve snage:
Prva borbena grupa, 700 ljudi, iz si. pravca preko rejona 5 km j. Bijelo Polje za Mojkovac.
Druga borbena grupa, 1200 ljudi, pod komandom Đurišićevog Operativnog štaba, od Brodareva preko Šahovića za Mojkovac — Kolašin.
Treća borbena grupa, 1000 ljudi, od sredine puta Pljevlja — Prijepolje pravcem Mojkovac. Četvrta borbena grupa, 1500 ljudi, od Pljevalja pravcem Mojkovac. Mojkovac treba da bude dostignut za 2 dana. Posle toga skretanje glavnine u rejon z. Tara — sz. Kolašin — Mojkovac.
Nemačke snage:
1 ojač. mot. č. prodire od Brodareva do Bijelog Polja.
1 ojač. mot. č. od Pljevalja do prelaza preko Tare 22 jjz. Pljevlja.
Bat. SDK, 600 ljudi, sledi nemačke snage za Bijelo Polje, onda skreće za Mojkovac. Milicija iz Brodareva, 700 ljudi, čisti svoj rejon i prodire od Brodareva ka jjz.
Početak napada: 10. 4. 44.
181. peš. div. obezbediće odgovarajuće informisanje četničke Grupe "Jug" (major Lašić i Bukatonović u Podgorici) kao i Grupe "Nikšić".[103]
Neposredna četničko-nemačka operativna saradnja ponovila se i prilikom nemačkih operacija "Trumpf" i "Hallali" u jablaničko-topličkoj oblasti protiv 21. 22. 24. i 25. divizije NOVJ tokom jula i avgusta 1944.
Mihailovićeva ponuda Nemcima 1944. Uredi
Tokom jula i avgusta 1944. intenzivirali su se kontakti između predstavnika nemačke komande Jugoistoka, poslanika Nojbahera, predsednika vlade Nedića i predstavnika Mihailovića,[104] o čemu nemački predstavnik kaže:
Politička usmerenost Draže Mihailovića i njegovog pokreta potpuno se izmenila. Oni predlažu stvaranje jednog nacionalnog fronta koji bi obuhvatio Srpsku državnu stražu, Srpski dobrovoljački korpus, formacije Draže Mihailovića i sve nacionalne snage koje su protiv komunizma. Pokret Draže Mihailovića je spreman da u celosti ide u ovaj front. Glavni zadatak je opšta mobilizacija i stvaranje jedne srpske nacionalne armije za uništenje komunizma u Srbiji. Kada komunizam u Srbiji bude pobeđen, pokret Draže Mihailovića je spreman da se, po naređenju nemačkog vođstva, angažuje na Balkanu i svuda drugde.[105][106][107]
Kapetan knez Vrede (Rittmeister Fürst Wrede) je sumirao predloge predstavnika Draže Mihailovića na sledeći način:
1. DM želi da razgovara sa opunomoćenikom firera za jugoistočni prostor.
2. On teži okupljanju svih nacionalnih srpskih snaga.
3. Mobilizacija i naoružavanje svih za oružje sposobnih Srba za borbu protiv komunizma. Naoružavanje i vođstvo pod nemačkim Vermahtom.
4. DM moli da sam ostane u ilegali.5. Pripadnici DM-pokreta ne treba da budu u nemačkim uniformama.[105]
– Dražina ponuda Hitleru 1944.
Povodom Mihailovićevog predloga, 17. i 18. avgusta je održan sastanak na najvišem nivou u nemačkoj komandi Jugoistoka. Tu su još jednom sumirani Dražini predlozi:
a) Bezuslovno obećanje, da nijedan nemački vojnik neće biti napadnut od četnika. Davanje talaca.
b) Zajednička borba isključivo protiv komunista u cilju uspostavljanja mira i reda. Nemci i četnici ne moraju biti neprijatelji.
c) Neprijatelj br. 1 su komunisti i svi oni koji ih podržavaju ili ne sadejstvuju u borbi protiv komunista.
d) Draža Mihajlović moli, da ga se privuče organizovanju Srpskog dobrovoljačkog korpusa i organizovanju Dobrovoljačkog korpusa.
e) Bilo kakva veza s partizanima je nemoguća.
f) Draža Mihailović moli da se stvori prijateljskije raspoloženje, da bi se oslobodilo četnike, koji su uhapšeni u Srbiji, bez posredovanja četnika.
g) U slučaju invazije nema borbe protiv Nemaca. Borba protiv komunista će se produžiti. Četnici hoće da spreče vezu partizana s invazionim trupama.h) Draža Mihajlović nema veze s Englezima. On i ne želi više da je ima, odgovarajući engleskom držanju prema srpskom narodu.[108]
Specijalni nemački izaslanik Hermann Neubacher je ocenio da obećanja Draže Mihajlovića u pogledu lojalnog držanja treba uzeti ozbiljno, pošto je dokazao on "da je toliki antikomunista, da je usprkos engleskim ponudama dao prednost prosjačenju kod okupatora pred slogom s crvenom stranom".[108] Ovi pregovori završili su formulisanjem inicijative za formiranje srpske armije od 50.000 ljudi za borbu protiv komunizma kojom bi rukovodio Mihailović, a koju bi opremila nacistička Nemačka. Ali Hitler je odbacio inicijativu, naglasivši da će to oružje "jednom kasnijom prilikom biti upravljeno protiv Nemaca." On je odobrio samo taktičku saradnju sa četnicima.[109]
Ipak, u skladu sa idejom o formiranju srpskog korpusa pod komandom Mihailovića koji bi se borio na strani Nemaca, 6. septembra 1944. Srpska državna straža i Srpska granična straža (ukupno oko 13.000 ljudi) stavljene su pod komandu Mihailovićevog komandanta Srbije generala Trifunovića. Potom su jedinice Srpske državne straže i Srpske granične straže 6. oktobra 1944. sabrane su u Jagodini gde je od njih formiran Srpski udarni korpus sa tri divizije, koji je brojao oko 6.800 ljudi.
Saradnja tokom bitke za Srbiju Uredi
Usljed jakog partizanskog pritiska, još četničkih jedinica, uključujući i one iz Istočne Srbije, su izrazile spremnost za daljnu borbu protiv komunizma u saradnji sa Wehrmachtom.[110]
– Izvještaj Armijske grupe »F« od 2. oktobra 1944.
Bitka za Srbiju 1944. je bila zajednički saveznički poduhvat sa ciljem ovladavanja središnjim komunikacijskim prostorom nemačkih snaga na Balkanu. Dejstva na tlu izvršavala je NOVJ, a Saveznici su obezbeđivali borbeno sadejstvo, snabdevanje i pomoć iz vazduha. Četnici su se u ovim borbama našli direktno na strani Wehrmachta.
Od kraja 1943. Saveznici su promenili odnos prema Mihailovićevim snagama, a njihov prioritet u Jugoslaviji postalo je jačanje snaga NOVJ u Srbiji.[111] Vrhovni štab NOVJ nameravao je da partizanske snage u Srbiji pomogne prodorom jačih snaga iz Bosne i Crne Gore. Nemačka komanda, kao i Mihailović, bili su rešeni da to spreče.
NOVJ je nastojala da koncentriše snage na levoj strani Lima za proboj u Srbiju. Nemačka Komanda Jugoistoka je rešila da brani Srbiju aktivnim dejstvima - sprečavanjem pokreta jedinica NOVJ kroz Bosnu prema zapadu, kao i nizom krupnih i ambicioznih operacija u Sandžaku i istočnoj Bosni sračunatih na razbijanje koncentracija NOVJ i njihovo onesposobljavanje za ofanzivna dejstva. Snage JVuO sa velikim entuzijazmom učestvovale su u ovim operacijama, kao i u onim koje je organizovao nemački komandant Srbije protiv lokalnih partizana i povremenih prodora. Vrhunac ovog sadejstva nastupio je u avgustu 1944,[112][113] kada su se odvijala najintenzivnija i najmasovnija dejstva. Uoči bitke sa partizanima, nemački Wehrmacht je snabdeo četnike raspoloživim zalihama italijanskog pešadijskog oružja i municije:
U nadovezi na dogovor od 15. 8. saopštava se, da se za izdavanje četničkim jedinicama mogu staviti na raspolaganje, u najboljem slučaju, sledeća oružja: 7.000 pušaka 6,5 mm (ital.) sa po 100 metaka 50 teš. mitraljeza 8 mm (ital.) sa po 13.000 metaka 42 laka bacača 4,5 mm (ital.) sa po 250 metaka. Upozorava se na to, da je time iscrpljena celokupna zaliha italijanske pešadijske municije u domenu Komandanta Jugoistoka i da se nove pošiljke mogu očekivati tek od oktobra 1944. godine i to u ograničenom obimu.[114]
– Obaveštenje komande Jugoistoka o odobravanju oružja i municije četnicima (16. avgust 1944.)
U nacrtu jednog izvještaja, sastavljenog od strane oficira Armijske grupe F u ljeto 1944. godine, sumira se iskustvo njemačkih okupacionih organa sa Mihailovićevim četnicima u okupiranoj Jugoslaviji:
Dosadašnje držanje D.M.-a ima sljedeće karakteristike:
a) Aktivna borba protiv komunista u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj, s tim što je ova borba zbog brojčane, a naročito materijalno-tehničke nadmoći komunista, uvijek rizična za snage D.M.-a,
b) Neispunjavanje od Saveznika postavljenih specijalnih zadataka,
c) Lokalna, ponekad vrlo aktivna saradnja sa njemačkim trupama, obavještajnim i ostalim okupacionim organima,
d) Potpuna spremnost za izvršavanje taktičkih instrukcija izdatih od strane njemačkih oficira za vezu,
e) Stalno ponavljanje zahtjeva za municijom i oružjem radi borbe protiv komunista, kao nagrada za dokazanu lojalnost.[115]
U septembru su kvislinške formacije Srpska državna i granična straža preformirane u Srpski udarni korpus (jačine 6.800), stavljen pod Mihailovićevu komandu.[116] U prvoj polovini septembra, četničko-nemačka odbrana Srbije sa zapada doživela je slom usled prodora NOVJ. Bitka za Srbiju definitivno je rešena tokom oktobra Beogradskom operacijom, uz sadejstvo Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije sa oklopnim snagama Crvene armije, dok su četnici sadejstvovali sa Vermahtom:
Četnička grupa Ocokoljića iz Istočne Srbije je osiguravala pozadinu Müllerovom korpusu prilikom borbi protiv Rusa u rejonu okuka Dunava-Zaječar.[117]
– Njemački izvještaj od 19. oktobra 1944.
Saradnja tokom proboja Armijske grupe "E" iz Grčke Uredi
Tokom septembra 1944. glavna Mihailovićeva mobilna formacija u centralnoj i zapadnoj Srbiji, Četvrta grupa jurišnih korpusa pod komandom Dragoslava Račića, zajedno sa brojnim pridruženim jedinicama, poražena je od nastupajućih snaga NOVJ i potisnuta prema Beogradu. Ove jedinice Nemci su tokom 3, 4. i 5. oktobra 1944. vozovima prebacili sa železničkih stanica Topčider i Ripanj do Kraljeva.[118][119]
Noću, iza ponoći, između 3. i 4. oktobra 1944, krenuli smo iz Beograda, sa železničke stanice u Topčideru... Uveče sam se oprostio sa komandantom Korpusa, generalom Kostom Mušickim... Kod Mušickog je u tom trenutku bio Nikola Kalabić, a u štabu Dobrovoljačkog Korpusa sam primetio i Neška Nedića... Došli su da se dogovaraju sa Dobrovoljačkom komandom i da traže opremu i ostalo. Na brzinu progovorio sam nekoliko reči sa Neškom Nedićem. U vozu su s nama putovali i Kalabićevi četnici. Rekoše nam da idu do Kraljeva, gde se vrši koncentracija četnika za borbu.[118]
– Nedićev ministar Ratko Parežanin
Izbijanje Crvene armije na severoistočnu granicu Jugoslavije izazvalo je pometnju u četničkim redovima. Znatan deo četničkih trupa tokom septembra razbijen je od strane NOVJ u zapadnoj Srbiji. Sam Mihailović sa manjom grupom boraca je nateran na povlačenje u Bosnu. Neki su pokušali da napadom na Nemce pred sam dolazak Crvene armije ponovo steknu saveznički status (Raković, Keserović, Račić), ali je i ovaj pokušaj bio kratkotrajan. Nakon neuspeha, glavnina se krajem oktobra koncentrisala u oblasti Ivanjice. Upravo u tom periodu vrh Armijske grupe E iz Grčke izbio je do Novog Pazara. Četnici su se priključili prodoru Armijske grupe E kroz Sandžak u istočnu Bosnu.
Komandant Armijske grupe E Ler u svom pregledu brojnog stanja od 16. novembra 1944. navodi 10.000 četnika Pavla Đurišića kao svoje vlastite snage,[120] dok u izveštaju vrhovnoj komandi za četnike iz Srbije kaže da se "drže u senci Vermahta". Četničko-nemačko nevoljno savezništvo veoma dobro oslikava sledeći izveštaj:
Grupa Marković (2500—3000), u sporazumu sa nem. vojskom, osigurava odsek Mitrovica — Raška (mesta uklj.) — Novi Pazar. Izviđanje protiv Bugara, Tita i Sovjeta. Do sada nije bilo ozbiljnih incidenata. Potrebna je opreznost. Trifunović sa oko 18.000 četnika Račića i Keserovića, uporedno sa nem. pokretima u rejonu Prijepolje. Pravac marša Foča. U početku učešće u borbenim dejstvima na nemačkoj strani (zaštita bokova). U poslednje vreme samo saputnici. Utisak: dokle god postoje zajednički interesi — uopšte mir. Ako vide mogućnost uspeha, bezuslovno treba očekivati prepade na nemački Vermaht, naročito na odvojene grupe.[121]
Zajednički proboj iz Srbije Uredi
Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma. Njegove jedinice se već bore sa Titovim trupama i imaju djelomično vezu sa njemačkim jedinicama (pukovnik v. Jungfeld, general Müller). Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedinice kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmještanja njemačkih trupa iz Srbije.[122]
– Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.
Jedinice Crvene armije i NOVJ u prvoj polovini oktobra 1944. zaposele su komunikaciju dolinom Morave između Vranja i Velike Plane, što je otežalo proboj Armijske grupe "E" iz Grčke. Ova formacija time je bila usmerena na komunikaciju Skoplje - Kosovska Mitrovica - Raška, odnosno dolinom Ibra, i zatim na otvaranje puteva prema Sarajevu pod borbom. Tokom ovog četvoromesečnog proboja saradnja između Armijske grupe "E" i četnika iz Srbije i Crne Gore imala je više vidova.
Prilikom proboja od Sjenice prema Prijepolju 24-31. oktobra 1944. Nemci su nastupali zajedno sa borcima Srpskog udarnog korpusa protiv snaga 37. sandžačke divizije. Od Prijepolja se glavnina Armijske grupe "E" kroz Sandžak usmerila na pravac Prijepolje - Višegrad - Rogatica - Sarajevo. Jednim motorizovanim bataljonom Nemci su 1. novembra otvorili su put Prijepolje - Pljevlja, i usmerili celokupne četničke snage iz Srbije na pravac Sjenica - Prijepolje - Pljevlja - Goražde. Time su iskoristili snage JVUO iz Srbije kao svoju levu pobočnicu. Nakon toga, svojim napadom na NOVJ u pravcu Tuzle (Ofanziva JVuO u istočnoj Bosni decembra 1944) sadejstvovale su snagama Armijske grupe E u njihovom proboju na sever.
Saradnja u Crnoj Gori Uredi
Dok su srbijanski četnici sadjejstvovali snagama Armijske grupe E u njihovom proboju na sever, crnogorski su četnici uzeli učešća u proboju XXI brdskog korpusa iz okruženja. Jedinice crnogorskih četnika, koje su od Njemaca takođe preformirane u dobrovoljačke pukove ("Crnogorski dobrovoljački korpus"), borile su se u sastavu njemačkog 21. brdskog korpusa između Danilovgrada i Cetinja rame uz rame sa njemačkim vojnicima. Ove snage učestvovale su zajedno sa njemačkim snagama u operacijama protiv NOVJ (Frilingservahen, Ribecal). Komandant Armijske grupe "E" je u svom izvještaju od ove četnike ubrojao u brojno stanje svojih jedinica:
C. D. K. od 3 puka, pod komandom potpukovnika Đurišića, formiran neposredno od strane K-de 2. OkA (Druga oklopna armija), bio je do sada u službenom pogledu potčinjen K-di 2. OkA a u snabdevačkom i taktičkom pogledu 181. peš. div., koja je trebalo da se obimno uključi u obuku.[123]
Saradnja u Bosni Uredi
Armijska grupa "E" imala je u planu otvaranje komunikacija kroz istočnu Bosnu, pa je krajem novembra jedna njena divizija (11. poljska vazduhoplovna divizija) započela napad pravcem od Rogatice prema Zvorniku, protiv snaga Trećeg udarnog korpusa NOVJ. Međutim, kako su tokom ofanzive NOVJ i Crvene armije od 3. decembra nemačke pozicije na Sremskom frontu ozbiljno ugrožene, ova divizija hitno je izvučena i transportovana prugom Sarajevo - Slavonski Brod na Sremski front. Na njeno mesto usmerena je glavnina četnika iz Srbije.
Oni su, pod ličnom komandom Mihailovića, nakon koncentrisanja unutar nemačko-ustaških linija, izvršili napad na snage NOVJ. 8. decembra 1944. ujutro sa nemačko-ustaških položaja u okolini Rogatice krenuli u silovit napad prema Zvorniku. Ovaj napad bio je usklađen sa napadom nemačkog 34. armijskog korpusa sa druge strane, pravcem Užice - Ljubovija - Zvornik. Ovom prilikom četnicima su Nemci obezbedili snabdevanje municijom, kao i zbrinjavanje ranjenika u nemačkim bolnicama u Sarajevu. Pošto je prodor četnika prema Zvorniku odbijen, njihova glavnina usmerila se prema oslobođenoj Tuzli. U neizvesnim borbama od 24. do 28. decembra Treći udarni korpus NOVJ krajnjim naporom odbio je ovaj napad.
Nakon ovog poraza, glavnina Mihailovićevih snaga razmestila se u Modriči i okolini, gde su nakon kraćeg sukoba uspostavili sporazum sa snagama NDH. Tako su se našli na za Nemce vitalnoj komunikaciji Sarajevo - Brod, vodeći zajedno sa Nemcima teške dvomesečne borbe protiv Druge jugoslovenske armije, koja je nastojala da je prekine. Preko pukovnika Borote, komandanta Romanijskog korpusa JVuO, uspostavljena je saradnja sa nemačkim štabom u Sarajevu, od kojeg je obezbeđeno snabdevanje municijom i bolničko zbrinjavanje ranjenika.[124][125] Mihailovićeva grupacija takođe je uspostavila vezu sa Štefanom Hedrihom (nem. Stefan Hedrich), SS-oberfirerom i inspektorom u glavnom štabu SS, komandantom SS-oblasti Severozapadna Bosna.[126]
3. aprila 1945. godine, kada su nemačke trupe napuštale Bijeljinu i okolinu, Mihailović je pokušao da ih pridobije da ostanu pod njegovom komandom kao jugoslovenski državljani.[127]
Partizani kao zajednički neprijatelj Uredi
Uništenje komunista bilo je potrebno i meni i Nemcima i Ljotićevcima, te smo se u ovom poslu složili i postali »saveznici«.[128]
– Izveštaj poručnika Predraga Rakovića Draži Mihailovlću od decembra 1942.
U celini uzevši, nacionalne snage su u opadanju a komunistički pokret u usponu. Otuda proizilazi i pravac angažovanja naših snaga i formulisanje zadataka, kao što sledi: Najopasniji neprijatelj je Tito.[129]
– Nemački izveštaj o stanju na Balkanu u jesen 1943.
Četničko pitanje: Njemačka je za D.M.-a neprijatelj br. 2 - neprijatelj br. 1 su komunisti. D.M. računa - uostalom, kao i ostale banditske vođe - na skoro povlačenje Nijemaca i zemlje. Nastojanje za očuvanjem snage četničkih jedinica je prvenstveno sračunato na sadašnju i buduću borbu protiv komunizma. U cilju ostvarivanja ove namjere, D.M. je tražio velike količine oružja, što je, naravno, bilo odbijeno. Pojedinačni ugovori sa četničkim komandantima (npr. Neško Nedić, Keserović, itd.), koji su sračunati na ograničenu lokalnu i taktičku saradnju u borbi protiv komunista, nisu rizični i mogu se nastaviti. Oni su u ovom momentu - i samo u ovom - povoljni za nas, jer odgovaraju našim interesima. Oni ne znače podršku za veliki obračun između nacionalista i komunista, koja se ima odigrati tek u daljnoj budućnosti.[130]
– Zabilješka sa sastanka Armijske grupe F (Heeresgruppe F) sa izaslanikom Neubacherom održanog 30. jula 1944 (31. juli 1944).
Hrvatska: [...] Četnici su, s obzirom na vlastitu slabost, naši prirodni saveznici u borbi protiv komunizma. Samo se oni bore![131]
– Zabilješka sa sastanka od 25. jula 1944.
Nakon sagledavanja situacije na Balkanu, Nemci su jugoslovenske partizane proglasili najvećim neprijateljima. U cilju borbe protiv partizana, tolerisali su i koristili četnike kao antikomunističku miliciju, iako im je bilo dobro poznato da oni održavaju veze sa Londonom.
I pored izražene međusobne netrpeljivosti četnika i ustaša, oni su od okupatora više puta bili primorani da zajednički učestvuju u borbama protiv partizana, iako su ih obično razmeštali na različitim delovima fronta.
U depeši od 28. decembra 1943. poslatoj Vrhovnoj komandi JVuO od strane potpukovnika Petra Baćovića (pseudonim »Nav-Nav«), govori se o sastanku koji je Todor Perović, predstavnik Komande operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine (na čijem se čelu Baćović nalazio), održao u Sarajevu sa njemačkim generalom Frommom:
Perović se vratio iz Sarajeva. U Sarajevu bio je kod generala Froma, komandanta pozadine celog Balkana. Između ostalog rekao mu je: »Srbi su istinski borci protivu partizana, mi Nemci cenimo borbu vaših ljudi. U tome se ističe naročito vaš kraj. Naročito cenimo saradnju majora Lukačevića. U kratko vreme prisajediniće se srpski krajevi Srbiji i u tom slučaju srpski će narod dobiti punu ekonomsku pomoć. U najkraćem roku dolazi još 12 divizija naših na teritoriju Jugoslavije radi potpunog likvidiranja partizana. Imamo jedan letak koji je izdao potpukovnik Borota za istočnu Bosnu, gde poziva narod da ga sluša kao novog komandanta, ali mi znamo da je komandant Baćović. Budite uvereni da će do proleća biti raščišćeno sa partizanima«. Ovo su uglavnom reči generala Froma. Nav-Nav.[132]
Iako je Draža Mihailović sugerisao svojim komandantima da »koriste jedne neprijatelje protiv drugih«, u praksi se ova parola gotovo isključivo odnosila na borbu četnika (u koordinaciji sa okupatorima i kvislinzima) protiv pripadnika NOP-a. U depeši poslatoj 30. januara 1944, Mihailović naređuje majoru Zahariju Ostojiću (pseudonim »Sto-Sto«):
Vodite računa o Nemcima i Bugarima i iskoristite njihovu akciju protiv crvenih do krajnjih mogućnosti. Napad na Pljevlje iskoristite za napad s leđa na komuniste.[133]
Okupatori i četnici su prema partizanima, njihovim simpatizerima i porodicama, primenjivali najsvirepije mere.
1) Protiv zaludele, potpuno obezglavljene i pomahnitale komunističke bande u šumi, sve određene starešine i svo nacionalno naoružano ljudstvo ima povesti beskompromisnu borbu za njihovo potpuno uništenje. Izuzetka u ovome pogledu ne može biti.
4) Ko se uhvati da nosi hranu ili druge potrebe komunistima, a to se tačno utvrdi, komandant brigade sa čije bi teritorije bio takav krivac, odmah će ga streljati i porodicu potpuno uništiti. Kuću spaliti, a stoku zapleniti za izdržavanje gorskih jedinica.
5) Ko se uhvati, a to se od strane komandanta brigade utvrdi, da je krio komuniste, primio u svoju kuću ili im slao makakva obaveštenja, biće najstrožije kažnjen.
6) Ko se uhvati i bude dokazano, da je neko lice videlo komuniste, a nije na najbrži način izvestilo najbližu četničku komandu, biće takođe kažnjeno, u čemu se komandantima brigada ostavlja puna inicijativa.7) Ako u nekom selu bude ubijen makoji četnik, komandant brigade dotične teritorije odmah će streljati deset simpatizera.[134]
– Naređenje komandanta Komskog korpusa za nemilosrdno uništavanje pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta i njihovih porodica (4.9.1943).
Zbog svega navedenog, mnogi ljudi koji su prišli četnicima na početku ustanka protiv sila Osovine, bili su razočarani preusmerenjem dejstava u borbu protiv partizana. Tako je britanski oficir za vezu Hadson zabeležio: "Nekoliko četničkih jedinica tražilo je da bude oslobođeno zadatka borbe protiv partizana".[135]
Saveznici i četnička kolaboracija Uredi
Zapadni saveznici pridavali su veliki značaj protivosovinskim aktivnostima u okupiranoj Evropi. Tokom prvih meseci ustanka, na osnovu raspoloživih informacija, pružili su podršku Mihailovićevom ustanku. Zauzeli su stanovište da sve grupe otpora, uključujući i komunističke, treba da se uključe u opštenarodni pokret otpora kojim bi rukovodio Mihailović prema uputstvima svoje vlade i direktivama savezničkih štabova. Putem svojih sredstava informisanja u cilju stimulisanja otpora stvorili su legendu o komandantu Mihailoviću i njegovim gerilcima.
Iako su Britanci politički podržavali Mihailovića, stvarna situacija na terenu bila je dosta dobro poznata. Već u srpnju 1942. je Glenconner pisao Južnom odjelu Foreign Officea:
»Kao što znamo, svu aktivnost u Jugoslaviji morali bismo zapravo pripisati partizanima. Međutim, kad je riječ o javnoj upotrebi (tog podatka), ne vidim zašto bi bilo štetno da nešto od toga pripišemo u zaslugu Mihailoviću.«[136]
U Mihailovićev štab uputili su misiju za vezu na čelu sa kapetanom Hadsonom. Misija je dignuta na viši nivo imenovanjem pukovnika Bejlija (u decembru 1942.) i kasnije generala Armstronga (u septembru 1943.) za šefa misije. Tokom proleća i leta 1943. saveznici su poslali u Srbiju devet svojih misija u štabove JVUO u cilju održavanja veze i organizovanja diverzija i otpora.
Saveznički eksperti uspeli su da dekodiraju nemačke šifre, tako da su svakog dana imali izveštaje o nemačkom radio-saobraćaju. Bejzil Dejvidson iz SOE izjavio je da su početkom 1943 ti izveštaji počeli stizati i do njega:
Bile su to brzojavke na primjer ovakva sadržaja: »Partizani koji su dosad bili u X ili Y nalaze se u pokretu prema Z. Šaljemo protiv njih četnike.« ... Ta obavještenja su odigrala veoma krupnu ulogu u odluci premijera (Churchilla), do koje je došlo kad je on u veljači 1943. stigao u Kairo da se iniciraju promjene u našoj politici.[137]
Tokom 1942. i prve polovine 1943. godine saveznici su preko izveštaja svojih misija, praćenjem osovinske, naročito italijanske, štampe, i putem dešifrovanja neprijateljskog radio-saobraćaja, došli do dva zaključka:
- Mihailovićeve trupe ne pokazuju značajnu protivosovinsku aktivnost
- Jedan broj Mihailovićevih komandanata sarađuje sa osovinskim snagama.
Zbog toga je saveznički komandant Sredozemlja, general Vilson, u maju 1943. naložio pukovniku Bejliju da Mihailoviću dostavi naređenje u kojem je između ostalog navedeno:
Apsolutno je potrebno da general Mihailović sada počne da izvršava obaveze koje je ranije prihvatio i da u ovom trenutku sarađuje u potpunosti... Mihailović ne predstavlja borbenu snagu od nekog značaja zapadno od Kopaonika. Njegove jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni već su uništene ili tesno sarađuju sa Osovinom. Isto tako je teško reći da njegove jedinice postoje u Hrvatskoj, Sloveniji i Slavoniji... Partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svim krajevima, gde jedino kvislinzi predstavljaju generala Mihailovića. Zato je odlučeno: obavestićete Mihailovića da britanska Glavna komanda Srednjeg istoka zahteva da on, kao saveznik, prekine svaku saradnju sa Osovinom i da krene na istok, u Srbiju.[138]
U aprilu 1943. saveznici su uspostavili kontakt sa partizanima i postepeno počeli da im pružaju materijalnu i propagandnu podršku. Mihailoviću je postavljen ultimatum i zadat rok da otpočne sa protivosovinskim aktivnostima prema instrukcijama savezničke Komande Sredozemlja. Budući da do tih protivosovinskih aktivnosti JVUO nije došlo, u decembru 1943. saveznici su doneli odluku da uskrate svaku pomoć Mihailoviću i da svu pomoć i podršku prenesu na partizane. Savezničke misije su do maja 1944. povučene iz štabova JVUO.
Jedan od učesnika u događajima, Ficroj Meklejn (Fitzroy MacLean) u knjizi Eastern Approaches ovako je opisao taj preokret u savezničkoj politici:
Odluka, doneta iz vojnih razloga, da se Mihailoviću uskrati pomoć i pruži podrška Titu, automatski je postavila i politički problem. Na prvom mestu ona je izazvala najsnažniji otpor kraljevske jugoslovenske vlade i grupe oko kralja Petra, iako se sam kralj na kraju prećutno složio. Drugo, ona je postavila i pitanje da li će, s naše strane, posle vojnog priznavanja Tita kao saveznika, uslediti u bilo kojoj meri i političko priznavanje.[139]
Do tada smo Srbiju smatrali za prvenstveno četnički domen. Materijal koji smo im tamo ranije dostavljali izbacivan je Mihailoviću. Ali rezultati su, po mišljenju Komande Bliskog istoka, bili razočaravajući. Naročito nije dolazilo ili veoma malo do presecanja saobraćaja na pruzi Beograd—Solun. Kao što se sećate, Mihailoviću je dat ograničen period vremena, u kome je trebalo da izvrši određenu operaciju. Ovo vreme je sad isteklo, a on nije ispunio ovaj zahtev i zato je doneta važna odluka da se Saveznička misija povuče iz njegovog štaba i da mu se obustavi dalje dostavljanje materijala. Dostavljanje je odmah obustavljeno; povlačenje britanskih oficira za vezu potrajalo je duže i tek krajem meseca maja, brigadir Armstrong, moj kolega u suprotnom taboru, oprostio se od Mihailovića, koji je bio pun prekora, ali još uvek učtiv. U Donjem domu g. Čerčil je objasnio postupak vlade. "Razlog — rekao je — zašto smo obustavili snabdevanje Mihailovića oružjem i nismo mu dali podršku bio je jednostavan. On se nije borio protiv neprijatelja i, štaviše, neki njegovi potčinjeni pravili su sporazume sa neprijateljem."[139]
12. septembra 1944. jugoslovenski kralj Petar II Karađorđević je javno pozvao sve borce da pristupe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije, a one koji to odbiju osudio kao izdajnike koji "zloupotrebljavaju ime kralja i autoritet krune" radi pravdanja saradnje sa neprijateljem:
U ovom sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedonosne armije Sovjetskog Saveza stoje na našoj granici s jedne strane, a američke i britanske s druge strane, kada je dan naše slobode u punom svanuću, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom. (...) tom našom narodnom vojskom, koja je jednodušno priznata, podržavana i pomagana od naših velikih saveznika, Velike Britanije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država Amerike.
Svi oni, koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga, ni pred narodom ni pred istorijom. Ovom mojom porukom vama, odlučno osuđujem zloupotrebu imena kralja i autoriteta krune, kojom se pokušavalo opravdati saradnja sa neprijateljem i izazvati razdor među borbenim narodom u najtežim časovima njegove istorije, koristeći time samo neprijatelju.[140]
– Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije
Uprkos pozivu jugoslovenskog kralja, Dragoljub Mihailović i tzv. "Jugoslovenska vojska u otadžbini" u bici za Srbiju su se borili na strani Nemaca.
Suđenje kolaboracionistima Uredi
Na posleratnom suđenju u Beogradu Mihailoviću je, između ostalog, stavljena na teret saradnja četnika sa okupacionim trupama za vreme okupacije. Optuženi Mihailović se branio time da je to zatečeno stanje, da je u Crnoj Gori i Hercegovini vladala glad, a Italijani su davali obroke:
- Pretsednik: Je li vama bilo poznato da su u to vreme, jula-avgusta 1942 godine, komandanti četnika u Dalmaciji, u Hercegovini, Bosni, Liki, sarađivali sa okupatorom?
- Optuženi: Ne razumem.
- Pretsednik: Da li su vaši komandanti kao Jevđević i drugi u to vreme sarađivali sa Italijanima?
- Optuženi: To je zatečeno stanje, pokušao sam da promenim.
- Pretsednik: Jeste li preduzimali što da to stanje promenite?
- Optuženi: Jesam. Tražio sam i preko Hadsona i svojom depešom da mi se omogući pet hiljada obroka hrane da dobijem, jer je vladala glad u Crnoj Gori i Hercegovini isto tako.[141]
Presudom je utvrđeno da su svi Mihailovićevi komandanti i sve njegove formacije sarađivale sa okupatorom:
Utvrđeno je da su svi komandanti optuženog Mihailovića i sve njegove četničke formacije sarađivale sa Nemcima, Italijanima i bugarskim okupacionim trupama za sve vreme okupacije u oružanim borbama protiv narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, primajući kroz čitavo to vreme od okupatora oružje, municiju, hranu i drugo u nameri uništenja oslobodilačkog ustanka i pružanju pomoći okupatoru u održavanju sistema okupacije.[142]
– Presuda Dragoljubu Mihailoviću
Reference Uredi
- ↑ „Photograph #46717”. United States Holocaust Memorial Museum. Pristupljeno 5 February 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Jovo Popović, Marko Lolić, Branko Latas: Pop izdaje, Stvarnost, Zagreb, 1988.
- ↑ Elisabeth BARKER: BRITANSKA POLITIKA NA BALKANU U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Globus, Zagreb 1979
- ↑ Winston Churchill: The Second World War. [5], Closing the ring, New York, Bantam Books, 1962
- ↑ Fitzroy Maclean: RAT NA BALKANU, Stvarnost, Zagreb 1964
- ↑ Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945, Zagreb 1979
- ↑ F.W.D. Dikin: BOJOVNA PLANINA, Nolit, Beograd 1973
- ↑ Milan Radanović: Kolaboracija JVuO sa nemačkim okupatorom u Srbiji 1941-1944.
- ↑ NAW, T313, Roll 482, 000826: Sastav i brojno stanje neprijateljskih snaga u zoni odgovornosti 15. brdskog korpusa (1. septembar 1943.)
- ↑ Zapisnik kapetana Matla sa sastanka sa srpskim generalštabnim pukovnikom Dražom Mihailovićem 11. novembra 1941, Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV (dokumenti četničkog pokreta), knj. 1, str. 871-878
- ↑ Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV (dokumenti četničkog pokreta), knj. 1, dokument broj 6
- ↑ УСТАНАК У СРБИЈИ 1941. ГОДИНЕ
- ↑ videti Proglas Srbima, Hrvatima i Slovencima od 16.11.1941.
- ↑ Milovanović, Nikola: Draža Mihailović, Beograd, PEGAZ 1991. - glava 4
- ↑ 15,0 15,1 https://www.znaci.org/00001/4_14_1_243.htm IZVEŠTAJ HAROLDA TURNERA OD 6. NOVEMBRA 1941. O POKUŠAJIMA DRAŽE MIHAILOVIĆA DA PREGOVORIMA SA NEDIĆEM I NEMCIMA OJAČA SVOJ POLOŽAJ ZA BORBU PROTIV KOMUNISTA1
- ↑ NAW, T-311, Roll 175, 000119: Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugostoka.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_14_1_33.htm Naređenje Štaba 1. valjevskog četničkog odreda od 13. decembra 1941. za saradnju sa vlastima srpske kvislinške vlade
- ↑ Извештај капетана Матла претпостављенима од 30. октобра 1941. о разговорима са представницима Драже Михаиловића
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Zapisnik sa sastanka Mihailovića sa nemačkim predstavnicima u selu Divci 11.11.1941.
- ↑ "Moji ljudi su krenuli na Loznicu zato da je komunisti ne zauzmu."
- ↑ "Neophodno je imati municiju! Računajući s tim, došao sam ovamo."
- ↑ NAW, T-311, Roll 175, 000121-2: Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugostoka
- ↑ 23,0 23,1 Bojan Dimitrijević - Kosta Nikolić: Đeneral Mihailović - biografija, Beograd : Institut za savremenu istoriju, 2004, str 378-9
- ↑ 24,0 24,1 24,2 William Deakin, BOJOVNA PLANINA
- ↑ NAW, T-78, Roll 332, 6289915, 919: Procjena situacije komande Jugoistoka za feburar 1943 (2. mart 1943.).
- ↑ Kopija originala (pisana na mašini, ćirilicom) u Arhivu V.I.I., reg. br. 59/1—1, k. 22.
- ↑ Kopija originala (pisana na mašini, ćirilicom) u Arhivu V.I.I., reg. br. 54/5—1, k. 22.
- ↑ NAW, T-313, Roll 482, 000544: Izvještaj obavještajnog odjeljenja Vojnog komandanta Jugoistoka o rezultatima istrage nad zarobljenim britanskim majorom Selbyem, uhvaćenim kod Žitkovca u noći 18./19. augusta 1943 (26. august 1943.).
- ↑ Naređenje Draže Mihailovića od 7. oktobra 1943. komandantima kopusa u zapadnoj Srbiji za mobilizaciju ljudstva i borbu protiv NOVJ u Sandžaku
- ↑ Obaveštenje brigadira Armstronga od 9. decembra 1943. Draži Mihailoviću o zahtevu Komande britanskih trupa na Srednjem istoku da četnici izvrše dve sabotaže protiv Nemaca[mrtav link], Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XIV (četnički dokumenti), knjiga 3, Vojnoistorijski institut, Beograd - prilog II
- ↑ http://www.znaci.org/00001/4_14_1_82.htm Arhivirano 2023-03-23 na Wayback Machine-u Predlog štaba Ozrenskog četničkog odreda od 10. maja 1942. komandantu 4. domobranske divizije za sastanak radi sklapanja sporazuma o saradnji u borbi protiv NOP
- ↑ Veliki župan Sinčić je 7. februara 1942. obavijestio Pavelića da »Brane Bogunović iz Bosanskog Grahova uvijek djeluje u smislu smirenja«. (NOB u Dalmaciji, 2,872).
- ↑ AVII, 261,42-1/12.
- ↑ AVII, H-P-426; u protokolu Ministarstva vanjskih poslova NDH dokument je zaveden pod brojem VT/57/42.
- ↑ AVII, 195,12/6—1
- ↑ AVII, 224,35/11-1.
- ↑ U istrazi poslije rata Sinčić: »Sporazumjeli smo se da četnici neće napadati hrvatska sela ni domobrane, ni oružnike, da neće oružani u Knin dolaziti«. »Međutim, Đujić je nastavio s napadima svojih četnika na pojedina katolička sela u župi s izlikom da su u njima partizani«. AVII, 261,42-1/14.
- ↑ National Archive Washington, T314, Roll 1546, frame 000394.
- ↑ National Archive Washington, T314, Roll 566, frame 000047.
- ↑ National Archive Washington, T314, Roll 1548, frame no. 000405.
- ↑ NAW, T-314, Roll 565, 000294: Prijepis pisma upućenog od strane četnika njemačkoj komandi u Drnišu, u kojem se traži zaštita od ustaša (30. maj 1944.).
- ↑ NAW, T-314, Roll 565, 000295: Prijepis pisma upućenog od strane četnika njemačkoj komandi u Drnišu, u kojem se traži zaštita od ustaša (30. maj 1944.).
- ↑ NAW, T-314, Roll 566, 000241: Pismo načelnika štaba 15. brdskog korpusa Njemačkom opunomoćenom generalu u Zagrebu povodom incidenata prouzrokovanih od strane ustaša (4. januar 1944.). „Bezobzirno i neodgovorno“ ponašanje ustaša i vlasti NDH prema četnicima koji stoje u službi Wehrmachta može imati teške posljedice po ratnu privredu. Zbog ovoga se ima „najoštrije protestvovati“ kod vlasti u Zagrebu. Ukoliko se ponašanje vlasti NDH „u najkraćem roku“ ne promijeni, njemačke trupe će biti prisiljene da djeluju.
- ↑ National Archive Washington, T311, Roll 194, frames 001136-7.
- ↑ Проглас штаба билећког војночетничког одреда о мерама против партизана
- ↑ Izveštaj Dobroslava Jevđevića od 18. januara 1943. Draži Mihailoviću o vojno-političkoj situaciji u Dinarskoj četničkoj oblasti
- ↑ Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 2, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1983, str. 1018.
- ↑ Pismo komandanta 4. četničke brigade o saradnji ustaša, domobrana i četnika u borbi protiv partizana na području Gospića od 11. septembra 1943.
- ↑ Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 3, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1983, str. 9.
- ↑ Izveštaj komandanta Višegradskog četničkog odreda od 1. novembra 1941. majoru Bošku Todoroviću o pregovorima sa komandantom italijanskih okupacionih jedinica u Višegradu
- ↑ Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 1: Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1981, str. 888.
- ↑ AVII, 479, 3-14/2.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_14_1_90.htm Pismo Jakova Jovovića italijanskom guverneru Crne Gore o stavu četnika prema italijanskom okupatoru od 29. maja 1942.
- ↑ „Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta”. Arhivirano iz originala na datum 2016-08-03. Pristupljeno 2023-05-17.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_14_1_53.htm Obaveštenje komandanta operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine početkom februara 1942. o cilju i toku pregovora o saradnji četnika i italijanskog okupatora
- ↑ Fikreta Jelić-Butić, Četnici u Hrvatskoj 1941-1945, Globus, Zagreb, 1986, str. 7.
- ↑ Naređenje komandanta Istaknutog dela Štaba Draže Mihailovića od 28. februara 1943. vojvodi Dobrosavu Jevđeviću da se sporazume sa italijanskim i nemačkim okupatorima o podeli operacijskih zona između njih i četnika za borbu protiv jedinica NOVJ u dolini Neretve
- ↑ National Archive Washington, T311, Roll 175, frame no. 000435.
- ↑ Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 2, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1983, str. 292-293.
- ↑ Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, tom XIV, knjiga 2, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1983, str. 1017-1018.
- ↑ Izveštaj komandanta 1. brdske divizije od 14.5.1943.
- ↑ 62,0 62,1 „Razgovor između general-majora fon Štetnera i ekselencije Ronkalje 14.5.1943.”. Arhivirano iz originala na datum 2010-11-30. Pristupljeno 2012-07-13.
- ↑ Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 3, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1983, str. 321.
- ↑ Izvod iz knjige poslatih depeša štaba Draže Mihailovića u vremenu od 23. januara do 4. februara 1944. godine
- ↑ Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, Vojnoistorijski institut, tom XIII, knj. 3, str. 461.
- ↑ Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića: Memoari kontroverznog generala, Nolit, Beograd, 2007, str. 164, fus. 28.
- ↑ 67,0 67,1 NAW, T-314, Roll 566, 000338: Izvještaj 114. lovačke divizije o rezultatima saradnje sa četnicima (5. novembar 1943.).
- ↑ NAW, T-311, Roll 175, 000895: Prikaz neprijateljskog stanja u Sredozemlju od strane generalštabnog majora Warnstorff-a (dodatak zabilješki sa sastanka kod načelnika štaba Grupe armija „E“ od 9. decembra 1943.).
- ↑ Pismo komandanta Ljevorečkog bataljona komandantu Istočnog fronta Crne Gore Đorđu Lašiću o razgovoru sa Nemcima radi naoružanja četnika od 16. oktobra 1943.
- ↑ NAW, T-311, Roll 175, 000378: Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugostoka za novembar 1942 (30. novembar 1942.). „Svaka, pa i privremena, veza sa antikomunistički nastrojenim četnicima u Hrvatskoj je protivna naređenju Fuehrera, Ia 3071/42 o borbi protiv bandi.“
- ↑ NAW, T-311, Roll 175, 000544: Zabilješka sa sastanka kod načelnika štaba Jugoistoka (1. mart 1943.). „Uprkos borbenoj pomoći hrabrih četnika, koja je doprinijela deblokadi opkoljenih dijelova 718. pješadijske divizije, njemačke trupe imaju zadatak da se brzo probiju do boksitne oblasti. One imaju instrukcije da smatraju četnike neprijateljima."
- ↑ 72,0 72,1 Izveštaj Komande 15. brdskog armijskog korpusa od 19. novembra 1943. Štabu 2. oklopne armije o saradnji četnika sa nemačkim trupama u Dalmaciji i zapadnoj Bosni
- ↑ NAW, T-314, Roll 563, 001061-2: Dnevni izvještaj obavještajnog odjeljenja 15. brdskog korpusa (31. januar 1944.)
- ↑ National Archive Washington, T315, Roll 2270, frames 000652-656.
- ↑ Nacionalni arhiv Vašington, T-314, rolna 566, frejm 000357; Dopis štaba Komandanta njemačkih trupa u Hrvatskoj-/Veza sa neprijateljski orijentisanim krugovima u Srbiji/ (18. novembar 1942.).
- ↑ Vidi: Uputstvo komandanta nevesinjskog korpusa od 30. decembra 1943. komandantu konjičke brigade, Izveštaj majora JVUO Vasilija Marovića od 17. februara 1944., Izveštaj kapetana JVUO Franca Kovača od 23. februara 1944., itd.
- ↑ NAW, T314, roll 560, frame 000090
- ↑ NAW, T311, Roll 195, frame 000781.
- ↑ 79,0 79,1 Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.
- ↑ https://www.znaci.org/images/ktb_okw_III_6_1304.jpg KTB OKW (Kriegstagebuch des Oberkommando der Wehrmacht) - Ratni dnevnik vrhovne komande Vermahta, šesta knjiga
- ↑ Izveštaj kapetana Ilije Jevtića od 20. februara 1944. komandantu zapadne Bosne o svom radu i saradnji četnika i Nemaca u Dalmaciji i Lici
- ↑ NAW, T-314, Roll 565, 000823: Zabilješka o broju četnika koje snabdijeva 15. brdski korpus (10. maj 1944.).
- ↑ NAW, T-501, Roll 255, 000969-70: Sporazum između krajskomandanture Zaječar i potpukovnika Ljube Jovanovića Patka o nenapadanju i saradnji u borbi protiv NOVJ (23./25. decembar 1943.).
- ↑ SPORAZUM IZMEĐU KOMANDANTA JUGOISTOKA I MAJORA VOJISLAVA LUKAČEVIĆA OD 19. NOVEMBRA 1943. O SARADNJI ČETNIKA SA NEMAČKIM TRUPAMA U BORBAMA PROTIV NARODNOOSLOBODILACKE VOJSKE JUGOSLAVIJE
- ↑ Sporazum od 27. novembra 1943. između pukovnika Jevrema Simića i kapetana Nikole Kalabića sa nemačkim predstavnikom o saradnji u borbama protiv NOVJ
- ↑ Sporazum inspektora četničkih odreda Draže Mihailovića pukovnika Jevrema Simića i vojnoupravnog zapovednika Jugoistoka od 23.1.1944.
- ↑ Objašnjenje komandanta Jugoistoka od 21. novembra 1943. o cilju i načinu sklapanja sporazuma sa četničkim komandantima
- ↑ Karl Hnilicka: DAS ENDE AUF DEM BALKAN 1944/45, Musterschmidt-Verlag Göttingen, strana 268
- ↑ Sporazum komandanta Jugoistoka sa komandantom Ravaničke brigade od 14. decembra 1943. o saradnji četnika sa nemačkim trupama u borbama protiv NOVJ
- ↑ Izveštaj Abver-grupe od 23. januara 1944. o sklopljenom sporazumu između vojnoupravnog komandanta Jugoistoka i inspektora četničkih jedinica u Srbiji
- ↑ Sporazum između Krajskomandanture u Zaječaru i komandanta Timočkog korpusa od 25. decembra 1943. o saradnji u borbama protiv NOVJ
- ↑ Vasa Kazimirović, NDH u svetlosti dokumenata, Nova knjiga/Narodna knjiga, Beograd, 1987, str. 169.
- ↑ Herman Nojbaher: SPECIJALNI ZADATAK BALKAN - Službeni list SCG, Beograd, 2005. str. 20.
- ↑ Cripps, John (2001). "Mihailović or Tito? How the Codebreakers Helped Churchill Choose". ISBN 0593 049101
- ↑ Informacije vojnoupravnog komandanta Jugoistoka od 16. maja 1944. potčinjenim komandama i štabovima o držanju prema četnicima
- ↑ Izveštaj Komande 15. brdskog armijskog korpusa od 19. novembra 1943. Štabu 2. oklopne armije o saradnji četnika sa nemačkim trupama u NDH
- ↑ Zabeleška obaveštajne grupe nemačkih komandi na Jugoistoku od 30 avgusta 1944. sa savetovanja u štabu komande Jugoistoka o aktuelnim pitanjima saradnje sa Dražom Mihailovićem i razvoju celokupne situacije na području Jugoistoka
- ↑ NARA, T311, Roll 192, frames no. 000974-978.
- ↑ NAW, T-501, Roll 255, 001111: Izvještaj o bandama u okolini katarakti Dunava (bez datuma, približno mart 1944).
- ↑ Nemački izveštaj o razgovoru s četnicima od 14.7.1944.
- ↑ NAW, T-501, Roll 255, 001260: Naredba 923. Landeschuetzen-bataljonu za akciju „Dunav“ (29. Juli 1944.).
- ↑ Izveštaj Vojnoupravnog komandanta jugoistoka od 13. maja 1944.
- ↑ Obaveštenje Komande 21. brdskog korpusa Komandi 181. brdske divizije od 08.04.1944., Vojnoistorijski institut, NAV--T-311, r. 663, s. 357
- ↑ Nemački izveštaj o razgovoru s četnicima od 14.7.1944
- ↑ 105,0 105,1 Nemački zapisnik sa pregovora sa četnicima 11.8.1944.
- ↑ Zabeleška obaveštajnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 11. avgusta 1944. o razgovorima sa predstavnicima Draže Mihailovića o uslovima za sastanak Draže Mihailovića sa Nojbaherom
- ↑ NARA, T311, Roll 286, frames no. 000508-511.
- ↑ 108,0 108,1 ZABELEŠKA OBAVEŠTAJNOG ODELJENJA KOMANDE JUGOISTOKA OD 18. AVGUSTA 1944. POVODOM PONUDE DRAŽE MIHAILOVICA ZA SARADNJU U BORBI PROTIV JEDINICA NOVJ
- ↑ Službena beleška sa referisanja Hitleru o planu saradnje sa četnicima od 22.8.1944.
- ↑ NARA, T311, Roll 194, frame 000095: Izvještaj o neprijatelju u Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Albaniji (Dodatak za savjetovanje kod načelnika štaba jugoistoka od 2. oktobra 1944.)
- ↑ „Ficroj Meklejn: RAT NA BALKANU, glava 11 - NOVI DOGOVOR”. Arhivirano iz originala na datum 2023-09-02. Pristupljeno 2023-08-14.
- ↑ [Ratni dnevnik komande Grupe armija »F« za period od 1. jula do 31. decembra 1944. godine, http://www.znaci.org/00001/4_12_4_218.htm Arhivirano 2023-05-24 na Wayback Machine-u] Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd - prilog 1
- ↑ [Službena beleška oficira Abvera Komande Jugoistoka od 22. avgusta 1944. sa referisanja komandanta Jugoistoka Adolfu Hitleru, http://www.znaci.org/00001/4_12_4_112.htm Arhivirano 2023-08-14 na Wayback Machine-u] Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd - dokument 112
- ↑ Obaveštenje operativnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 16. avgusta 1944. obaveštajnom odeljenju o odobrenim količinama oružja i municije četničkim jedinicama
- ↑ NARA, T311, Roll 195, frame no. 000960.
- ↑ Izveštaj komandanta Armijske grupe "Srbija" od 4. novembra 1944 Arhivirano 2023-07-14 na Wayback Machine-u, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd - dokument 168
- ↑ NARA, T311, Roll 194, frames 000562-4: Držanje D.M.-četnika u Srbiji (dodatak za izvještaj o neprijateljskim namjerama od 19. oktobra 1944.)
- ↑ 118,0 118,1 Ratko Parežanin; MOJA MISIJA U CRNOJ GORI, Rim 1974 - strane 17-18
- ↑ Radomir Milošević - Čeda: ZAKASNELI RAPORT, Interprint, Beograd 1996 - strane 78-79
- ↑ Pregled brojnog stanja jedinica potčinjenih Grupi armija »E« na dan 16. 11. 1944. godine, Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII - dokumenti nemačkog rajha, knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd - dokument 174.
- ↑ Izveštaj Komande grupe armija "E" Komandantu Jugoistoka od 11.11.1944., Vojnoistorijski institut, NAV--T-311, r. 184
- ↑ Zabilješka sa savjetovanja visokih njemačkih političkih, vojnih i policijskih ličnosti o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.
- ↑ Izveštaj Komande 21. brdskog korpusa Komandi grupe armija "E" od 23.09.1944., Vojnoistorijski institut, NAV--T-311, r. 664, s. 817
- ↑ Opšti uslovi sporazuma o saradnji između četnika i nemačkih jedinica pripremljeni za pregovore decembra 1944. godine, Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 4, Vojnoizdavački zavod, Beograd - dokument broj 130
- ↑ Ratni dnevnik Armijske grupe E 1.10.1944-31.12.1944, Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 4, Vojnoizdavački zavod, Beograd - prilog broj 2, (10. decembar 1944)
- ↑ Roland Kaltenegger: TOTENKOPF & EDELWEIß, četvrti deo: Das Kriegsjahr 1944 (Ares verlag, Graz), strana 268.
- ↑ Izvod iz Knjige poslatih depeša štaba Vrhovne komande od 12. decembra 1944. do 7. aprila 1945. godine
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_14_1_209.htm Izveštaj poručnika Predraga Rakovića Draži Mihailovlću o radu za vreme legalizacije od decembra 1941. do decembra 1942.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_12_3_156.htm PROCENA KOMANDANTA JUGOISTOKA FELDMARŠALA VAJKSA OD 1. NOVEMBRA 1943. VOJNO-POLITIČKE SITUACIJE NA BALKANU KRAJEM OKTOBRA 1943. GODINE
- ↑ National Archive Washington, T311, Roll 195, frame 686.
- ↑ National Archive Washington, T311, Roll 195, frame 707.
- ↑ Izvod iz knjige primljenih depeša štaba Draže Mihailovića u vremenu od 16-30. decembra 1943. godine
- ↑ Izvod iz knjige poslatih depeša štaba Draže Mihailovića u vremenu od 23. januara do 4. februara 1944. godine
- ↑ Naređenje komandanta Komskog korpusa za nemilosrdno uništavanje pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta i njihovih porodica 4.9.1943.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/5_3.htm William Deakin, BOJOVNA PLANINA
- ↑ BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ, - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u engl. School of Slavonic and East European Studies (University of London)' - engl. Phyllis Auty i Richard Clogg, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 12. Diskusija o izlaganjima engl. E. Baker, engl. Bailey-a, engl. Maclean-a i engl. Taylor-a str. 458-459
- ↑ BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ, - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u engl. School of Slavonic and East European Studies (University of London)' - engl. Phyllis Auty i engl. Richard Clogg, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 9. Diskusija o referatu engl. Sweet-Escott-a, str. 438
- ↑ Živan L. Knežević: Why the Allies abandoned the Yugoslav Army of General Mihailović - Washington DC, 1945.
- ↑ 139,0 139,1 Fitzroy MacLean: Eastern Approaches, 1949.
- ↑ Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije
- ↑ Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Saslušanje optuženih
- ↑ Prof. dr. Miodrag Zečević: Dokumenta sa suđenja Draži Mihailoviću
Literatura Uredi
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XII, knj. 4, Dokumenti nemačkog Rajha : 1944-1945, Vojnoistorijski institut, Beograd
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XIV, knj. 1, Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića 1941-1942, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1972, COBISS.SR-ID: 32586252
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XIV, knj. 2, Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića januar-septembar 1943, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1973, COBISS.SR-ID: 32586253
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XIV, knj. 3, Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića, septembar 1944 - avgust 1944, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1973, COBISS.SR-ID: 32586254
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XIV, knj. 4, Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića, avgust 1944 - maj 1945, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1976.
- Branko Latas: DOKUMENTI O SARADNjI ČETNIKA SA OSOVINOM, Beograd 2006.
- Milovanović, Nikola: Draža Mihailović, Beograd, PEGAZ 1991. COBISS.SR-ID: 2328588
- Elizabet Barker: Britanska politika prema jugoistočnoj Evropi u drugom svjetskom ratu, Zagreb, Globus 1979, COBISS.SR-ID: 77735943
- Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945, Sveučilišna naklada Liber - Zagreb 1979
Vidi još Uredi
Vanjske veze Uredi
- Svi smo sarađivali sa Nemcima, osim mene (Transkripti sa suđenja Draži Mihailoviću) Arhivirano 2012-12-15 na Wayback Machine-u
- Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945 (Stanford University Press 1975)
- Dvojna politika u Srbiji
- Kolaboracija s Talijanima u Crnoj Gori
- Kolaboracija s Talijanima u NDH
- Kolaboracija s Talijanima u Sloveniji
- Kolaboracija s ustaškom državom
- Sporno pitanje kolaboracije
- Četničko-njemački sporazumi o kolaboraciji u Srbiji
- Neformalna kolaboracija u Srbiji
- Kolaboracija izvan Srbije do oktobra 1944.
- Slom njemačko-četničke obrane u zapadnoj Srbiji
- Nastavak kolaboracije s Nijemcima
- Fikreta Jelić-Butić. ČETNICI U HRVATSKOJ 1941-1945
- Chetnik collaboration with NDH, both in English and Serbian
- Chetnik collaboration with Italians, both in English and Serbian
- Chetniks in Montenegro, both in English and Serbian
- Chetnik movement during World War II
- Web Archive - The Trial of Dragoljub-Draza Mihailovic – 1946 Arhivirano 2007-02-12 na Wayback Machine-u
- Zbornik dokumenata NOR-a, tom XIV, knjiga 3 - Vojnoizdavački zavod, Beograd
- -Izveštaj Komande 15. brdskog armijskog korpusa od 19. novembra 1943. Štabu 2. oklopne armije o saradnji četnika sa nemačkim trupama u Dalmaciji i zapadnoj Bosni
- -Sporazum između komandanta Jugoistoka i majora Vojislava Lukačevića od 19. novembra 1943. o saradnji četnika sa nemačkim trupama u borbama protiv Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
- -Objašnjenje komandanta Jugoistoka od 21. novembra 1943. o cilju i načinu sklapanja sporazuma sa četničkim komandantima
- -Sporazum od 27. novembra 1943. između pukovnika Jevrema Simića i kapetana Nikole Kalabića sa nemačkim predstavnikom o saradnji u borbama protiv NOVJ
- -Izveštaj Štaba 2. oklopne armije od 7. decembra 1943. komandantu Jugoistoka o molbi Vojislava Lukačevića da mu se omogući sastanak sa Pavlom Đurišićem radi dogovora o proširenju saradnje četnika sa Nemcima
- -Sporazum komandanta Jugoistoka sa komandantom Ravaničke brigade od 14. decembra 1943. o saradnji četnika sa nemačkim trupama u borbama protiv NOVJ
- -Naređenje Štaba 2. oklopne armije od 22. decembra 1943. godine 2. puku »Brandenburg« o premeštanju nemačkog oficira za vezu iz štaba Vojislava Lukačevića u štab Pavla Đurišića
- -Sporazum između Krajskomandanture u Zaječaru i komandanta Timočkog korpusa od 25. decembra 1943. o saradnji u borbama protiv NOVJ
- -Izveštaj Abver-grupe od 23. januara 1944. o sklopljenom sporazumu između vojnoupravnog komandanta Jugoistoka i inspektora četničkih jedinica u Srbiji
- -Obaveštenje komandanta Jugoistoka od 24. januara 1944. nemačkom opunomoćenom generalu u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj o angažovanju četnika u Dalmaciji i Hercegovini zajedno sa nemačkim trupama
- -Izveštaj Feldkomandanture u Čačku od 25. marta 1944. komandantu Jugoistoka o pregovorima sa komandantom 2. ravnogorskog korpusa
- -Izveštaj obaveštajnog odeljenja nemačke 264. pesadijske divizije od 18. aprila 1944. o razgovorima sa Momčilom Đujićem i Miodragom Kapetanovićem
- -Izveštaj Obaveštajne grupe »Konrad« od 11. maja 1944. Komandi 2. oklopne armije o pregovorima sa Momčilom Đujićem
- -Informacije vojnoupravnog komandanta Jugoistoka od 16. maja 1944. potčinjenim komandama i štabovima o držanju prema četnicima
- -Izveštaj vojnoupravnog komandanta Jugoistoka od 15. jula 1944. Komandi Grupe armija »F« o razgovoru sa kapetanom Neškom Nedićem u Kruševcu
- Zbornik dokumenata NOR-a, tom XIV, knjiga 4 - Vojnoizdavački zavod, Beograd
- -Zabeleška obaveštajnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 11. avgusta 1944. o razgovorima sa predstavnicima Draže Mihailovića o uslovima za sastanak Draže Mihailovića sa Nojbahetom
- -Obaveštenje operativnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 16. avgusta 1944. obaveštajnom odeljenju o odobrenim količinama oružja i municije četničkim jedinicama
- -Zabeleška obaveštajnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 18. avgusta 1944. sa sastanka održanog 17. i 18. avgusta u komandi Jugoistoka povodom ponude Draže Mihailovića za saradnju u borbi protiv jedinica NOVJ
- -Obaveštenje generalštaba vrhovne komande Vermahta od 25. avgusta 1944. ministarstvu inostranih poslova o razgovorima Milana Nedića sa komandantom jugoistoka o saradnji Draže Mihailovića sa Nemcima u borbi protiv NOVJ
- -Zabeleška obaveštajne grupe nemačkih komandi na Jugoistoku od 30 avgusta 1944. sa savetovanja u štabu komande Jugoistoka o aktuelnim pitanjima saradnje sa Dražom Mihailovićem i razvoju celokupne situacije na području Jugoistoka