Jugoslavija
Jugoslavija je naziv za tri države u jugoistočnoj Evropi koja su postojale između 1918. i 2003. godine, a nastale su kao težnja južnoslavenskih naroda - Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca, Bošnjaka, Makedonaca i ostalih - ka nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju.
Ideje jugoslovenstva/jugoslavenstva
Ideja o stvaranju zajedničke države svih južnoslavenskih naroda razvijala se kroz XIX i početak XX veka. Slabost Turske i jačanje Srbije, Bugarske i Grčke posle Berlinskog kongresa unele su nadu kod slovenskih naroda pod Austro-Ugarskom, ali i surevnjivost austrougarske i italijanske vlasti. U Srbiji su postojale tri ideje o ujedinjenju. Prva je pripovijedala o ujedinjenju Srbije i Bugarske, druga je bila izražena u „Načertaniju“ Ilije Garašanina i odnosila se na stvaranje jugoslavenske države koji je zastupao Svetozar Miletić i odnosila se na stvaranje Balkanske federacije. Kod Južnih Slovena u Austro-Ugarskoj su postojale dve ideje. Prva je zastupala stvaranje jugoslovenske jedinice u okviru Austro-Ugarske (trijalistička monarhija), a druga je bila za stvaranje nezavisne jugoslovenske države. Glavni protivnici stvaranja države Južnih Slovena bili su spoljni činioci.
Stvaranje nove države
Preduslov za stvaranje jugoslovenske države bilo je izbijanje Prvog svetskog rata. Narodna skupština je u Nišu 7. decembra 1914. godine usvojila Deklaraciju kojom se zalaže za «oslobođenje i ujedinjenje sve neoslobođene braće». U Parizu je u proleće 1915. godine formiran Jugoslovenski odbor od strane austrougarskih emigranata. Za predsednika je izabran Ante Trumbić. Antanta je ponudila Srbiji da potpiše Londonski ugovor 26. aprila 1915. godine. Ugovor se odnosio na stvaranje Velike Srbije. Saveznici su nudili Srbiji Bosnu i Hercegovinu, Slavoniju, Srem, Bačku, južnu Dalmaciju i severnu Albaniju, ali bez Makedonije i dela Banata. Za ulazak u rat Saveznici su Italiji ponudili Istru i veći deo Dalmacije, Rumuniji Banat, a Bugarskoj Makedoniju. Srbija je odbacila ugovor pošto nije bila spremna da se odrekne Makedonije. Kompromis između stavova srpske vlade na čelu sa Nikolom Pašićem i Jugoslovenskog odbora činila je Krfska deklaracija od 20. jula 1917. godine.
Dogovoreno je da ime buduće države bude Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, da će biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđević i da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena. U oktobru 1918. godine u Zagrebu je stvoreno Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba sa ciljem da se obrazuje nezavisna država na južnoslovenskim prostorima Austro-Ugarske - Država Slovenaca, Hrvata i Srba. Takva država bi se kasnije ujedinila sa Kraljevinom Srbijom. 29. oktobra 1918. godine Hrvatski sabor je raskinuo sve državno-pravne veze sa Bečom i Budimpeštom. Pošto nova država nije bila sposobna da se brani od italijanskih pretenzija, pozvala je srpsku vojsku da zaštiti „nacionalne teritorije Jugoslovena“. Velika narodna skupština u Novom Sadu je 25. novembra donela odluku o prisajedinjenju Baranje, Bačke i Banata Srbiji. Dan pre toga 24. novembra je zbor poslanika narodnih veća Srema u Rumi doneo odluku o prisajedinjenju Srema Srbiji. Velika narodna skupština u Podgorici je 26. novembra odlučila da se dinastija Petrović-Njegoš zbaci sa prestola te da se prisajedini Srbiji. Vijeće narodnih prvaka i poslanika 28. novembra je donelo odluku da se Bosna i Hercegovina pripoji Srbiji. Narodno vijeće iz Zagreba je 25. novembra donelo odluku da se jugoslavensko područje Austro-Ugarske ujedini sa Srbijom u novu državu. 1. decembra 1918. godine osnovana je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
20. decembra 1918. godine formirana je prva vlada na čelu sa radikalom Stojanom Protićem. Potpredsejdnik je bio Slovenac Anton Korošec, ministar unutrašnjih poslova Srbin iz Hrvatske Svetozar Pribićević, a ministar spoljnih poslova Hrvat Ante Trumbić. Najveće stranke su bile Narodna radikalna i Demokratska. Takođe su delovale i Hrvatska republikanska seljačka stranka (HRSS) Stjepana Radića, Slovenska ljudska stranka (SLS) Antona Korošeca i Jugoslovenska muslimanska organizacija (JMO).
Država je bila podeljena na 33 oblasti, okruge, srezove i opštine. Na čelu oblasti je bio veliki župan koga je postavljao kralj.
HRSS je tražila da država postane federalna republika, ali se potom izmirila sa dvorom i iz svog naziva izbacila reč republikanska. Vrh države je počeo da sprovodi politiku pomirenja.
28. juna 1921. donjet je Vidovdanski ustav. Ustav je proglasio koncept državnog i narodnog jedinstva. Vladar je sazivao redovna i vanredna zasedanja Narodne skupštine, mogao ju je raspustiti, potvrđivao je i proglašavao zakone, bio je vrhovni zapovednik vojske i zastupao je državu u inostranstvu/inozemstvu.
Komunistička partija Jugoslavije je osnovana aprila/travnja 1919. godine. Njene vođe su se zalagale za revoluciju i dolazak na vlast nasiljem. Njihov rad je suspendovan Obznanom (vladinom uredbom). Na Četvrtom kongresu KPJ predviđeno je stvaranje nezavisnih država Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije. Kosovo bi bilo priključeno Albaniji, a severna Vojvodina Mađarskoj.
Neprestana polemika između vladinih radikala i poslanika opozicije predvođenih HSS-om je dovela do toga da godine 1928. radikalski poslanik Puniša Račić ubije Pavla Radića i Đuru Basaričeka i teško ranio Stjepana Radića, koji je kasnije podlegao povredama. Novi vođa HSS je postao Vlatko Maček. Kralj Aleksandar je, koristeći nerede izazvane atentatom kao povod, zaveo diktaturu 6. januara 1929. godine. 3. oktobra je preimenovao državu u Kraljevina Jugoslavija. Deo poslanika Hrvatske stranke prava (Ante Pavelić) odlazi u inostranstvo i stvara ustašku organizaciju. U Makedoniji jačaju probugarski elementi.
Država je podjeljena na devet banovina i grad Beograd. Kralj je donio tzv. «Oktroisani ustav» 1931. godine.
Kraljevina Jugoslavija 1929-1941
Kako bi se sprečile revizionističke snage Mađarske i Turske, stvoreni su novi savezi, Mala Antanta (Jugoslavija, Čehoslovačka i Rumunija) i Balkanski savez (Jugoslavija, Rumunija, Bugarska i Grčka).
Pod zaštitom Italije, Nemačke i Mađarske, hrvatske ustaše i makedonski VMRO su izvršili atentat na kralja Aleksandra Karađorđevića u Marseju, u Francuskoj, 9. oktobra 1934. godine. Ubijen je i ministar spoljnih poslova Francuske, Luj Bartu. Umesto maloletnog kraljevića Petra II, državom je upravljalo trojno namesništvo, čiji je najistaknutiji član bio knez Pavle. Na izborima maja 1935. godine je pobedio Milan Stojadinović, osnivač Srpske radikalne stranke. Potpisao je Konkordat sa Vatikanom i radio na zbližavanju sa Italijom i Nemačkom. Pod britanskim uticajem Stojadinović je dao ostavku, novi predsednik vlade je postao Dragiša Cvetković, a potpredsjednik Vlatko Maček.
Sporazumom Cvetković-Maček stvorena je Banovina Hrvatska 26. avgusta 1939. godine. Njen prvi ban bio je Ivan Šubašić.
Jugoslavija u Drugom svjetskom ratu
Vlada Cvetković-Maček je 25. marta 1941. godine, u zamku Belvedere u Beču, potpisala protokol o pristupanju Trojnom paktu. 26. i 27. marta je izvršen državni udar, svrgnuta je vlada i namesništvo. U jutro 27. marta je postavljena nova vlada na čelu sa generalom Dušanom Simovićem. U Beogradu su održane velike demostracije protiv savezništva sa Nemačkom.
Hitler je izdao direktivu da se Jugoslavija žestoko napadne. Bombardovanjem Beograda 6. aprila, Jugoslavija se našla u Drugom svetskom ratu. Kraljevska vojska je kapitulirala 17. aprila.
Na teritoriji Hrvatske, bez delova koje je anektirala Italija (Split, Šibenik, većina ostrva) i Mađarska (Međumurje, Baranja i Bačka), Bosne i Hercegovine i Srema stvorena je ustaška Nezavisna Država Hrvatska (NDH). Slovenija je podjeljena između Italije, Nemačke i Mađarske. Bugari su okupirali Makedoniju i jugoistočnu Srbiju. Crnu Goru je okupirala Italija. Kontinuitet Kraljevine Jugoslavije je nastavila njena vlada u emigraciji (London). Priznata je kao zvaničan/služben član Saveznika.
Na teritoriju Jugoslavije su po slomu države i okupaciji započeli masakri i etnička čišćenja, ispočetka upereni uglavnom protiv Srba, i to na teritoriji NDH. Oni su s vremenom doveli do otpora koji je prerastao u manje-više organizovani ustanak nakon napada Nemačke na SSSR. Ustanici su se s vremenom podelili u dve frakcije - rojalističke četnike pukovnika, potom generala, Dragoljuba Draže Mihailovića, koji su nastojali obnoviti predratni režim, i komunističke Partizane, komandanta, potom maršala Josipa Broza Tita koji su nastojali stvoriti novu Jugoslaviju na socijalističkim i federalističkim principima. Ovo potonje je bilo razlogom zašto su partizani imali pristaše među svim narodima Jugoslavije, dok je podrška četnicima ostala ograničena uglavnom na Srbe.
Raskol između dva pokreta je već godine 1941. doveo do prvih međusobnih oružanih obračuna, u kojima su partizani, pogotovo nakon kapitulacije Italije 1943. godine, stekli prednost. Godine 1944. su priznati kao saveznička vojska, a kralj Petar II i izbjeglička vlada su godine 1944. sklopile sporazum s Titom. Godine 1945. su partizani, preimenovani u Jugoslavensku armiju(hrvatski jugoslavensku vojsku), poduzeli završnu ofanzivu kojom je ne samo oslobođena predratna teritorija Jugoslavije, nego Istra i Slovensko primorje - delovi talijanskog teritorija naseljeni hrvatskim i slovenačkim/slovenskim stanovništvom koji će Pariškim mirovnim ugovorom 1947. i službeno postati deo Jugoslavije. Oko Trsta je spor između Jugoslavije i Italije rešen tek 1954. godine u italijansku korist.
SFR Jugoslavija
Na Drugom zasedanju AVNOJ-a 29. novembra/studenog 1943. godine zbačena je monarhija i proglašena Demokratska Federativna Republika Jugoslavija. Novi ustav je donet 31. januara/siječnja 1946. godine i promenila je naziv u Federativna Narodna Republika Jugoslavija. Ustav je imenovao pet nacija i šest republika. Republike: Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Makedonija i Srbija koja je u svom sastavu imala i Autonomne Pokrajine Vojvodina i Kosmet. Iako federalna, Jugoslavijom je vladala centralizovana KPJ i Predsednik republike Josip Broz Tito. Izvršena je nacionalizacija imovine. 1948. godine Tito nije prihvatio mešanje Staljina u unutrašnje stvari Jugoslavije, te do Staljinove smrti nastupa era hladnih odnosa sa Sovjetskim Savezom. Staljinovi simpatizeri u Jugoslaviji su slani u logore. 1950. godine uvedeno je samoupravljanje. Jugoslavija je jedan od osnivača Ujedinjenih nacija. 1961. godine je bila prvi domaćin Pokreta nesvrstanih. Tvorci ovog pokreta su bili Tito, Nehru i Naser. Novi ustav je donet 7. aprila 1963. godine i tada je džava promenila ime u Socijalistička Federativna Republika jugoslavija.
Krajem 1960-ih je albansko stanovništvo na Kosovu zatražilo da pokrajine postane republika. 1971. godine je došlo do provale hrvatskog nacionalizma zvane MASPOK odnosno Hrvatsko proljeće. Obračun s zagovornicima maspoka je poslužio kao izgovor za čistke liberalnih političara u Srbiji i drugim republikama. Godine 1974. je donet novi ustav, kojim je omogućeno dalje jačanje samostalnosti republika i pokrajina, a autonomne Pokrajine Vojvodina i Kosovo, iako de iure u Srbiji, imale su status gotovo istovjetan republikama. Poslije Titove smrti 4. maja/svibnja 1980. godine, počinje jugoslavenski sunovrat, prvo u privrednom pa političkom smislu.
Raspad SFRJ
25. juna 1991. godine Slovenija i Hrvatska su proglasile nezavisnost. Nezavisnost su proglasile i Bosna i Hercegovina (6. aprila 1992.) i Makedonija (08.09.1991).
Nakon što je Slovenija proglasila nezavisnost došlo je do kratkotrajnih sukoba Jugoslovenske narodne Armije (JNA) i slovenskih snaga poznat kao rat u Sloveniji. On je završio povlačenjem JNA, nakon koga je Slovenija postala de facto nezavisna, a 15. 1. 1992. i de iure, s obzirom da je na taj datum zajedno s Hrvatskom međunarodno priznata od strane država tadašnje Evropske ekonomske zajednice.
Istovremeno s ratom u Sloveniji je eskalirao i oružani sukob u Hrvatskoj između vlade i pobunjenih regija sa srpskom većinom, kojima je pomagala JNA. Te regije su krajem 1991. formirale vlastitu državu zvanu Republika Srpska Krajina (RSK), koja nije bila međunarodno priznata. RSK je u ljeto 1995. godine vojnički poražena, a formalno je prestala postojati Erdutskim sporazumom temeljem kojeg je uspostavljen suverenitet Hrvatske nad predratnim granicama.
U Bosni i Hercegovini je odmah nakon proglašenja nezavisnosti i međunarodnog priznanja otpočeo rat, u kome su se na odbrambenoj strani našli vlada u Sarajevu, a na drugoj otcijepljena područja koja će formirati vlastitu državu pod imenom Republika Srpska. Godine 1993. dolazi do sukoba između vlade u Sarajevu s de facto otcijepljenim područjima s hrvatskom većinom, koja će formirati Hrvatsku republiku Herceg-Bosnu (HRHB). Sukob je završio Washingtonskim sporazumom 1994. godine, kojim je HRHB postala dio Federacije BiH. U međuvremenu se na području bihaćke regije od vlade u Sarajevu otcijepila Autonomna republika Zapadna Bosna, koja je prestala postojati nakon Operacije Oluja u ljeto 1995. Rat je završen Daytonskim ugovorom (21. novembar 1995), temeljem koga je BiH podijeljena je na dva para-državna entiteta: FBiH i Republika Srpska.
Nakon što su Slovenija, Hrvatska, BiH i Makedonija proglasile nezavisnost, Srbija i Crna Gora su 27. 4. 1992. formirale vlasitu zajedničku državu pod nazivom Savezna republika Jugoslavija, pa je tako proces raspada SFRJ formalno završen tog dana.
U stranoj literaturi sukobi devedesetih na ovom području su označeni kao Ratovi za jugoslavensko naslijeđe.
Savezna Republika Jugoslavija
Srbija i Crna Gora su ostale da žive zajedno. Stvorena je Savezna Republika Jugoslavija (SRJ) 27. aprila/travnja 1992. godine. Prvi predsednik je bio Dobrica Ćosić. Ona se smatrala sukcesorom SFRJ, ali je 2001. godine potpisan sporazum kojim su za sukcesora određene bivše jugoslovenske republike. Odlukom Generalne skupštine Ujedinjenih nacija uvedene su opšte sankcije SRJ pod optužbom da je kriva za rat u BiH. Najveća inflacija na svetu obeležila je 1993. godinu u SRJ.
24. septembra/rujna 2000. godine su održani izbori. Na izborima za predsednika SRJ izabran je kandidat koalicije Demokratske opozicije Srbije (DOS) Vojislav Koštunica. Zbog nepriznavanja rezultata došlo je do protesta u Beogradu 5. oktobra, na kojima se okupilo više stotina hiljada/tisuća ljudi. Slobodan Milošević, predsednik SRJ, je morao da prizna pobjedu Vojislava Koštunice. Na parlamentarnim izborima u Srbiji pobedio je DOS, a novi predsednik vlade je postao Zoran Đinđić (ubijen u atentatu, 12. marta/ožujka 2003. godine ).
4. februara 2003. godine je usvojena Ustavna povelja. Stvorena je Državna Zajednica Srbija i Crna Gora. Administrativni centar zajednice je bio Beograd, a centar Vrhovnog suda je bio u Podgorici. Ona je prestala postojati 2006. godine nakon što je Crna Gora nakon održanog referenduma proglasila nezavisnost.
Povezano
- Jugonostalgija
- Jugosfera
- Josip Broz Tito
- Politički sistemi Jugoslavije
- Spisak šefova države Jugoslavije
- Bosna i Hercegovina
- Crna Gora
- Hrvatska
- Kosovo
- Severna Makedonija
- Slovenija
- Srbija
