1. krajiška udarna brigada

Prva krajiška udarna brigada je bila prva brigada NOVJ sa rejona Bosanske Krajine. Od 9. novembra 1942. godine, pa do kraja rata bila je u sastavu Pete krajiške divizije.

1. krajiška udarna brigada
Osnivanje	21. maj 1942. Mesto formiranja: Lamovita, kod Prijedora
Formacija	četiri bataljona
Jačina	1.186 boraca
Deo	NOV i PO Jugoslavije
Angažovanje	Bitka za Kupres Bihaćka operacija Operacija Vajs I Operacija Vajs II Zaseda kod Lepenice 1943. Napad na aerodrom Rajlovac 1943. Operacija "Kugelblic" Beogradska operacija Sremski front
Odlikovanja	Orden narodnog heroja Orden narodnog oslobođenja Orden partizanske zvezde Orden bratstva i jedinstva
Komandanti
Komandant	Ivica Marušić Ratko

Na ratnom putu brigade dugom 21.000 kilometara, poginulo je 1.309, a ranjeno oko 3.850 boraca. Brigada je tokom rata šest puta pohvaljivana od strane Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, a 17 njenih boraca je proglašeno narodnim herojima.

Formiranje

Deo brigade na dan formiranja.

Brigada je formirana nakon oslobođenja Prijedora, 21. maja 1942. godine u selu Lamovitoj pod Kozarom, od boraca iz Prvog, Drugog, Trećeg i Petog krajiškog partizanskog odreda. Pri formiranju imala je četiri bataljona sa ukupno 1.186 boraca, od kojih su njih 284 bili članovi KP Jugoslavije, a oko 300 članovi SKOJ-a.

Prvi komandant brigade bio je Ivica Marušić Ratko, a politički komesar Velimir Stojnić, narodni heroji.

Borbeni put brigade

1942

Odmah po formiranju brigada je učestvovala u borbama protiv dve bojne domobranskog banjalučkog zdruga i četničkog puka „Manjača“. Odmah zatim, prvog dana neprijateljske ofanzive na Kozaru, 11. juna 1942. godine, brigada je vodila jednu od najtežih borbi na svom ratnom putu. Toga dana, u blizini železničke stanice Piskavica, nanoseći velike gubitke neprijatelju, poginulo je 50, a ranjeno 53 boraca.

Zauzimanje Dobrljina, 3. jula 1942. godine, i zarobljavanje Treće bojne Treće domobranske pukovnije, napadi na Bosanski Novi i Dubicu, kao i druga borbena dejstva Prve krajiške brigade, bila su usmerena na rasterećivanje pritiska na snage Drugog krajiškog partizanskog odreda, opkoljenog na Kozari. Krajem jula i tokom avgusta 1942. godine, brigada je, u saradnji s drugim partizanskim jedinicama, oslobodila Ključ i Sanicu, napadala Kupres i oslobodila Mrkonjić-Grad. Uspehe je imala i u 25-odnevnim borbama na planini Manjači s delovima 714. nemačke divizije i pripadnicima Komande bosanskih četničkih odreda.

U oslobođenju Jajca, 25. septembra 1942. godine, Prva krajiška brigada se naročito istakla ubacivanjem jedinica u grad i iznenadnim napadom na vitalne tačke neprijateljske odbrane. Osim pohvale, za postignute uspehe u borbi za oslobođenje Jajca, brigadi je ukazana i posebna počast na defileu koji je izvršila 29. septembra 1942. pred Vrhovnim komandantom Josipom Brozom Titom.

Posle uspešnih borbi koje je postigla oktobra 1942. godine na Manjači, i u razbijanju čete 716. nemačke pešadijske divizije, Prva krajiška brigada učestvovala je u Bihaćkoj operaciji od 2. do 4. novembra 1942. godine. Njen Drugi bataljon učinio je podvig kada se ubacio u grad i izazvao pometnju u redovima neprijateljske odbrane.

U sastavu Pete krajiške divizije, pod komandom Slavka Rodića, narodnog heroja, brigada je išla iz bitke u bitku: napadala na Bosanski Novi i Sanski Most; u vreme Četvrte neprijateljske ofanzive vodila je izuzetno teške borbe s delovima nemačke 718. divizije i Trećeg gorskog zdruga na pravcu nadiranja Sanski Most-Ključ-Bosanski Petrovac. Obranom na Paunovcu i kod Eminovaca, brigada je znatno doprinela koncentraciji divizija glavnine snaga NOVJ i njihovoj protivofanzivi ka dolinama reka Rame i Neretve.

1943

Kolona 1. krajiške brigade u toku šeste neprijateljske ofanzive na planini Konjuh, decembar 1943.

U martu 1943. godine, Prva krajiška brigada se prebacila u srednju Bosnu, oslobodila Tešanj i kod Kotor Varoši vodila uspešne borbe s delovima nemačke 114. lovačke divizije. Posle oslobođenja Fojnice, brigada je krajem juna 1943. godine učestvovala u zauzimanju Kaknja i uništenju pogona rudnika, a 19. jula, kod Han-Ploče, razbila kombinovanu četu nemačke 7. SS divizije „Princ Eugen".

Jednu od najvećih akcija ratnih akcija Prva krajiška brigada izvela je noću između 10/11. avgusta 1943. godine, kada je na aerodromu Rajlovac, kod Sarajeva, onesposobila 34 aviona, od kojih je 17 zapalila, što joj je donelo, treću po redu, pohvalu od Vrhovnog komandanta NOV i POJ.

U drugoj polovini 1943. godine, brigada je pošla - od Travnika i Visokog, preko Hercegovine, istočne Bosne i Sandžaka - prvi put za Srbiju.

1944

Brigada je kod Višegrada razbila četničku Zlatiborsku brigadu i preotela italijanski artiljerijski divizion, a u rejonu Zlatibor-Užice razbila četničke, nemačke i bugarske posade, postigavši vanredne uspehe, posebno u borbama na Kremni. Međutim, zahvaćena jakom nemačkom operacijom „Kugelblic“, brigada je forsirala Drinu i porušila most, prokrstarila Konjuhom i ponovo se vratila na Drinu; 13. januara 1944. godine oslobodila je Foču, da bi, već sredinom marta, drugi put prešla u Srbiju. Posle dvomesečnih borbi na Ibru, Goliji, oko Kosjerića i Valjeva, Prva krajiška brigada je krenula ka Andrijevici i Čakoru, oslobodivši Plav i Gusinje, izbila na albansku granicu.

Borci Prve krajiške oslobađaju Aranđelovac 1944.

Treći prodor u Srbiju krunisan je pobedama na Kopaoniku i kod Kuršumlije, na aerodromu kod Krusevča i železničkoj pruzi kod Vitkovca, u oslobođenju Arilja i napada na Užice, kod Smederevske Palanke, i u susretu s jedinicama Crvene armije.

U Beogradskoj operaciji, oktobra 1944. godine i napadu na Smederevo, u oslobođenju Grocke i borbama pod Avalom, u razbijanju korpusne grupacije „Štetner", Prva krajiška brigada bila je u redu najaktivnijih borbenih jedinica NOVJ, nalazeći se uvek na glavnim pravcima udara.

1945

Na Sremskom frontu vodila je, takođe, teške borbe, kada je samo jednog dana 470 boraca izbačeno iz njenog stroja, od kojih je 130 poginulo. Posle proboja Sremskog fronta, brigada je učestvovala u oslobođenju Brčkog, a zatim u uništavanju neprijatelja do poslednje bitke, koju je vodila 9. maja 1945. godine, u rejonu sela Marija Bistrica.

Narodni heroji Prve krajiške brigade

Smotra I krajiške brigade, Vršac, 7.novembra 1944.

Neki od boraca Prve krajiške proleterske udarne brigade, proglašeni za narodne heroje Jugoslavije su:

• Borko Arsenić, komandant brigade
• Boško Karalić, borac
• Mikan Marjanović, komandir Prve čete Prvog bataljona
• Ivica Marušić Ratko, prvi komandant brigade
• Petar Mećava, komandant bataljona
• Radisav Nedeljković Raja, rukovodilac Politodjela brigade
• Branko Popović, komandir čete
• Stevo Rauš, komandant Prvog bataljona
• Dragutin Stanić, zamenik komandanta brigade
• Velimir Stojnić, prvi politički komesar brigade
• Mile Tubić, komandir Prve čete Prvog bataljona

Priznanja i odlikovanja

Brigada je za svoje ratne zasluge povodom desetogodišnjice Jugoslovenske narodne armije, 22. decembra 1951. godine, proglašena proleterskom.

Brigada je odlikovana Ordenom narodnog oslobođenja, Ordenom partizanske zvezde i Ordenom bratstva i jedinstva. Povodom tridesetogodišnjice pobede nad fašizmom, 21. maja 1975. godine, odlikovana je i Ordenom narodnog heroja.

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Vojna enciklopedija (knjiga sedma). Beograd 1974. godina
• Narodni heroji Jugoslavije. „Mladost“ Beograd 1975. godine
• Slobodan Špegar Špego: ILUSTROVANA MONOGRAFIJA PRVE KRAJIŠKE BRIGADE, Beograd 1986.
• PRVA KRAJIŠKA BRIGADA - ZBORNIK SJEĆANjA

Spoljašnje veze

• 1. krajiška udarna brigada (znaci.org)