Wikipedija

Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve

(Preusmjereno sa stranice Politika Srpske pravoslavne crkve)

Političko delovanje je jedno od značajnih obeležja Srpske pravoslavne crkve, koja se tokom povesti pored verskih poslova bavila i nacionalnom politikom, što je karakteristika svih pravoslavnih crkava u svetu.[1][2][3]

Područje nadležnosti Srpske pravoslavne crkve

Tokom otomanskog perioda, srpska crkva (odnosno Pećka patrijaršija) je u tim okolnostima često preuzimala ne samo versko nego i političko vođstvo.[4] Čak i u kasnije, uključujući i XX vek, Crkva je ostavljala po strani svoje primarne dužnosti, kako bi se aktivno uključila u borbu za "ujedinjenje srpstva".[5]

Početkom 20. veka, crkva u Srbiji (Beogradska mitropolija) je podržala stvaranje Jugoslavije, što je omogućilo ujedinjenje svih pravoslavnih mesnih crkava u Srpsku pravoslavnu crkvu. U razdoblju Kraljevine Jugoslavije SPC je podržavala vlast i diktaturu kralja Aleksandra i sarađivala sa nacionalnim organizacijama (Narodna odbrana, četnici, i dr.).[6] U namesničkom razdoblju kneza Pavla (nakon 1935), dolazi do razlaza vlasti i SPC, usled političkog zaokreta. Nakon pristupanja Jugoslavije trojnom paktu SPC učestvuje u pripremanju i realizaciji vojnog puča 27. marta 1941. godine.[6] Vrh SPC je uoči rata bio pro-engleski orjentisan.

Srpska pravoslavna crkva u Drugom svetskom ratu se našla u teškom položaju. U Srbiji, Nemci su predstavnike SPC smatrali glavnim saradnicima u izvođenju puča od 27. marta[7], zbog čega su patrijarh Gavrilo i neki episkopi uhapšeni.[8] U NDH je crkva bila izložena krvavim progonima od strane ustaša koji su činili velika zverstva prema srpskim sveštenicima. U Crnoj Gori pravoslavna crkva je bila lojalna talijanskom okupatoru (vidi mitropolit Joanikije Lipovac). Općenito, stav SPC je bio saradnja sa četnicimaii savezničkim snagama.

Srpska pravoslavna crkva u SFRJ je bila odvojena od države i predstavljala je isključivo versku instituciju, bez političkog autoriteta.

Srpska pravoslavna crkva u jugoslovenskim ratovima je imala veoma kontroverznu ulogu[9], njeni predstavnici su podržavali srpske vojne i paravojne formacije[10], a patrijarh Pavle je blagosiljao Radovana Karadžića, Ratka Mladića i Arkana.[11] SPC je odbacila gotovo sve ponuđene mirovne planove, uključujući Vensov plan, Vens-Ovenov plan, Plan Kontakt grupe i Dejtonski mirovni sporazum. Čak i kad su poslanici Republike Srpske bili spremni na primirje, SPC je zastupala militantniji stav.[9]

Poslednjih godina, političko delovanje SPC izaziva brojne kritike, koje uglavnom dolaze iz ljevičarskih i građanskih krugova u Srbiji, zbog promovisanja klerikalizma, nacionalizma i monarhije, kao i zbog protivljenja evropskim integracijama, ženskoj ravnopravnosti, pravima seksualnih manjina i dr. Neki analitičari govore o dubokoj klerikalizaciji Republike Srbije i njenom kretanju u pravcu spajanja vere i države[12], dok drugi smatraju da su ti zaključci preterani.[13] Kritičari smatraju da bi Crkva trebalo biti "više hrišćanska, a manje politička institucija"[12], da je misija Crkve evangelizacija, a ne klerikalizacija[14] i da je Crkva spasenjska ustanova a ne politička organizacija.[15]

I pored svih kritika, SPC je jedna od institucija kojoj se najviše veruje u Srbiji.[16][17] SPC osim u Srbiji, uticajno politički deluje i u nekim drugim republikama bivše Jugoslavije, poput Crne Gore i Bosne i Hercegovine.

Ideološka pozadina

uredi
Glavni članci: Nebeska Srbija, Svetosavski nacionalizam, Kosovski mit i Sabornost

Iako ideologija Srpske pravoslavne crkve nije otvoreno izložena u njenim formativnim dokumentima, neki proučavaoci nastoje da utvrde ideološke koncepcije kojima se njeni pripadnici upravljaju.[18] Neki od bitnih koncepata koji se koriste unutar Srpske pravoslavne crkve su kosovski mit, nebeska Srbija i svetosavlje (ili svetosavski nacionalizam).

Unutar SPC su dominantne političke ideje srpske desnice, bliske organicističkom konceptu društva i države.[19][20] Prema organicističkoj teoriji, drustvo predstavlja organizam – “nacionalni organizam”, a pojedinci u njemu samo “ćelije” u funkciji tog organizma. Među teolozima SPC, taj koncept je najdoslednije razvijen u delima Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića. Ovo učenje odbacuje individualističko načelo a usvaja principe kolektivizma, odnosno, u srpskoj varijanti, “sabornost” i “domaćinsko-pravoslavnu” etiku.[19] Crkveni ideolozi instrumentalizuju pojedine teološke pojmove, kao npr. svetosavlje i sabornost, kojima pridaju novo političko značenje.[21] Tako se teološki pojam sabornost po ključu organicističke misli pretvara u ideološko pokriće za kolektivizam i autoritarnost.[20] Po pitanju odnosa crkve i države, upadljivo je idealizovanje vizantijskog srednjevekovlja, pa tako crkveni autori često govore o "simfoniji" (ili teoduliji) kao o željenom modelu.[22]

Po pitanju društvenog uređenja, politička idelogija SPC se oslanja na tradicionalni slogan desnice: „bog na nebu, kralj na zemlji, domaćin u kući”.[23] Istoričar Petar Atanacković smatra da je suština ideološkog programa SPC sadržana u tezi da snažna srpska država u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvom treba zajednički da predvode jedno, u svakom pogledu homogeno, srpsko društvo.[23] On zaključuje da Srpska crkva „očito teži postizanju jednog staleškog poretka“, koji je postojao u srednjem veku, ali koji je izgubljen i koji stoga treba oživeti.[23] Sledstveno tome, propagira se shvatanje da je opasno sve što narušava homogenost, odnosno sve što nije Srpska pravoslavna crkva, a to je posebno usmereno prema manjinama - verskim, etničkim i seksualnim - koje se predstavljaju kao „problem“ srpskog društva.[24] Nacionalizam se uzima kao vrlina pa se govori o »nacionalizmu« kao nečem što izvire iz učenja svetog Save.[25] U različitim saopštenjima SPC ima najviše reči o satanizaciji civilnog društva, malih verskih zajednica, kao i negativnom odnosu prema demokratiji i sekularizaciji.[9] Negativan stav glede verskog pluralizma u Srbiji prati i negativan odnos prema ekumenizmu i međureligijskom dijalogu opšte.[9]

Bitan aspekt crkvenog političkog mišljenja je i teorija zavere. Crkveni diskurs odlikuje stalno pominjanje zavere celog sveta protiv Srba.[26] Crkveni autori su razvili svojevrsnu političku mitologiju po kojoj se čitav svet, pod okriljem Antihrista, ujedinio protiv Srba, koji jedini čuvaju veru u pravog boga.[24] Evropske integracije se tumače u kontekstu judeo-masonske ili vatikanske zavere, a nedaće koje su zadesile srpski narod se tumače neprijateljstvom i zavišću drugih što su jedino Srbi sačuvali pravu veru. Ponekad se uz Srbe navode i Rusi kao glavni protivnici Antihrista.[24]

Mnogi kritičari pominju i antizapadnjaštvo i anti-evropsko opredeljenje Srpske pravoslavne crkve.[9][19][21] Zvanično crkveno glasilo Pravoslavlje često piše o zaveri Zapada u cilju "duhovnog genocida" srpskog naroda. Pravoslavlje piše da je Zapad u celini podvrgnut delovanju "adskih sila", "zaveri protiv hrišćanstva, bezbožnoj kulturi".[19] Na Zapadu dominira “ateistička psihologija kao moderna jeres, slična gnostičkoj”. Glasilo SPC se nada da “među Srbima neće biti poremećenih ljudi koji bi hteli da nas zaraze smrtonosnom bolešću zapadne kulture.”[19] Pro-zapadno orjentisani građani su redovno žigosani kao izdajnici, nesrbi, evroslinavci, novodobci, jeretici, itd.[21] SPC ne prihvata ni jednakost polova, već zastupa poslušnost žene muškarcu.[27]

Predstavnici Srpske pravoslavne crkve su tokom jugoslovenskih ratova zagovarali stvaranje Velike Srbije.[28] Simptomatično je da zvanična SPC uvek šalje poruku koja je umerenija, a da praktičnom delatnošću, ili preko izjava pojedinih episkopa, daje daleko agresivnije poruke (o Evropi i evropskim integracijama, drugim religijama, i slično).[21]

Politička istorija

uredi

Srednji i novi vek

uredi

Od kada je nastala, vidovitošću sv. Save, srpska Crkva je bila više nosilac i čuvar srpstva, dakle srpske narodne svesti, nego što je bila verska ustanova.[29]

– Milan St. Protić

Pošto je stekla autokefalnost, srpska crkva je ohrabrivala širenje pravoslavlja i kulta dinastije Nemanjić.[30] Crkveni velikodostojnici srpske crkve su pružali podršku proglašenju Srpskog Carstva od strane Stefana Uroša IV Dušana Nemanjića a jedan od razloga podrške je njihovo očekivanje da im pripadnu prihodi iz onih parohija koje su do tada bile potčinjene carigradskom patrijarhu.[30]

Krajem 19. i početkom 20. veka, srpska crkva i država vodile su propagandnu delatnost među makedonskim Slovenima koji su do balkanskih ratova bili u Otomanskom carstvu.[31]

Kraljevina Jugoslavija

uredi
Glavni članak: Srpska pravoslavna crkva u Kraljevini Jugoslaviji
 
Nikolaj Velimirović, glavni ideolog svetosavskog nacionalizma.

Mitropolit Gavrilo Dožić je bio na čelu grupe od 18 poslanika crnogorskog parlamenta koja je u novembru 1918. odnela u Beograd svoju odluku o ujedinjenju sa Srbijom.

Neposredno po proglašenju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine, kralja Aleksandra je doneo dekret kojim su sve mjesne pravoslavne crkve (mitropolije i episkopije) stavljene pod nadležnost srpske crkve. Do tada su postojale mitropolija dabrobosanska u Bosni i Hercegovini pod jurisdikcijom Carigrada, patrijaršija u Sremskim Karlovcima u Habsburškoj Monarhiji (upisana šesta po redu u diptihu pravoslavnih crkava), zasebna Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, itd.[32] SPC je, u dogovoru sa Carigradskom Patrijaršijom, dignuta na nivo patrijaršije, a 19. septembra 1919. godine Carigradska patrijaršija joj je za 800.000 franaka ustupila jurisdikciju nad pravoslavnim vernicima Makedonije.[33] Tada je ukinuta i zasebna Pravoslavna crkva u Crnoj Gori a njena imovina je pripala Srpskoj pravoslavnoj crkvi.[34] 1920. godine je uspostavljena jedna Srpska pravoslavna crkva u jednoj državi – Kraljevini SHS.[32]

U razdoblju od nastanka Jugoslavije 1918. do 1935. SPC je bila "državotvorna" verska organizacija, veličala je postojeći poredak, podržavala frankofilski državni kurs i integralno jugoslovenstvo kralja Aleksandra, i ispoljavala "klerikalni legitimizam".[6] Pravoslavni crkveni poglavari, pogotovo patrijarh Varnava, bili su na poziciji ideologije jugoslovenskog nacionalizma i šestojanuarske diktature, a SPC je sarađivala sa jugoslovenskim nacionalnim organizacijama kao što su Jugoslovenska nacionalna stranka, Sokoli, Skauti, Narodna odbrana, Četnici, itd.[6] U namesničkom razdoblju vladavine kneza Pavla, po obrazovanju vlade Milana Stojadinovića u julu 1935. godine, dolazi do razlaza državnog vrha i SPC, prvenstveno zbog spoljnopolitičkog i unutrašnje političkog zaokreta. SPC je imala bitnu ulogu u vojnom puču 27. marta 1941. godine, zbog pristupanja Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu.

Krajem 1930-ih godina, unutar Srpske pravoslavne crkve je razvijena ekstremno desna ideologija svetosavskog nacionalizma. Glavni ideolog svetosavskog nacionalizma je bio Nikolaj Velimirović (1880-1956), episkop SPC, čiji politički stavovi do danas izazivaju podeljenost javnosti.[35][36][37] Velimirović je zastupao tzv. hrišćanski nacionalizam[38], a terminom svetosavlje je naglašavao etnički srpski karakter, nasuprot univerzalnom karakteru hrišćanske crkve.[39] U svom predavanju na Kolarčevom univerzitetu u Beogradu 1937. godine je izneo već čuvenu tvrdnju da je nastojanje Adolfa Hitlera na stvaranju nemačke nacionalne crkve slično ideji Svetog Save o stvaranju srpske nacionalne crkve.[40] Velimirović je propagirao odbacivanje "svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija", uključujući demokratiju, jednakost, individualizam, religioznu toleranciju i druge vrednosti humanizma i prosvećenosti.[38] Izrazito anti-komunističko opredeljenje Velimirovićeve ideologije je nastalo delom pod uticajem Ruske zagranične crkve, osnovane 1921. u Sremskim Karlovcima, od pripadnika ruske „bele“ emigracije koji su nakon ruske revolucije izbegli u Kraljevinu Jugoslaviju.[41]

Drugi svetski rat

uredi
Glavni članak: Srpska pravoslavna crkva u Drugom svetskom ratu

Noćašnji akt spasao je čast našeg naroda i države, pa zbog toga i mi možemo samo blagosloviti ovo delo.[26]

– Patrijarh Gavrilo nakon puča 27. marta 1941. godine

U Srbiji je vrh SPC uoči rata bio pro-engleski orjentisan, usled čega su ih Nemci tretirali kao podrivače. Nemci su smatrali da su pretstavnici SPC bili glavni saradnici u izvođenju puča 27. marta 1941. godine.[7] Zbog toga je prvih dana rata jedan od ciljeva bilo hapšenje crkvenih velikodostojnika, posebno onih koji su smatrani otvorenim neprijateljima nemačke politike, pre svega patrijarha Gavrila Dožića te episkopa Irineja Đorđevića i Nikolaja Velimirovića.[8] U avgustu 1941. "Vlada narodnog spasa" Milana Nedića je tražila da SPC potpiše javni apel protiv komunista i partizana.[7] SPC je odbila saradnju sa Nemcima, pozivajući se na crkvene kanone, jevanđelje i činjenicu da je patrijarh Gavrilo zarobljen. Crkva je nastojala da ostane "neutralna" ali je, s druge strane, pokazivala otvoreno neprijateljski stav prema Narodnooslobodilačkom pokretu.[42]

Četnici Draže Mihailovića, čiji je cilj bio restauracija monarhije Karađorđevića i stvaranje Velike Srbije, su tokom Drugog svetskog rata imali značajnu podršku Srpske pravoslavne crkve.[43] Veći dio sveštenstva i skoro čitav episkopat Srpske pravoslavne crkve je tokom rata sarađivao sa organizacijom Draže Mihajlovića.[43][44] Tokom rata su čak i neki pravoslavni sveštenici postali četnički komandanti, poput Momčila Đujića i Sava Božića.[43]

Neki predstavnici Crkve su bili bliski srpskim kolaboracionistima. Episkop Nikolaj Velimirović je bio blizak prijatelj Dimitrija Ljotića, vođe fašističkog pokreta ZBOR čija su glavna načela bila: anti-komunizam, antisemitizam i zalaganje za staleško uređenje države.[38] Ovaj pokret je nakon nemačke okupacije Srbije 1941. godine stavljen u službu nacističkog režima. U svojoj knjizi „Kroz tamnički prozor“, koju je 1944. godine napisao kao počasni zatvorenik (Ehrenhaftling) u nemačkom logoru Dahau, Velimirović za izbijanje Drugog svetskog rata optužuje gotovo sve savremene ideologije Evrope, osim fašizma, a njihov izum pripisuje Jevrejima, odnosno „njihovom ocu Đavolu“[45][46]:

Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola.

– Nikolaj Velimirović

Zbog ovog i drugih tekstova, mnogi autori smatraju Velimorovića za bitnog ideologa srpskog antisemitizma.[47][48] Po izlasku iz logora, episkop Nikolaj Velimirović je u nadgrobnoj besedi kolaboracionisti Dimitriju Ljotiću 1945. istakao da je on bio veliki „hrišćanski državnik“ i da sada „pripada nebeskoj Srbiji“.[49] Po okončanju fašističke okupacije i uspostavi nove komunističke vlasti, Velimirović je, zbog bliskosti sa Ljotićem i njegovom organizacijom Zbor, izbegao iz zemlje.[38]

Period SFRJ

uredi
Glavni članak: Srpska pravoslavna crkva u SFRJ

Nakon drugog svetskog rata Jugoslavija je postala republika i izvršena je dosledna sekularizacija društva. Srpska pravoslavna crkva je u periodu SFRJ bila odvojena od države i predstavljala je versku instituciju bez političkog autoriteta.[50] U SFR Jugoslaviji Nikolaj Velimirović je smatran saradnikom fašista i izdajnikom.[48] Poslije rata, dobar dio sveštenstva i episkopa SPC zauzeli su neprijateljski stav prema novoj Jugoslaviji. Naročito je bila izražena veza jednog dela pravoslavnog sveštenstva sa četničkom emigracijom.

Iako u tom periodu Srpska pravoslavna crkva nije politički delovala, pod njenim okriljem su nastavljeni da se razvijaju određeni aspekti ideologije svetosavskog nacionalizma, posebno njen anti-ekumenski karakter, u čemu su prednjačili episkop Justin Popović i njegovi učenici.[51][52]

Period nakon Titove smrti

uredi

Ubrzo nakon Titove smrti, 1982. godine je grupa sveštenika sa Uba optužila crkvu da je režimska i tražila da izađe iz pasivizacije, na šta im je patrijarh German jasno odgovorio:

Srpska pravoslavna crkva se u socijalističkoj Jugoslaviji drži reda i poretka.[50]

– patrijarh German

Međutim, ovakvi zahtevi su unutar crkvenih struktura postajali sve učestaliji. Iste godine 21 sveštenik, među kojima i tri ugledna teologa monaha, Atanasije Jeftić, Irinej Bulović i Amfilohije Radović, uputili su „Apel“ najvišim državnim organima Srbije i Federacije, tražeći zaštitu Srba na Kosovu. Nakon toga je grupa episkopa SPC-a o Kosovu govorila u američkom Kongresu i Stejt Departmentu tražeći američku intervenciju.[50] Naredne 1983. godine Atanasije Jeftić u crkvenom časopisu „Pravoslavlje“ objavljuje feljton „Od Kosova do Jadovna“ u kojem akcentuje stradanje srpskog naroda u raznim delovima Jugoslavije. Jeftić je bio na čelu konzervativne opozicije unutar SPC-a koja je zagovarala odlučnu ulogu crkve u rešavanju „srpskog nacionalnog pitanja“.[50] Upućivanje peticija i nastupi u crkve medijima su u to vreme bile nove pojave unutar jugoslavenskog društva.[50]

Sredinom 1980-ih godina, unutar crkve započinje proces rehabilitacije Nikolaja Velimirovića, koji je do tada u jugoslavenskoj javnosti smatran saradnikom okupatora i izdajnikom.[53]

1987. godine Crkva počinje pripreme za proslavu 600 godina Kosovske bitke. Mošti kneza Lazara se nose kroz eparhije, a u poslanici izdatoj tim povodom počinje da se promoviše termin “Nebeska Srbija”.[50] Iste godine sarajevski sveštenik Dragomir Ubiparipović objavljuje tekst o “Kulturnom i vjerskom genocidu nad Srbima Sarajeva”, koji se ogledao i u tome što su u nekim dnevnim listovima “odbijali objavljivanje smrtovnica ćirilicom”.[50] S druge strane, crkvena štampa je u to vreme objavljivala napise o muslimanima kao “Muhamedovom đavoljem sjemenu”.[50]

Srpska pravoslavna crkva je pružila bitnu podršku Miloševićevom usponu na vlast i podržavala je aktivnosti njegovog rukovodstva na ukidanju autonomije Vojvodine i Kosova.[50] Tokom Miloševićevog govora na Gazimestanu 1989, po prvi put su se zajedno vijorile crkvene zastave sa krstom i komunističke sa srpom i čekićem.[54] Unutar crkve se sve otvorenije govori o podeli Jugoslavije, sa posebno surovim osvrtom na predstojeće milionsko raseljavanje stanovništva:

Srbi su narod Božji, a Jugoslavija ovakva kakva jeste, saglasno s apsolutnom pravdom Božjom, nudi se da bude podeljena. Ne prolivajmo krokodilske suze zbog toga sto će se tada, odjednom, tri miliona ljudi naći u situaciji – što ce biti prinuđeni – da se nastane negde drugde.[20]

– Najava »crkveno-nacionalnog programa«, juna 1989.

U decembru 1990. na vanrednom zasjedanju Sabora SPC, patrijarha Germana zbog bolesti zamjenjuje episkop raško-prizrenski Pavle. Od tada, crkva se sve više bavi politikom. Tokom prvih višestranačkih izbora u Bosni, crkvena glasila intenziviraju retoriku o srpskim žrtvama genocida, iskopavanju kostiju žrtava i ponovnom sahranjivanju. Radovan Karadžić i Nikola Koljević silazak u jame koriste kao svojevrstan politički marketing, a na izbore izlaze uz blagoslov SPC.[50] Srpska crkva je u politiku Bosne i Hercegovine ušla na velika vrata, vezujući crkvene i narodne interese za određenu političku opciju. Na političkim skupovima Srpske demokratske stranke su sveštenici sedeli u prvim redovima pored političara.[50] U Sarajevu, crkvene manifestacije su služile za promociju stranačkih lidera SDS-a. Do toga je dolazilo na inicijativu same Crkve, o čemu najbolje svedoči izjava Radovana Karadžića:

Sveštenici su nas ponekad zbunjivali ukazanom pažnjom. Govorili su da nas je sami Bog poslao da spasimo srpski rod.[50]

– Radovan Karadžić

Jugoslovenski ratovi

uredi
Glavni članak: Srpska pravoslavna crkva u Jugoslovenskim ratovima

Početkom jugoslovenske krize, Srpska pravoslavna crkva dobija sve veći prostor na političkoj sceni Srbije.[55] Na vanrednom zasjedanju arhijerejskog sabora u januaru 1991. godine, Srpska pravoslavna crkva odlučuje da se mimo nje ne mogu donositi nikakve obavezujuće političke odluke koje se tiču Srba:

 
Teritorije pod srpskom kontrolom (1991-1995)

Ničije pogodbe sa nosiocima vlasti u Srbiji, koja nema mandat da istupa u ime čitavog srpstva, ili sa organima jugoslovenske federacije ili komandujućim strukturama jugoslovenske vojske ne obavezuju srpski narod kao cjelinu bez njegove saglasnosti i bez blagoslova duhovne matere, Pravoslavne srpske crkve.[56]

– Saopćenje arhijerejskog sabora SPC, januar 1992.

Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih godina mnogi učesnici ratova su se pozivali na Srpsku pravoslavnu crkvu, tražili podršku Srpske pravoslavne crkve i često je dobijali.[54] Među njima su bili mnogi srpski političari, vojnici, vojni komandanti, uključujući i komandante paravojnih formacija, novinari, pesnici, pisci, itd.[54] S druge strane, mnogi predstavnici SPC su javno podržavali srpske vojne i paravojne formacije.[10] Trijada svetosavskog nacionalizma - bog na nebu, kralj u državi, domaćin u porodici - postaje veoma frekventna u govorima nacionalističkih prvaka.[57] U to vreme, svetosavski nacionalizam postaje dominantna struja unutar crkve.[48][55] Kao glasnogovornike nacionalizma unutar Crkve 1990-ih godina, kritičari navode sledeća četiri episkopa: Amfilohija Radovića, Artemija Radosavljevića, Atanasija Jevtića i Irineja Bulovića.[48] Atanasije Jeftić i Amfilohije Radović su javno tražili spajanje svih srpskih krajeva u Ujedinjene srpske zemlje.[50] Nacionalistička struja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi je smatrala Velimirovićevu rehabilitaciju načinom da se srpsko nacionalno biće „pročisti od sablasti komunizma“.[48] Mošti vladike Nikolaja prenete su u Srbiju u maju 1991. godine, u danima kada je otpočinjao rat na teritoriji bivše Jugoslavije.[55]

 
Episkop Filaret Mićević tokom jugoslovenskih ratova.

Iako se srpski patrijarh Pavle otvoreno izjašnjavao protiv nacionalizma, nije mogao da zaustavi episkope u ratnim vremenima.[10] Suočavajući se sa zahuktalim nacionalizmom, srpski patrijarh je apelovao: „Budimo ljudi, iako smo Srbi“.[57] Međutim, i sam srpski patrijarh je bio izložen kritikama zbog svoje uloge u jugoslovenskim ratovima. Pavle je u svom pismu 1991. godine tokom rata u Hrvatskoj izjavio:"Srbi ne mogu da žive sa Hrvatima ni u kakvoj državi. Ni u kakvoj Hrvatskoj"[58]. Kratko vrijeme potom Sveti Arhijerejski Sabor Srpske pravoslavne crkve donosi u prvom mjesecu 1992. godine odluku da ne priznaje granice između jugoslovenskih republika[59].

Tamo gde se prospe srpska krv i padnu srpske kosti, to mora biti srpska zemlja.

– Vladika Nikanor[20]

Uoči rata u Hrvatskoj, zvaničnici SPC su izjavljivali da teritorije na kojima žive Srbi »ne mogu ostati u sastavu bilo kakve nezavisne Hrvatske, već se moraju naći pod zajedničkim državnim krovom sa današnjom Srbijom i svim srpskim krajinama«.[20] Tadašnji arhimandrit Filaret je javno pozivao na rat putem medija i išao na ratom zahvaćene prostore hrabreći srpske dobrovoljce. Njegova slika u mantiji sa puškomitraljezom isred tenka, koja je obišla svet, do danas izaziva žestoke kritike. Filaret je kasnije unapređen u episkopa eparhije mileševske.[54]

Tokom rata u Hrvatskoj, gornjokarlovački Episkop SPC Nikanor je osuđivao one mirotvorce koji bi da mire Srbe i Hrvate, "te vjekovne neprijatelje".[60] Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović je bio umeštan u ratna zbivanja na dubrovačkom ratištu.[57] On je u jesen 1991. obilazio crnogorsku vojsku koja je vršila opsadu Dubrovnika i delio im krstiće i ikonice.[54] Novembra 1991. godine Amfilohije je epskom pesmom "Mojkovačka bitka" izvođenom uz gusle hrabrio rezerviste podgoričke brigade „Veljko Vlahović“ na dubrovačkom ratištu.[61] Amfilohije Radović je na Petrovdan 12. jula 1991. godine u cetinjskom manastiru primio Željka Ražnatovića Arkana, vođu srpske paramilitarne formacije „Tigrovi“, koji je sa svojom jedinicom pušten da uđe u manastir pod punim naoružanjem.[61] Nakon pada Vukovara 18. novembra 1991. 'Pravoslavlje' je objavilo da deca Vukovara dišu radošću i srećom jer su oslobođena.[54] Dalmatinski episkop Longin je blagoslovio srpke vojne i paravojne jedinice u Hrvatskoj.[62] Kada je prvi put potpisano primirje u Hrvatskoj, episkopi SPC su objavili da nijedna vlada u ime srpskog naroda nema pravo da potpisuje nikakva primirja bez blagoslova svoje crkve.

Tokom rata u Bosni i Hercegovini zvorničko-tuzlanski episkop Vasilije Kačavenda je u Bijeljini držao ratnohuškačke govore i javno podržavao politiku Radovana Karadžića.[63] Ovaj episkop SPC je takođe poznat po blagosiljanju mladića za odlazak u rat.[63] Kada je predsednik SR Jugoslavije Dobrica Ćosić zamolio hercegovačkog episkopa Atanasija da ga obavesti ima li na terenu njegove eparhije nekih zločina koje čine srpske trupe, ovaj je odgovorio da je on vladika srpskom pravoslavnom narodu, a ne nekim tamo muslimanima ili nekim drugim i da on brine o svome narodu koji je žrtva i paćenik. Na osnovu ovoga analitičar Pavle Rak zaključuje da je Atanasije Jeftić kao plemenski vođa brinuo o ratnom uspehu svoga plemena, a ne kao episkop o dušama svoje pastve, jer ga nije interesovalo čine li ti ljudi zločine ili ih ne čine.[54] Odnosi rukovodstva SPC i RS su bili veoma blisku, veronauka je tamo uvedena u škole, episkopi su prisustvovali zasedanjima Parlamenta, savetovani su prilikom svih važnijih odluka, a sam Radovan Karadžić je izjavljivao kako za svaku svoju odluku mora da se konsultuje sa episkopima ili patrijarhom.[54]

Crkva se okreće od Miloševića nakon što on prestaje da podržava bosanske Srbe. Tokom '93 i '94. Crkva veliča ratno rukovodstvo bosanskih Srba, naglašavajući da Radovan Karadžić i Biljana Plavšić idu svetolazarskim putem.[54] U poodmaklim godinama rata u BiH, kada su već neki poslanici Republike Srpske bili spremni na kompromise, srpska crkva je zastupala militantniji stav, suprotstavljajući se raznim mirovnim predlozima, kao što je Vens - Ovenov plan iz 93. godine, a zatim plan Kontakt grupe iz 94. godine, i insistirajući da nema uzmaka sa zaposednute teritorije.[54] Na teritoriji Republike Srpske porušene su gotovo sve džamije (ukupno 1.186) i veliki broj katoličkih crkvi (preko 500), što crkva nije osudila.[64] Neki sveštenici, poput episkopa Vasilija Kačavende, su čak optuženi za silovanje bosanskih žena i devojčica.[65]

Povodom Dejtonskog sporazuma Slobodan Milošević je tražio da patrijarh aminuje ovlašćenja koju su mu bosanski Srbi dali u vezi sa pregovorima. Patrijarh je to potpisao, ali je Sinod već u jesen 1995. odlučio da je taj potpis nevažeći.[54] 1996. godine episkop Amfilohije Radović je uredio zbornik Jagnje Božije i zvijer iz bezdana, u kome se izlaže pravoslavna filozofija rata.[66] Knjiga sadrži doprinose mnogih srpskih sveštenika i učenjaka, među kojima je i Radovan Karadžić. Ovaj zbornik prvenstveno služi da opravda srpski rat u Bosni i da posluži kao "filozofska" opozicija anti-ratnoj literaturi objavljenoj u Jugoslaviji.[67] 1997. godine srpski patrijarh Pavle je potpisao deklaraciju za obustavljanje postupka Haškog tribunala protiv Radovana Karadžića.

1998. godine kriza na Kosovu se razbuktavala. Jedan od monaha iz raško-prizrenske eparhije, Sava Janjić je progovorio o stradanjima Albancima na Kosovu, što je bio prvi put da neki pripadnik Srpske pravoslavne crkve pokaže brigu za položaj Albanaca.[54][68]

Savremeni period

uredi

Smatramo da je najbolji odnos između države i crkve onaj koji je već bivao i pre, to je simfonija – saglasnost između države, odnosno društva i crkve.[69]

– patrijarh Pavle, januar 2002.

Nakon petooktobarskih promena 2000. godine, u Srbiji dolazi do jačanja pravoslavnog klerikalizma[55], odnosno do narušavanja odvojenosti Crkve i države.[19] Nakon 5. oktobra, Srpska pravoslavna crkva je bila snažno podržavana od samog vrha vlasti SRJ, posebno njenog predsednika, Vojislava Koštunice.[19] Političko delovanje SPC u ovom razdoblju karakteriše desekularizacija, anti-komunizam, i anti-evropejstvo.[21] Zvanične crkvene novine "Pravoslavlje" poprimaju karakter antizapadnog glasila, u kom su oni koji misle drugačije žigosani kao izdajnici, nesrbi, evroslinavci, „novodobci“, itd.[21]

U novembru 2000. godine Sveti arhijerejski sabor zahteva da se veronauka uvede kao redovni predmet u državne škole, što je naišlo na jako protivljenje dela javnosti u Srbiji. Srpska pravoslavna crkva je građane koji su se protivili uvođenju veronauke u škole nazvala "sledbenicima satane":

Svi oni koji se protive verskoj dogmi, kao temelju moralnog vaspitanja, predstavljaju sledbenike satane.

– Saopštenje Informativne službe SPC od 24. novembra 2000, povodom protivljenja uvođenju veronauke u državne škole.

Iz Kancelarije za veronauku pri srpskoj patrijaršiji je 2000. saopšteno da bi „država morala pravoslavlje da proglasi državnom religijom, odnosno, da naša država treba da se verifikuje kao pravoslavna država“:

Država bi morala pravoslavlje da proglasi državnom religijom, odnosno naša država treba da se verifikuje kao pravloslavna država, u kojoj bi druge veroispovesti doduše imale pravo na postojanje, ali ne bi bile u istom rangu sa pravoslavljem i samo ako one po oceni SPC ne bi bile satanističke.[70]

– Kancelarije za veronauku pri Patrijarsiji, 2000.

Ovakvo tumačenje verskih sloboda veoma je rašireno u crkvenim krugovima.[19] U kategoriju sekti svrstavaju se brojne crkve i verske zajednice, uglavnom protestantske. Prema njima se, kao prema “sektama”, iskazuje jaka netrpeljivost, ponekad čak i otvorena agresivnost.[19] Crkva je nakon petooktobarskih promena tražila i ukidanje republike i restauraciju monarhije. Početkom 2001. godine Crkva pokreće inicijativu za “redefinisanje odnosa crkve i države”, o čemu se razgovaralo u susretima predsednika Vojislava Koštunice i patrijarha Pavla.[71] Srbijanska vlada se protivila uvođenju veronauke u državne škole, ali je popustila pod pritiskom Crkve, odnosno političkih snaga koje je podržavaju, pre svega onih oko Koštunice.[19] Iste 2001. godine Vlada je donela uredbu o uvođenju veronauke u škole, a ubrzo potom se uvodi prisustvo sveštenika u vojnim institucijama.[55] Vojni sveštenici imaju »status vojnih lica«, imaju čin i potčinjeni su »komandantima jedinica u kojima službuju«, a u pogledu verske službe nadležnom episkopu. Đorđević ocenjuje da im se uloga definiše kao "uloga komesara za ideološka pitanja".[20]

Crkva u Srbiji se protivi pravima homoseksualaca, zalaže se za povećanje nataliteta i zabranu abortusa. 30. juna 2001. je nasilno prekinuta Parada ponosa u Beogradu, čije su učesnike tukli huligani, uz prisutvo i podstrek sveštenika Srpske pravoslavne crkve.[72] SPC se protivi autonomiji Vojvodine, a u januaru 2002, episkop bački Irinej je saopštio da će Crkva obeleziti godišnjicu žrtava “novosadske racije” odvojeno od države ukoliko na skupu bude govorio predsednik skupštine Vojvodine Nenad Čanak, poznati zagovornik autonomije. Kao odgovor, Čanak je podsetio na toleranciju koju je Irinej pokazao prema ranijim predstavnicima vlasti kao sto su “Arkan, Perošević, Jugoslav Kostić i drugi”. Rezultat sukoba je bio da su svečanosti održane odvojeno.[73] Krajem godine Irinej je optužio da Skupština Vojvodine “nije srpska jer su Srbi manjina u njoj”. Usledile su oštre političke reakcije vojvodjanskog DOS-a, koji je taj postupak nazvao “degutantnim prebrojavanjem nacionalnog sastava pokrajinske supstine” od strane SPC.[74]

Neki ocenjuju da je nakon atentata na premijera Zorana Đinđića 2003. godine uspostavljen tzv. simfonijski odnos Republike Srbije i SPC, koji je bio tipičan za Kraljevinu Srbiju.[21] U posmrtnoj besedi na odru Zorana Đinđića Amfilohije Radović izjavljuje da je Đinđić „u momentu najvećeg poniženja svog naroda, na obrenovićevski način pružio ruku pomirenja Evropi i svijetu“, što kritičari ocenjuju kao šamar u lice srpskoj demokratskoj javnosti.[61] 21. marta 2003. je Savez jevrejskih opština Srbije i Crne Gore, konstatujući da je antisemitizam u porastu, naveo knjigu vladike Nikolaja Reči srpskom narodu iza tamničkih prozora kao primer “najogavnijeg antisemitizma”, u kome su Jevreji “sinonim za đavola”.[75] 19. maja 2003. godine Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve kanonizuje Nikolaja Velimirovića za sveca, i pored brojnih kritika na račun njegovih političkih stavova. Vladika Nikolaj postaje najviši autoritet najkonzervativnije, u ovo vreme dominantne struje u SPC.[19]

Maja 2003. na saboru Srpske pravoslavne omladine usvojena je tzv. Studenička deklaracija Atanasija Jeftića, kojom se kritikuju evropske integracije i evropska kultura u celini, a oni koji se zalažu za Evropu se nazivaju evroslinavcima.[24] U manastiru Vavedenje kod Čačka je 2004.g. organizovano prvo kolektivno krštenje oficira i vojnika jedne vojne jedinice u Srbiji.[9] Nova srbijanska vlada s premijerom Vojislavom Koštunicom sastavila je Prednacrt Zakona o slobodi vere, crkvama, verskim zajednicama i verskim udruženjima (iz jula 2004.) kojim predviđa velike ustupke Crkvi, uključujući imunitet sveštenika pred zakonom. Nakon burnih reakcija u javnosti, Prednacrt je, međutim, povučen iz procedure.[9] U ovom periodu, obeleženom Koštuničinom vladom, dešava se izvestan pomak ka klerikalizaciji.[9] Tih godina jačaju neke ekstremističke grupacije, kao što je Otačastveni pokret Obraz, koje se u svom delovanju pozivaju na crkvu, a od kojih se crkva ne ograđuje. U crkvenom političkom programu iz 2004. godine, nazvanom „Predlog načertanija za XXI vek“ (vidi: Načertanije), se kaže sledeće:

Naša će se budućnost i buduće srpske države zasnivati na svetosavlju, kosovskom zavetu, preispitivanju dosadašnje ukupne srpske kulture, očuvanja srpskog jezika i ćirilice, obnovi srpskog sela, domaćinske porodice, parohijske zajednice, crkveno-narodnih sabora i monarhije, koji će o svemu odlučivati.[76]

– Predlog načertanija za XXI vek, 2004.

Sveti arhijerejski sinod 1. oktobra 2004. godine u svom obraćanju javnosti “poziva sve političke faktore u Srbiji” da “ne upućuju poziv kosovsko-metohijskim Srbima za učešće na izborima za tamošnje organe vlasti”.[9] Budući da je Predsednik Srbije Boris Tadić, ipak, 5. oktobra 2004. uputio poziv kosovskim Srbima, episkop raško-prizrenski Artemije je njegov potez ocenio kao “izdaju od Predsednika naše matične države”.[9] U Crnoj Gori, odnosi između mitropolita SPC Amfilohija i crnogorskih vlasti zahlađuju zbog njihovog opredeljenja za nezavisnost.[77] Uoči referenduma o nezavisnosti 2006. godine, Amfilohije je o crnogorskom državnom projektu izjavio: “Ne pravi se pita od onoga.”[61] 2008. godine SPC stiče svoj pun uzlet nakon događaja vezanih za proglašenje nezavisnost Kosova. U političkim zbivanjima na Kosovu SPC ponovo zauzima “tvrdu liniju”, o čemu dobro govori odluka episkopa Artemija upućena svim manastirima na Kosovu i Metohiji:

Sa predstavnicima prištinskih vlasti, misije EU u pokrajini, kao i sa predstavnicima zemalja koje su priznale Kosovo, ne treba održavati nikakve kontakte, razgovore o bilo čemu, ne primati ih u posetu, ne odazivati se i ne odlaziti na njihove pozive bilo kojim povodom. Nepoštovanje i ogrešenje o ovu našu odluku, u ma kom vidu, biće strogo sankcionisani.[78]

– Naredba episkopa Artemija manastirima na Kosovu i Metohiji, 2008.
 
Nebeska Srbija, pravoslavna ikona. U donjem desnom uglu Draža Mihailović kao Hristov vojnik.

Već godinama se Srpska pravoslavna crkva zalaže za rehabilitaciju ne samo četničkog pokreta[79], već i srpskih kolaboracionista iz Drugog svetskog rata, Dimitrija Ljotića i Milana Nedića.[12][80] 9. maja 2009. godine, na Dan pobede nad fašizmom, u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen saradnicima fašista Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristašama.[81]

Početkom 2009. godine SPC je stopirala Zakon o zabrani diskriminacije, jer se u njemu zabranjuje diskriminacija na temelju seksualnog opredeljenja.[82][83] Srbijanski ministar Rasim Ljajić je povodom toga izjavio: "Neka nam se kaže da ubuduće zakone šaljemo prvo crkvama, a onda neka idu u redovnu proceduru".[84] Uoči beogradske povorke ponosa 2009. godine, koja je otkazana, mitropolit Amfilohije Radović je nazvao homoseksualnu ljubav jalovom dodajući da „drvo koje ploda ne rađa siječe se i u oganj baca“.[85] Ovu izjavu, koja je kasnije prihvaćena kao zvanični stav Crkve, osudilo je više nevladinih organizacija kao govor mržnje[86], a neki pravnici su u njoj pronašli elemente krivičnog dela[87], zbog čega su organizacije za ljudska prava najavile tužbu.[88]

U nastavnoj 2010/2011. godini, pravoslavna vjeronauka je postala obavezan predmet i u srednjim školama Republike Srpske (u osnovnim školama je uvedena kao obavezan predmet još 1992).

Izgrađeno je nekoliko stotina novih objekata i crkava koji su u funkciji onog što upravo želimo da vidimo, a to je jaka, moćna i odlučujuća društvena uloga Crkve u pogledu razvoja same RS.[89]

– Milorad Dodik, predsjednik Vlade Republike Srpske 2010.

Leta 2011. SPC je promovirala knjigu Milana Lukića, Haškog zatvorenika osuđenog na doživotnu robiju zbog paljenja preko 100 Bošnjačkih žena i djece u Višegradu.[90]

Kriticizam

uredi

Ne greše mnogo oni, a i ja sam blizak njima, koji kažu da je religija u crkveno-dogmatskom smislu zauzela mesto nekada dominantne ideologije, a crkva mesto političkog faktora kakav je u jednopartijskom sistemu bio centralni komitet.[11]

– Mirko Đorđević

Sociolog religije Milan Vukomanović smatra da SPC ispoljava "začuđujuće odsustvo sluha za probleme savremenog društva", za međucrkvena i interreligijska kretanja u savremenom svetu, kao i nerazumevanje razlike između komunističke ideologije i evropskog sekularizma koja ima ishodište u prosvećenosti. Vukomanović smatra da je antiekumenski stav mnogih predstavnika SPC samo jedno od obeležja današnje isključivosti SPC.[9] Kritičari ocenjuju da je poslednjih godina odnos Srpske pravoslavne crkve prema ostatku hrišćanskog sveta sve više sektaški i da SPC vodi politiku izolacionizma.[24] Na čitavu katoličku crkvu se gleda isključivo kroz Nezavisnu Državu Hrvatsku, Pavelića, pokolje i Jasenovac.[24] Odnos prema pravoslavnoj Vaseljenskoj patrijaršiji je takođe loš zbog toga što se SPC protivi njenom ekumenskom opredeljenju.[24]

Izveštaj Helsinškog odbora za ljudska prava ocenjuje da Srpska pravoslavna crkva zapostavlja univerzalne poruke Jevanđelja, klizeći u nacionalizam, i da su dva glavna obeležja njenog delovanja antikomunizam i nacionalizam, kojima pokušava sprovesti „čišćenje“ srpskog nacionalnog identiteta od posledica komunističke ideologije.[91] Sociološkinja Vesna Pešić ocenjuje da je SPC nije crkva već "totemska crkva" srpskog roda, shvaćenog kao rodovska zajednica.[92]

Pojava nacionalizma u crkvi je postala predmet kritike ne samo laičke javnosti, već i pojedinih predstavnika SPC, koji ovakvo delovanje ocenjuju kao „gradnju građevine raskolničkog duha“.[93] Vladika Grigorije podseća da skrivanje iza ideje srpstva, svetosavlja i „čuvarke narodnog bića“, pokazuje „nespremnost i nesposobnost za pastirske izazove vremena“, odnosno „nesposobnost da budemo Crkva“.[93] Profesor Bogoslovskog fakulteta, dr Vladan Perišić, smatra zabrinjavajućom činjenicu da je “došlo do toga da nacionalizam postane potvrda pravoslavne vere”. “Izjednačavanje vere i nacije mnogo je koštalo Pravoslavnu crkvu, a i ubuduće će ako se ne izbriše znak jednakosti između njih”, a Crkva ne vrati svojoj “misiji svedočenja Hristove nauke koja ne poznaje nacije” i u kojoj , kako pise u Jevanđelju, “nema ni Grka, ni Jevrejina”.[94]

Kritičari smatraju da se poseban vid propagandne aktivnosti SPC ogleda u prećutkivanju.[26] Prećutkivano je da je u Banjaluci tokom rata za manje od pola godine svih 16 banjalučkih džamija zbrisano sa lica zemlje.[26] A najrečitije je bilo ćutanje povodom nasilno sprečenog obnavljanja džamije Ferhadije 6. maj 2001, kada su srpski demonstranti kamenovali goste, zapalili pet autobusa kojima su gosti stigli i spalili islamsku zastavu sa sedišta islamske verske zajednice, što je ostalo bez jasne i oštre osude od strane zvaničnika SPC.[9][26] Srpsku pravoslavnu crkvu danas mnogi kritikuju i zbog nepominjanja srpskih ratnih zločina, a posebno jer još uvek nema javnog pokajanja za masakr u Srebrenici.[54]

Izvori

uredi
  1. ↑ MEMOARI PATRIJARHA SPRSKOG GAVRILA II: "Srpska crkva je, pored duhovnog rada, često vodila i nacionalnu politiku, naročito za vreme turske vladavine."
  2. ↑ »Od kada je nastala, vidovitošću sv. Save, srpska Crkva je bila više nosilac i čuvar srpstva, dakle srpske narodne svesti, nego što je bila verska ustanova«. Milan St. Protić: Uspon i pad srpske ideje, Beograd, 1995, str. 381.
  3. ↑ Mirko Đorđević, Ratni krst srpske Crkve: "Crkva se opredelila za političku ulogu, na širem se planu pojavila kao »generator nacionalne ideje« umesto da bude ono što joj njena priroda i nalaže – snaga jevanđelja koje nije spojivo ni sa kakvim oblikom nacionalizma".
  4. ↑ Grigorije Mikić, Istorijski udeo Srpske Crkve u kulturnom, političkom i nacionalnom životu našega naroda: "Srpska Crkva je izvršila još jednu posebnu istorijsku zadaću, kakvu Crkve na drugim stranama nisu imale, barem ne u tolikoj meri. Kada smo ostali bez svoje države naša je Crkva, čim se snašla u novim prilikama, preuzela voćstvo svoga narodi, ne samo versko nego i političko".
  5. ↑ intervju patrijarha Pavla, Danas, 5.-7. januar 2001: "Crkva je tokom cele svoje istorije, uključujući i XX vek, morala da ostavi po strani svoje primarne dužnosti, kako bi se aktivno uključila u borbu za ujedinjenje srpstva, u kojoj je sveštenik morao da bude i učitelj, i sudija, i da uzme pušku da brani sebe i svoju porodicu."
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Nikola Žutić: Srpsko pravoslavlje i Anglikanska crkva
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Srpska Crkva u Drugom svetskom ratu
  8. ↑ 8,0 8,1 Milan Ristović: Treći Rajh i pravoslavne crkve na Balkanu u Drugom svetskom ratu, 552[mrtav link]
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 O čemu crkva (ne)može da se pita: SPC, država i društvo u Srbiji (2000-2005)
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Mirko Đorđević, O sprezi pravoslavne crkve sa strukturama političke moći[mrtav link]
  11. ↑ 11,0 11,1 Zašto Tadić sedi u Sinodu SPC?
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Ljubiša Rajić, SPC ne prožima Sveti duh nego svete nekretnine
  13. ↑ „Клерикализација друштва или одјеци клирофобије?”. Arhivirano iz originala na datum 2009-11-25. Pristupljeno 2011-10-12. 
  14. ↑ Država i crkva – smetnje na vezama
  15. ↑ SPC - borba za nasleđe i mnogo nagađanja
  16. ↑ Poverenje u Crkvu i predsednika
  17. ↑ Vojska i crkva institucije koje uživaju najviše poverenja
  18. ↑ Mirko Đorđević, O ideološko-političkom obrascu u SPC
  19. ↑ 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 Političke aspiracije Srpske pravoslavne crkve
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 Mirko Đorđević, Ratni krst srpske Crkve
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 Filozofsko-teološki izvori antievropskog i antizapadnog diskursa u SPC
  22. ↑ Mirko Đorđević, Muke sa simfonijom
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Petar Atanacković, Od psihopatologije do političkog programa: crkvena ofanziva na pragu 21. veka (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije[mrtav link])
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 „Zašto se u crkvi šapuće, III deo”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-05. Pristupljeno 2011-10-23. 
  25. ↑ Episkop Nikolaj: Nacionalizam svetoga Save, predavanje odrzano na KNU u Beogradu 1935.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 MILORAD TOMANIĆ, SRPSKA CRKVA U RATU I RATOVI U NJOJ
  27. ↑ Koalicija za sekularnu državu
  28. ↑ „Ethnic fundamentalism in Serbia”. Arhivirano iz originala na datum 2010-02-02. Pristupljeno 2009-12-07. 
  29. ↑ Milan St. Protić: Uspon i pad srpske ideje, Beograd, 1995, str. 381.
  30. ↑ 30,0 30,1 McDaniel, Gordon (1989) [XIV vek] „Uvod” Danilovi nastavljači Beograd: Prosveta ISBN 9788607004423 OCLC 243714767. Pristupljeno 23. oktobar 2011 »Odnedavno samostalna, srpska crkva;... ohrabrila je širenje pravoslavnog hrišćanstva i podržavala razvoj kulta dinastije Nemanjića.«  Greška u referenci: Nevaljana oznaka <ref>; naziv "McDaniel" je zadan više puta s različitim sadržajem
  31. ↑ Grigorije Mikić, Srpska Crkva u kraljevini Srbiji i Staroj Srbiji i Makedoniji
  32. ↑ 32,0 32,1 Mirko Đorđević, Dijalektika hodanja natraške
  33. ↑ Hugh Poulton, Who are the Macedonians?
  34. ↑ Portret: Amfilohije Radović[mrtav link]
  35. ↑ Naličje kulta
  36. ↑ „Sporno slovo u crkvenom kalendaru”. Arhivirano iz originala na datum 2013-10-29. Pristupljeno 2009-12-01. 
  37. ↑ CANONIZING THE 'PROPHET' OF ANTI-SEMITISM
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 Kanonizacija "proroka" antisemitizma[mrtav link]
  39. ↑ Moderna i antimoderna u Srbiji
  40. ↑ „Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save”. Arhivirano iz originala na datum 2012-11-08. Pristupljeno 2009-12-01. 
  41. ↑ Mirko Đorđević, Hitlerovi pravoslavci
  42. ↑ Uloga Crkve Arhivirano 2007-08-12 na Wayback Machine-u (leksikon-yu-mitologije)
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Jozo Tomašević, The Chetniks: war and revolution in Yugoslavia, 1941-1945
  44. ↑ Zvezdan Folić: ZASJEDANJE ARHIJEREJSKOG SABORA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE 1954.
  45. ↑ Nikolaj Velimirović. "O Jevrejima" u: Reči srpskom narodu kroz tamnički prozor, IHTUS-Hrišćanska knjiga, Beograd 2000 (str. 193-194)
  46. ↑ Vladika Nikolaj, Reči Srpskom narodu kroz tamnički prozor
  47. ↑ Aleksandar Lebl, Antisemitizam u Srbiji
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 „Jovan Byford, Sećanje na vladiku Nikolaja Velimirovića u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi”. Arhivirano iz originala na datum 2008-11-21. Pristupljeno 2009-12-01. 
  49. ↑ „Sveti Nikolaj Žički i Ohridski, NAD ODROM DIMITRIJA LjOTIĆA”. Arhivirano iz originala na datum 2010-05-25. Pristupljeno 2009-12-01. 
  50. ↑ 50,00 50,01 50,02 50,03 50,04 50,05 50,06 50,07 50,08 50,09 50,10 50,11 50,12 „Duhovni krov "Velike Srbije"”. Arhivirano iz originala na datum 2017-10-17. Pristupljeno 2009-11-29. 
  51. ↑ „Justin Popović, Pravoslavna crkva i ekumenizam”. Arhivirano iz originala na datum 2010-02-11. Pristupljeno 2009-11-30. 
  52. ↑ „Episkop Artemije, Pravoslavlje i savremeni izazovi kod nas”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-10. Pristupljeno 2009-11-30. 
  53. ↑ Jovan Byford, NATO u blato
  54. ↑ 54,00 54,01 54,02 54,03 54,04 54,05 54,06 54,07 54,08 54,09 54,10 54,11 54,12 „Zašto se u crkvi šapuće, II deo”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-05. Pristupljeno 2011-10-23. 
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 Zoran Petakov, Od desekularizacije ka klerikalizaciji (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije[mrtav link])
  56. ↑ Glasnik SPC, januar 1992.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Mirko Đorđević, analitičar Srpske pravoslavne crkve
  58. ↑ Žene nisu poželjne u crkvi tokom menstruacije
  59. ↑ Uloga patrijarha Pavla u politici
  60. ↑ Dokumentarni film "Komšije"
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 Zvijer iz bezdana
  62. ↑ Episkop Longin i cetnici
  63. ↑ 63,0 63,1 „Jastrebovi SPC”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-10. Pristupljeno 2011-10-23. 
  64. ↑ „Patrijarh Pavle izmakao zemljaskoj pravdi”. Arhivirano iz originala na datum 2009-11-20. Pristupljeno 2009-11-30. 
  65. ↑ VLADIKA SPC SILOVAO U BIH[mrtav link]
  66. ↑ Jagnje Božije i Zvijer iz bezdana[mrtav link]
  67. ↑ „Bieber, Florian; Montenegrin politics since the disintegration of Yugoslavia”. Arhivirano iz originala na datum 2010-07-03. Pristupljeno 2009-11-30. 
  68. ↑ Sava Janjić se izvinio Albancima
  69. ↑ Intervju patrijarha Pavla, Danas, 5-7. januar 2002.
  70. ↑ Politika, 2. 12. 2000.
  71. ↑ Pravoslavlje br. 815, iz marta 2001. godine
  72. ↑ Б92.Силом прекинута геј парада у Београду. 30. јуни 2001
  73. ↑ Danas, 22. 1. 2002.
  74. ↑ Novosti, 20 12. 2002.
  75. ↑ Vesti Radio B 92, 21. 3. 2003.
  76. ↑ „Zašto se u crkvi šapuće, I deo”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-05. Pristupljeno 2011-10-23. 
  77. ↑ „Ratnik u mantiji”. Arhivirano iz originala na datum 2008-03-17. Pristupljeno 2009-12-01. 
  78. ↑ Večernje Novosti 03.03.2008.
  79. ↑ SPC prenosi tela četnika
  80. ↑ Pravoslavlje, br 843, 1. 5. 2002: “U svakom slucaju, ni Milan Nedic ni Draza Mihailovic nece se naci u drustvu kvislinga Drugog svetskog rata.”
  81. ↑ Pomen mrtvim fašistima u Sabornoj crkvi u Beogradu
  82. ↑ Srpska crkva stopirala zakon protiv diskriminacije
  83. ↑ Crkva protiv zakona o diskriminaciji
  84. ↑ Simfonija Crkve i države
  85. ↑ Srpska pravoslavna crkva - „Povorka srama“ Arhivirano 2009-09-22 na Wayback Machine-u, 16.9.2009.
  86. ↑ B92 - „SPC o Povorci: Ljubav ili Sodoma“, 17.9.2009.
  87. ↑ Povorka ponosa podelila vladike
  88. ↑ Skandalozno: Amfilohiju sude zbog gej parade?!
  89. ↑ SPORAZUM O UVOĐENJU VЈERONAUKE U SREDNJE ŠKOLE
  90. ↑ Fond za Humanitarno Pravo, Beograd U Parohijskom domu Hrama svetog Save veliča se ratni zločin
  91. ↑ Gordana Živković, Ljudska prava na helsinški način[mrtav link]
  92. ↑ Laži u krug
  93. ↑ 93,0 93,1 „Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC”. Arhivirano iz originala na datum 2008-12-12. Pristupljeno 2009-12-01. 
  94. ↑ Politika, 4. 3. 2002.

Povezano

uredi

Vanjske veze

uredi
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Političko_delovanje_Srpske_pravoslavne_crkve&oldid=42173027