Srbi u Hrvatskoj

Srbi su južnoslavenski nacionalnu manjinu u Republici Hrvatskoj.

Po popisu stanovništva iz 2001. Srba je bilo 201.631 i činili su 4,54% stanovništva Hrvatske. U odnosu na 1991. godinu, kada ih je bilo 581.663 i kada su u ukupnom broju stanovništva učestvovali sa 12,2%, broj Srba u Hrvatskoj je smanjen za dve trećine. Goleme demografske promene zbile su se usled građanskog rata u Hrvatskoj, a najveći egzodus Srba iz Hrvatske odigrao se tokom Operacije Oluja. Božićnim Ustavom iz 1990. godine Sabor Republike Hrvatske je srpskom narodu ukinuo status konstitutivnog naroda u Hrvatskoj koji im je potvrđen odlukama trećeg zasjedanja ZAVNOH-a, a koji im je bio priznat u Habsburškoj Monarhiji Vlaškim statutima i posle ponovljen kao jednakopravni narod s pismom Austro-Ugarskoj. Isti taj Ustav odluke ZAVNOHa spominje kao temelje državnosti no zanemaruje prvu odluku Deklaracije o osnovnim pravima naroda i građana demokratske Hrvatske: Hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj potpuno su ravnopravni. Najpoznatiji Srbin iz Hrvatske je znanstvenik Nikola Tesla.

Demografija

Demografska historija Srba u Hrvatskoj

Najveći broj Srba u Republici Hrvatskoj živi u Zagrebu. Posle Zagreba, najveći broj Srba živi na Baniji, Kordunu, Lici, Severnoj Dalmaciji, Slavoniji, zapadnom Sremu i Baranji. Manji broj Srba živi u južnoj Dalmaciji, Bilogori, Moslavini, Gorskom kotaru i Istri.

17 opština u Republici Hrvatskoj ima većinsko srpsko stanovništvo:

• Dvor i Vrginmost u Sisačko-moslavačkoj županiji;
• Vojnić i Krnjak u Karlovačkoj županiji;
• Donji Lapac i Vrhovine u Ličko-senjskoj županiji;
• Erdut, Jagodnjak, i Šodolovci u Osječko-baranjskoj županiji;
• opština Biskupija, Civljane, Ervenik, i Kistanje u Šibensko-kninskoj županiji;
• Borovo, Markušica, Negoslavci, i Trpinja u Vukovarsko-sremskoj županiji.

Prema popisu stanovništva iz 2001. godine u četiri županije u ukupnom broju stanovnika Srbi učestvuju sa više od 10%: u Vukovarsko-sremskoj županiji (15,6%), Sisačko-moslavačkoj županiji (11,7%), Karlovačkoj županiji (11,0%) i Ličko-senjskoj županiji (11,5%).

Broj Srba je 1991. bio puno veći, kada ih je bilo 581,663 čineći 12,2% stanovništva Hrvatske. U popisu stanovništva 1971. je u SR Hrvatskoj zabeležen najveći broj Srba, njih 626,789 (preko 14% stanovništva).

Prema podacima Državnog zavoda za statistiku Hrvatske, hrvatskim kao maternjim jezikom govori 4.265.081 (96,12%) stanovnika Hrvatske, dok 44.629 (1,01%) stanovnika govori srpski jezik kao maternji, što je značajno manje od 201.631 (4,54%), koliko se stanovnika Hrvatske nacionalno izjasnilo kao Srbi. Prema metodologiji hrvatskog Državnog zavoda za statistiku, pod maternjim jezikom se podrazumeva jezik koji je osoba naučila u ranom detinjstvu, odnosno, ako se u domaćinstvu govorilo nekoliko jezika jezik koji osoba smatra svojim maternjim.

Promene za vreme drugog svjetskog rata

Tokom drugog svjetskog rata broj Srba u Hrvatskoj je osjetno smanjen usled genocida i ratnih stradanja. Između predratnog popisa iz 1931. i prvog posleratnog popisa iz 1948. godine, broj Srba na području današnje Republike Hrvatske smanjen je za oko 90.000 ljudi:

Srbi	Hrvatska
1931 popis stanovništva	633.000
1948 popis stanovništva	543.795
Razlika	- 89,205

Promene za vreme građanskog rata u Hrvatskoj

Gradovi i općine u Hrvatskoj prema udjelu Srba u ukupnom stanovništvu prema popisu iz 2011.

Najveći pad broja Srba u Hrvatskoj se dogodio za vreme Građanskog Rata u Hrvatskoj 1991-1995. Većina Srba, njih 200.000 (2005). nastavlja da i dalje živi u izbeglištvu u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Crnoj Gori.

Prema popisu stanovništva iz 1991., poslednjem pre početka rata, u Hrvatskoj je živelo 581.663 Srba. U ukupnom stanovništvu Hrvatske, procentualno, Srbi i Hrvati, odnosno pripadnici pravoslavne i katoličke veroispovesti su učestvovali sa:

• Hrvati 78.1%, katolici 76.5%
• Srbi 12.2%, pravoslavci 11.1%

Za vreme rata, velike promene u prostornom rasporedu Srba u Hrvatskoj i njihovom broju dogodile se se u dva navrata: na početku, tokom 1991, i zatim na kraju rata, tokom 1995. godine.

Posle rata u Hrvatskoj, udeo Srba i Hrvata, odnosno pripadnika pravoslavne i katoličke veroispovesti je sledeći:

• Hrvati 89.6%, katolici 87.8%
• Srbi 4.5%, pravoslavci 4.4%

Na početku rata najveći deo Srba proteran je s područja Bilogore i Severozapadne Slavonije, dok je na kraju rata, tokom 1995. u operacijama Bljesak i Oluja većina srpskog stanovništva izbegla sa područja Zapadne Slavonije, Banije, Korduna, Like i Severne Dalmacije.

Istorija

Rani srednji vek

Manastir Krupa u Dalmaciji, sagrađen 1317. godine, najstariji je sačuvani srpski manastir u Hrvatskoj.

Srbi su se na teritorije koje su ušle u sastav Hrvatske posle Drugog svetskog rata, naselili i davno pre seobe pod vođstvom Arsenija Čarnojevića 1690. godine. Argumenti drevnog prisustva Srba su u predajama Krajišnika. Apostol Pavle putovao je kroz rimsku provinciju Dalmaciju i zatekao kolonizovane Rimljane u primorskim i posavsko - podunavskim gradovima. U selima je sreo unuke domorodaca, desetkovanih u Panonskom ustanku 9. godine. Pavlova propovijed Jevanđelja je većinu domorodaca okrenula Hristu i ostavila dubok trag u predanju našeg naroda. Do ovih dana Krajišnici u blizini Kistanja su pokazivali kud je apostol Pavle prolazio. Rimokatolički poznavaoci Dalmacije od XVII stoljeća beležili su da pravoslavni manastir Krka čuva to predanje. Papa Jovan X potvrđuje ovo predanje po kome su Sloveni Dalmacije, dakle Srbi, od početka sabrani u apostolsku Crkvu. Već tada je uspostavljen srpski kontinuitet u Dalmaciji. Biograf Teodosije beleži da je Sveti Sava bio arhiepiskop Dalmacije i Dakije. O Srbima u Dalmaciji postoje drevna arheološka svedočanstva. Najstarija poznata potiču iz Resanovaca kod Grahova. Onde je otkrivena gromila iz poslednje četvrtine IV veka, direktno uz rimski put. Pisani podaci objašnjavaju pojavu te i drugih gromila, odatle i iz Crljivice. U delu cara Konstantina VII Porfirogenita (913-959) poznato je da Srbi vode poreklo iz zemlje Bojki (današnje razvođe Tise, Dnestra i Sana, u Galiciji). Član delegacije koja je pregovarala sa Hunima Prisk beleži da 434. Boiski (Bojki, odnosno neki Srbi), i sa njima drugi, prilaze Vizantiji, a Huni traže da ih Vizantija odbije. Očigledno su pred Hunima koji 375. provaljuju u Evropu krenuli u seobu na Dunavu i potom se naselili na tlu Dalmacije, kao rimski saveznici. Tokom V veka dešava se svega pojava novih forma posuđa, raširenih u VI veku. Među njima su neke posude prilagođene za drugačiji način spremanja hrane, na ognjištu. Menja se kultura rimskog doba u Dalmaciji. To je indikator vremena dolaska Srba sa severa. Istočni Goti su između 486. i 535. vladali važnim delovima Dalmacije ali nisu ostavili važnog fizičkog traga, nego samo pojedinačne grobne nalaze, na pravcu od Kašića do Sremske Mitrovice. Zdenko Vinski na Greblju u Kninu istraženih 218 grobova iz VI veka pripisuje starosedeocima, uz neznatno prisustvo predmeta germanskog porekla. Groblje odaje regionalne odlike, osobene za Dalmaciju VI veka. Verovatno su sahranjivani Srbi. U oblasti Knina do sada nisu ostavljene gromile uz crkve ranovizantiskog doba (Tepljuh, Sučević i Čuker u Mokrom Polju), kao u Cimešama kod Petrovca.

Nova srpska plemena stižu po doseljavanju Avara u Panoniju. Isteravaju Langobarde u Italiju. Srbi se naseljavaju u Dalmaciji i na Dunavu kao vizantijski Krajišnici. Sa sobom su doneli prepoznatljivo grnčarstvo i obnavljaju običaj spaljivanja pokojnika sa konjem. Negdje u to vrijeme stiže još jedno slovensko pleme (Duljebi?) i naseljava se u primorju Dalmacije, između Splita i Trsta. Verovatno između 597. i 615. usledila je i avarska najezda na Dalmaciju. Stradalo je gradsko stanovništvo, pretežno latinskog jezika. Zbog potiskivanja Latina iz unutrašnjosti, došlo je do podele između Latina nastanjenih u primorskim gradovima i već bar tri veka starosedelačkih Srba-Slovena. Sve se završilo oko 615 srpsko-slovenskim osvajanjem glavnog grada Dalmacije Salone (Solin kod Splita). Napad je izazvan prethodnim napadom Latina iz Trilja na Slovene, vjerovatno Srbe nastanjene sa druge strane Cetine. 641 se primirilo neprijateljstvo između Srba i Latina, kada su solinskim izbeglicama u Dioklecijanovoj palati, na zahtjev vizantijskih careva, Srbi omogućili da iskopaju mošti mučenika iz Salone i prenesu ih u Split. Srbi su kao saveznici Vizantije, bili stari neprijatelji Langobarda u Italiji, koji su za saveznike našli Bugare. Napadom Bugara može da se veže skrivanje ostave bronzanih matrica za izradu ukrasa, nađene u selu Pliskovo kod Biskupije. Bugari su potom otišli za Italiju. Langobardi su ih naselili u Beneventu, odnosno u zaleđu Siponta gdje su Srbi probali da se nasele. Naseljaanjem su ugrožavali langobardsku vlast na jugu Italije. Srbi i Sloveni u Istri i primorju takođe su stupili u prijateljske odnose sa Vizantijom. Nema zasad drugih arheoloških podataka o ranom srednjem veku. Crkve ranovizantijskog doba, poput one u Cimešama kod Petrovca, a verovatno u Sučevićima - Mokrom Polju i Tepljuhu, nastavile su da žive. Ustanovljena je izgradnjazida oko veće gromile u Uzdolju u blizini otkrivene crkve, gdje je održavan kult pretka, najkasnije od VII veka, verovatno osnivača tamošnjeg naselja.

Dr Velimir Branković pominje da su Južni Sloveni, odnosno Srbi i Hrvati svoje prve države dobili u Panoniji pod Vojimirom i Ljudevitom Posavskim oko 796. godine. Srbi su imali i pod Višeslavom i Radoslavom 800. godine. Sudbonosno se stvari menjaju sa širenjem Franaka. Car Karlo Veliki i rimski papa želeli su da Dalmaciju uključe u granice zamišljenog obnovljenog Zapadnorimskog carstva. Franci su isprovokovali rat rat i napali 802. vizantijsku Dalmaciju (primorske gradove) i Srbiju pod knezom Višeslavom. Srbi su pružili najjači otpor napadu nadmoćnijeg neprijatelja. Pružen je u tvrđavama Bribir, Knin, Čuker kod Mokrog Polja, i dalje niz Unu. Mir je zaključen između Vizantije i Franačke 812. u Ahenu. Vizantiji su ostala ostrva između Istre i Trogira i primorski gradovi Zadar, Trogir i Split, u koje se tada u većem broju doseljavaju Srbi. Ostala je bez primorja od Istre do Nina, gdje su naseljeni franački saveznici Hrvati pod guduščanskim knezom Ljudemislom. Srbija je ostala bez svoje pokrajine Like, gde su naseljeni Guduščani pod knezom Bornom, bez prostora jugozapadno od Dinare sa Cetinom gde su naseljeni Hrvati sa severozapada Panonske nizine, i bez Zahumlja gdje su se naselili Liciki sa Visle. Franački baroni iz Knina su uspostavili u Biskupiji manastir sa crkvom franačke arhitekture, gdje su se sahranjivali. Iz Knina su vladali naseljenim Hrvatima. Drugo franačko groblje obrazovano je u Vrlici. I pre primanja hrišćanstva Srbi u Dubrovniku bili su Srbi.

Hrvati dolaze sa područja preovlađujuće huno-bugarske kulture kao što je sahranjivanje pokojnika sa prilozima u hrani i doneli su nove navike u krajeve u koje su došli kao franački trabanti. Sredinom IX veka se Franačka podelila i država pod vođstvom franačkih barona Hrvatska uspela je da se osamostali. Kratkotrajno je ojačala tokom X veka uz pomoć Franačke i iznuđivala danak vizantijskim primorskim gradovima. Kada su Bugari napadali kneževinu Srbiju sa istoka i 924. čak uspjeli da je najvećim dijelom zauzmu, Hrvatska je upravo u vrijeme iskoristtila da zauzme i taj dio Srbije, Liku i Plivu. U Šipovu je otkriveno srpsko groblje, sa stavljanjem trizne u grob, u kome dolazi do privremenog prekida sahranjivanja u X stoljeću, baš kada je Hrvatska osvojila taj dio Srbije. Srpske izbjeglice u Hrvatskoj, koje beleži car Konstantin Porfirogenit posvedočene su nakitom iz Biskupije, nalik onom iz Matičana i Čečana na Kosovu. Natpisi sa pomenima vladara svedoče o hrvatskom osvajanju Kninske krajine. Raskolom u hrišćanskoj crkvi 1054. godine nastala je podela između Srba i Hrvata na pravoslavce (istočne hrišćane) i katolike (zapadne hrišćane). Slabljenjem Franačke države tokom XI veka opada država Franačkih barona Hrvatska. Kninska krajina u vreme kraljeva Mihaila i Bodina, ako ne i cela Hrvatska, povremeno bivaju uključeni u granice Srbije. Arheološki potvrđuje glagoljičko - ćirilički natpis iz crkve na Kapitulu kod Knina koji svedoči o primjeni zabranjene slovenske službe u crkvi, zabranjene od pape. U to vreme Rim je vodio borbu da svuda svede liturgiju na jednu latinsku, i brisao je sve razlike. Zato su podržali Mađare da osvoje Dalmaciju i onemoguće ujedinjenje zapadnih predela Srbije sa maticom. Izgradnja crkvi sa poprečnim travejima u Uzdolju, Mokrom Polju i drugde svedoči o Bodinovoj vlasti. Mada se crkva podelila, u dubrovačkim katoličkim porodicama se vekovima posle slavila krsna slava i bili su sačuvani mnogi srpski običaji. Spajala ih je ljubav prema narodu, međusobno poštovanje i osećaj slobodoumlja. U srpskim državama Bodina, Miroslava i posebno Nemanjića na Balkanu, slobodno je radila Katolička crkva, dok je Pravoslavna crkva imala svoje centre u Dalmaciji, Slavoniji, Južnoj Ugarskoj (Vojvodini) i staroj (banskoj) Hrvatskoj: Mljet, Krupa, Krka, Krušedol, Hopovo, Orahovica, Marča, Sremski Karlovci... Mada je papa podržavao Mađare i onemogućavao ujedinjenje, povratak srpskih pretežno stočarskih rodova nastavljen je pod mađarskom okupacijom. U XI-XII veku Mađarska je bila zemlja uglavnom slovenske kulture, gde pravoslavni dugo nisu bili proganjani. Srpkinja Jelena je bila žena kralja Bele II. Njen brat Beloš bio je namesnik njenom maloletnom sinu Gezi II (1141-1162) i ban Hrvatske. Na brdu Spas u Kninu u groblju iz XI-XII veka, korišćeno verovatno do tatarske najezde 1242, nađen je nakit koji u najvećoj meri odgovara onom otkrivenom u poslednje vreme u Podgorici, Čačku i kod Kruševca. Pravoslavna crkva svo vreme opstala je u Dalmaciji, što manastiri Krka, Dragović, Rmanj i brojne isposnice. Kaluđeri iz Krupe na Vrbasu osnivaju Krupu na Zrmanji, jer su se sklonili kod svojih.

Razvijeni srednji vek

U Dalmaciju se doseoba novih Srba u razvijenom srednjem veku desila u nekoliko talasa. 1305 se desila prva seoba Srba. Svoje hramove, imanja i kuće Srbi su već tada imali u Hrvatskoj još pre Kosovskog boja. Manastir Krupa podignut je 1317. godine. Sledeća seoba je bila 1338. godine. Velikaš Mladen Šubić bio je te godine u sukobu s kninskim knezom Nelipićem. Od bosanskog bana Stevana Kotromanića Šubić je zatražio vojsku nego i narod koji će da naseli opustela mesta oko Skradina i reke Krke. Srbi su osnovali manastir Krka 1345. godine. Sestra cara Dušana Jelna udala se za Mladena Šubića 1347 što je bio dalji podsticaj za doseljavanje Srba u severnu Dalmaciju. Nakon muževljeve smrti 1348. godine ona je postala gospodarka gradova Klisa i Skradina. Vojska srpskog cara pod dvoje njegovih vojvoda stigla je u Jelenine gradove u jesen ili zimu 1355. godine . Nije se u njima nije dugo zadržala, pošto je Dušan već bio mrtav. Vojska se vratila, a komandant vojsko Ðuraš Ilijić grad Skradin predao je Mlečanima. U okolinu Skradina i Klisa naselili su se Srbi, većinom iz Hercegovine. Srpski car Dušan je tada slao svoje mlade vlasteline u Dubrovnik, da se nauče zapadnjačkim načinima ophođenja. 1371 godine prešlo iz Bosne mnogo srpskog naroda prema podacima iz “Dalmatinske hronike” zadarskog nadbiskupa. Srbi su se nastanili u bregovitim stranama Dalmacije. Tih Srba, “Vlaha-šizmatika”, bivalo je sve više, tako da su zabeleženi u Zadru, Šibeniku, Obrovcu a stigli su i pred zidine grada Trogira. Bosansko srpski kralj Tvrtko 1390. zavladao je Dalmacijom i njena vrata doseljavanje Srba još su šire otvoren. Pod kraljem Tvrtkom Knin je opet bio u srpskoj državi. Mramorovi (stećci), poznati iz Biskupije, Uzdolja, uz Sveti Spas na Cetini i širom Krajine su svedočanstvo srpskog pravoslavnog stanovništva. Natpisi ukoliko ga imaju su ćirilički. U istraživanim grobovima zabeležena je trizna, i prepoznatljiva srpska grnčarija, poznata iz Mokrog Polja, Cetine i Bribira. Novi talasi Srba u Tvrtkovo vreme su stizali, naročito na prostore Knina. U vreme kralja Stevana Dabiše, Tvrtkovog nasljednika, 1394. i 1397. godine, kada su Turci izvršili prodore u Bosnu, došlo je do novog talasa iseljavanja Srba u Dalmaciju, naročito oko Knina, u Kninsko Polje, Golubić, Pađene, Polaču. Između dva napada Srbi su podigli manastir Dragović 1395 i tada je već u Dalmaciji bilo mnogo srpskih pravoslavnih hramova. Nova seoba bila je između 1413. i 1417. godine, kada je u Dalmaciju prešlo tako mnogo Srba, da se odatle moglo da dobije 5,000 dobrih vojnika. Organizovano doseljavanje Srba u Slavoniju vršeno je i za vreme vladavine kralja Dragutina, a zatim despota Stefana Lazarevića i despota Đurđa Brankovića. Ženidbom hrvatskog bana Urliha Celjskog sa despotovom ćerkom Katarinom Branković 1434. godine, Srbi se masovnije naseljavaju i u severnu Hrvatsku: Medvedgrad kod Zagreba, Kalnik, Križevce i Koprivnicu. Bili su to većinom vojnici, mladi, neoženjeni, koji su se tu i orodili sa Hrvatima, prelazili na katoličanstvo i njihovi potomci vremenom su postajali Hrvati. 1450. godine iz Bosne je prešao veći broj Srba u današnje Kotare i tada je naseljena Kula Atlagića, u kojoj je podignuta srpska pravoslavna crkva, kao i u Pađenima, Polači, Golubiću i Kninskom polju, kao najubedljiviji dokaz o prisustvu Srba u tom delu Dalmacije. Inače to su bila vremena u kojima je verska pripadnost bila mnogo izraženija nego nacionalna. Ljudi tog doba, dakle, više su se određivali po verskoj ili jezičkoj, odnosno plemenskoj pripadnosti. Naravno, bilo je i suprotnih migracija i dešavanja. O poreklu ovih davno doseljenih starih srpskih porodica u katoličku Hrvatsku svedoče samo još njihova nepromenjena prezimena, čuvena i u starom kraju: Brankovići, Borići, Ivkovići, Jugovići, Draškovići, Marčetići, Milićevići, Poznanovići, Radinovići... Promene su se u ovoj oblasti desile pošto su Srbiju (1459), Bosnu (1463), Hercegovinu (1482) i Zetu (1499) osvojili Turci a primorsku Dalmaciju zauzela Venecija. Masa iseljenika iz dinarske zone, naročito iz Bosne i Hercegovine, prodrla je u jadranske oblasti, na zemljište hrišćanske države, mletačke republike, i ovo je bilo od presudnog značaja za docniji razvitak primorja. Turci su se učvrstili u Bosni i osvojili od Ugarske i Mletačke republike delove Dalmacije i zatim sami sprovodili preseljavanje Srba u svoje pogranične oblasti. Poznato je da se sa svojom pratnjom u Dubrovniku nastanila srpska srednjovekovna vlastela koju su Turci lišili imanja, U pratnji je bilo guslara koji su pevali o slavi srpskih junaka. U 16. veku već po celoj Dalmaciji znanje o tome bilo rašireno. Doseljeni pravoslavci su kotlini između Drniša i Knina u dalmatinskoj Zagori dali su ime Kosovo, po polju na kome je bila čuvena bitka. Svi zagorski Srbi na tom Kosovu skupljaju se 15/28 juna svake godine. 1574 godine u jednom izveštaju mletačkog guvernera u Splitu, a reč je o podeli životnih namirnica stanovništvu: zabeleženo je da jedan slepac, stari uskok koga vodi unuka, vraća se s onim što je dobio pevajući pesmu o Kraljeviću Marku a narod je u horu prihvata: svi su je znali. Od 1523. do 1527. godine, iz Bosne, Hercegovine i Stare Srbije izvedena najveća seoba Srba u Dalmaciju u Kninsku krajinu, Bukovicu u Kotare. Doselelo više hiljada srpskih porodica sa mnogim sveštenicima u mjesta napuštena od starosedelaca Srba, prema Končarevićevom srpskom ljetopisu i zvaničnom izveštaju mletačkoj vladi iz 1527. godine. Tada su podignute mnoge pravoslavne crkve, primjerice u Biljanima, Ostrovici, Karinu, Ðevrskama, Kistanjama, Biovičinom Selu, Radučiću, Mokrom Polju, Žagroviću. Srpsko gospodarstvo nad Kalnikom trajalo je npr. čitavih sto godina, do 1537. i Nikole Hercegovića. Zbog toga se srbstvo ponajbolje i očuvalo, tvrdi dr Velimir Branković, baš u Slavonskoj krajini. Nedugo nakon srpske seobe, od 1537. do 1540. godine, došlo je do mletačko-turskog rata i podijele Dalmacije između Mletačke republike i Otomanskog carstva. Republika je zadržala uski primorski pojas s gradovima dok je Turskoj pripao kontinentalni dio koji obuhvata Kotare, Bukovicu, Kninsku krajinu u okviru novostvorenog Ličkog sandžaka, zatim Kosovo polje, Cetinsku krajinu i druge delove s druge strane reke Krke. Nema pouzdanih brojeva koliko je bilo Srba u turskoj Dalmaciji. Zvanični izveštaj za mletačku Dalmaciju iz 1575. godine pominje 40.656 duša, od kojih 13.297 Srba. Vatikan je u hrvatskom katolicizmu gledao kao jedno borbeno jezgro protiv šizmatika, a sa juga stvarao je slično jezgro, Arbanase. Arbanasi su sve vidnije pristajali uz tursku vlast i postajali sve oštrija snaga protiv Srba. Vatikan je u pokatoličavanju Arbanasa tražio protivsrpskog saveznika, a ne saveznika koji bi bio udružen sa Srbima, pogodan za borbu protiv islamskog nadiranja. Takvom stavu Vatikana odgovarao je i onaj pokolj Srba u severnoj Albaniji (Skadar - Đakovica) još 1574. od strane sve izraženijih srpskih protivnika Albanaca. Na svim kontinentima je Vatikan uspeo da naturi katoličanstvo priznajući mu grubi feudalni poredak - uobraženost i nakićenost verskih vlastodržaca počev sa najvišeg mesta. Ispred svojih vrata, na istočnoj obali Jadrana, vekovima nije mogao da ispred svojih vrata, da uništi srpsko pravoslavlje i obrazuje ona katolička jezgra kao kod drugih naroda. Pokušali su da Srbe pridobiju za katoličku crkvu sa srpskom oznakom. Srpska masa imala je otpornost koju hrvatska masa nije imala. Sa tim Vatikani je malo ili delimice uspelo, pa je u celosti pridobijene Hrvate za katoličanstvo i pojedine povodljive Srbe proglašavao jednom nacijom - hrvatskom. Tako je stvarao na zapadnom Balkanu jedan čvrst katoličko-hrvatski sistem koji je vekovima sve upornije upućivan protiv Srba.

Kasni srednji vek

Turskom najezdom i razbijanjem starih srpskih država, Srbi su saterani na zapadne i severne granice Balkana. Dok ih je na jugu pratila nasilna islamizacija, na severozapadu Srbi su bili pod udarom germanizacije i unijaćenja i to u vreme mira.

Decenije su prolazile bez znatnijeg pomeranja stanovništva. 1633. godine je zbog turskih zuluma iz Bosne i Srbije mnogo srpskih porodica prebegao je na mletačku teritoriju i naselio se na prostore oko Zadra, Šibenika i drugih gradova o čemu je zvanični izveštaj poslao lično dalmatinski providur Frančesko Zena. No petnaestak godina docnije kuga je pohodila je ove krajeve, naročito oko Šibenika, i odnijela na hiljade duša dok se dio stanovništva zbog gladi, odseleo u druge pokrajine. Pola veka docnije, u toku rata Svete lige protiv Turske, od 1683. do 1699. godine, došlo je do promene mletačko-turske granice u Dalmaciji. Republika je došla u posed Kninske krajine i potpuno zaokružila granice Dalmacije, koje će da zadrži do kraja mletačke vlasti na ovoj strani Jadranskog mora.

Od seobe 1690. do revolucije 1848.

U XVIII veku bile su nove seobe u mletačku severnu Dalmaciju. Dva izvora svedoče. Prvi potiče iz 1706. godine od vikara skradinskog biskupa, koji tvrdi da se u tridesetak sela Skradinske biskupije naselelo više od 10.000 šizmatika iz Panonije, koje je prevodilo njihovih dvadesetak kaluđera. Posle proterivanja Turaka muhamedanski Dinarci su retko ostajali u Zagori, ili su prelazili u hrišćanstvo kao na primer u selu Otonu). Mnogi su doseljeni pravoslavni dinarski Srib primili katoličku veru, naročito severno od Neretve, u okolini Makarske, Šibenika, u polju Dicmu od Splita, itd. Deo starog stanovništva Boke Kotorske iselio je u predeo severno od Trogira, npr. u selo Ubli. Reka Sava i Beograd su sredinom 18. veka bili granica dva carstva. Na prostorima Hrvatske i Slavonije, katoličko nasilje nad pravoslavcima imalo je za posledicu njihove sve češće pobune. Kada je 1755. godine Zagreb preoteo manastir Marču, izbila je Severinska buna, koju je vodio Srbin Petar Ljubojević iz okoline Bjelovara. 1758, Dalmacija i Boka Kotorska imala je 51.268 pravoslavnih podanika što je bilo dve trećinu celokupne njene populacije, ostatak su bili Katolički Srbi, Talijani i nešto malo Grci poreklom iz mletačkih poseda na Kipru. Veći dio srpskog stanovništva nalazio se, naravno, u sjevernoj Dalmaciji oko Zadra, Knina i Benkovca. 1768-1774. u toku rusko-turskog rata dosta Srba iz Bosne prešlo je u Dalmaciju. Samo u Skradin se naselilo 400 duša i nepoznat broj ostao je u okolini Zadra, Šibenika i Knina. Osma decenija XVIII veka značila je da srpsko stanovništvo u sjevernoj Dalmaciji će da se proredi. Zbog iseljavanja do koga je došlo zbog gladi i verskog ugnjetavanja, a iz dela koji je bio pod Turcima, zbog njihovog zuluma nad hrišćanima. 1774 godine zabeležio je Arhimandrit manastira Krupe Gerasim Zelić da se zbog gladi u Tursku i u Austrijsku monarhiju, pnajviše u Srem iselelo oko 1.000 srpskih porodica. U izveštaju iz 1790 Generalni providur za Dalmaciju kaže da je na području Zadra u 12 pravoslavnih srpskih sela i 89 zaselaka bilo 24.313 duša. Bilo je to vreme pokreta za očuvanje srpskog nacionalnog bića u Dalmaciji, severnoj Hrvatskoj, Slavoniji i Podravini. Krajem 18. veka tu su otvorene i prve srpske škole. U tom periodu podignut je i najveći broj pravoslavnih crkava, kao i bogoslovije u Metku, Zalužnici, Plaškom i Karlovcu. Samo episkop Gornjokarlovački Lukijan Mušicki osnovao je osamdeset srpskih škola. U Pakracu je iz Bogoslovske škole kasnije izrasla srpska Učiteljska škola i sva ostala srednja učilišta, a u okviru njih i KUD „Karadžić“. Tada je izlazio i srpski časopis „Dobri pastir“.

Srbi u gradovima vrlo rano ulaze u modernizacijske procese. U krajiškom, povojačenom društvu su ti procesi znatno sporije napredovali, a činjenica je da je veći broj Srba u Hrvatskoj bio upravo iz seoskih sredina. Srbi u gradovima bili su disperzirani po čitavoj Hrvatskoj, što je otežavalo buđenje njihove nacionalne svesti. Ipak, Srem je izuzetak. Ovde najveći broj stanovnika i na selu i u gradovima predstavljaju Srbi, a budući da je bio podeljen između Vojne krajine i civilnog dela Hrvatske te se u njemu nalazilo i središte srpskoga pravoslavlja u Habsburškoj Monarhiji, bio je plodno tlo za razvitak narodnog preporoda. I u drugim gradovima, poput Vukovara, Osijeka, Požege, Zagreba i Karlovca, Srbi su razvijali svoju nacionalnu svest, ali je zbog njihove relativno male zastupljenosti to bilo znatno slabije nego u sremskim središtima.

Porazom Mletačke republike 1797. godine Dalmacija i Boka Kotorska dolaze su pod austrijsku, zatim pod francusku, a od 1813. godine, ponovo pod austrijsku vlast. 1835 je u Dalmaciji je bilo 71.426 pravoslavnih stanovnika srpske narodnosti.

Kada u Zagrebu i drugim gradskim centrima počinje ilirski pokret suštinski se menjaju hrvatsko-srpski odnosi. Panslavistički pokreti i demokratizacija kulture znatno utiču na odnose Hrvata i Srba. To je ujedno prelomna faza za integraciju srpske nacije u hrvatsko društvo. U tom smislu se, u vrlo kratkom periodu, prevladavaju verske netrpeljivosti te se stvaraju osnove za građanska prava. Istaknuti hrvatski Ilirci Janko Drašković, Ljudevit Gaj i Ivan Kukuljević zalažu se za punu ravnopravnost „domorodaca“ obeju veroispovesti i versku trpeljivost. Mnogi Srbi učestvuju u hrvatskom narodnom preporodu i postaju njegovi najistaknutiji pristalice kao npr. Petar Preradović i Anastas Popović.

Revolucionarna 1848. godina

Majska skupština

Saradnja Srba i Hrvata dosiže svoj vrhunac u revoluciji 1848. godine. Godine 1848. i Srbi učestvuju u revolucionarnim i kontrarevolucionarnim gibanjima. Budući da su Mađari odbili srpske zahteve za priznavanjem prava narodnosti u okvirima narodno-crkvene autonomije i za slobodnom upotrebom „narodnog jezika“, Srbi su stali na stranu Austrije. U drugoj fazi pokreta održana je Majska skupština u Sremskim Karlovcima od 13 do 15. maja. Na toj skupštini ističe se pravo srpskog naroda u Austriji i Ugarskoj na autonomni, politički i kulturni razvitak. Radi ostvarenja toga prava traži se ustrojstvo Srpske Vojvodine. Istovremeno se izglasava zaključak da se bira srpski vojvoda, graničarski pukovnik Stevan Šupljikac, da se mitropolit Josif Rajačić proglasi patrijarhom, da se proklamuje politički savez između Srpske Vojvodine i Hrvatske, Slavonije i Dalmacije „na osnovu slobode i savršene jednakosti“. Odluke Majske skupštine nisu smatrale zakonitim ni Mađari ni Austrijanci. Austrija je tek kasnije priznala legalitet ovim odlukama, prilikom obračuna s mađarskim pokretom. Nakon pobede nad Mađarima Austrija je, da bi oslabila mađarski položaj, dala Vojvodini status posebne krunske oblasti. Formirana pod imenom Srpska Vojvodstva i Tamiškog Banata, kao autonomna jedinica, dejstvovala je u prvi mah umirujuće, jer je izgledalo da se njome ispunjavaju zahtevi Srba s Majske skupštine. Ipak, Srbi su tim činom bili izigrani. Srpski Vojvodinom upravljao je austrijski guverner, njeno središte se nalazilo u Temišvaru, u njenim školama i ustanovama obavezni jezik je bio nemački, a titulu njena vojvode nosio je sam car. Istovremeno, Hrvatski sabor, poduprt krajiškim težnjama, izradio je prvi program teritorijalne integracije Vojne krajine s građanskom Hrvatskom.

Krajiški ustav utvrđuje da je Vojna krajina nerazdruživ deo Trojedne Kraljevine. Krajiški ustav precizirao je još dve odredbe: novi zakoni za Krajinu mogu se donositi samo u Hrvatskom saboru, a narodni se jezik uvodi u sve javne poslove Krajine iu njene škole. Osim toga, sva zemlja koju Krajišnici poseduju proglašena je „njihovom pravnom svojinom“. Austrija nakon poraza Mađara nije dopustila demobilizaciju Vojne krajine, što je hrvatski sabor takođe tražio. U Hrvatski sabor ulaze 1848. godine i predstavnici Srba iz gradova građanske Hrvatske. Srpski kandidati predstavljaju gotovo polovinu saborskog zastupstva i najbrojniji su u onoj skupini zastupnika koja od početka zasedanja insistira na radikalnijim rešenjima otvorenih pitanja. Iste godine u aprilu 1848. proglasili su Srbi iz Dalmacije svoja zahtevanja. Tražili su, među ostalim, potpunu slobodu crkve, slobodan prelaz sa katoličke vere na pravoslavnu i obrnuto, državne plate za sveštenike, slobodu škola itd. Što se tiče bana Josipa Jelačića, njegov stav o „slogi i bratinstvu“ između Hrvata i Srba nikada nije dolazio u pitanje. O tome svedoči i njegov ćirilični proglas „Narodu srpskom i srpskom u Trojednoj Kraljevini Dalmacije, Hrvatske i Slavonije“ u vezi sa svojim imenovanjem za bana.

Od Revolucije 1848. do Prvog svetskog rata

Saborni hram Preobraženja Gospodnjeg u Zagrebu iz 1866. godine

Nakon ovoga vrlo burnog perioda, koje je protkano uskom saradnjom Srba i Hrvata, dolazi period razvitka nacionalizama i kod jednih i kod drugih. Sve rasprave o etnogenezi Srba i Hrvata, o državnim tradicijama i prostorima jednih i drugih, o kulturnim sferama, nastaju upravo u vreme nakon 1848. godine. Cvijić je utvrdeo da se uopšte u jadranskom varijetetu, javljaju neke osobine i neke podobnosti i ovo je stanovništvo, onako kao i ono u Šumadiji, Hercegovini i Crnoj Gori, jedna od najsnažnijih i najaktivnijih grupa među zapadnim Južnim Slovenima. Ipak, bez obzira na to, potres koji je pogodio Monarhiju Austro-ugarskom i Hrvatsko-ugarskom nagodbom ukazao je i Hrvatima i Srbima u Hrvatskoj da jedni bez drugih ne mogu funkcionisati, tj da mogu štititi svoje interese jedino ako nisu nacionalno konfrontirani. Godine 1860. krajiški zastupnici ulaze u Hrvatski sabor, s pravom učestvovanja u raspravi o državnopravnim pitanjima. Sledeći je korak bilo demobilizaciju Vojne krajine 1871. godine. U XIX veku nositelji srpske narodne misli u Dubrovniku bili su Srbi katolici. Značajan su činilac srpskog naroda. Otvoreno su se borili protiv poricanja o postojanju srpstva u Dubrovniku. Mada je u Dubrovniku stvorena praksa da se niko u grad ne prima za stalnog žitelja ako ne usvoji pravilo katoličke crkve, pokatoličeni pravoslavni Srbi ostajali su i dalje Srbi, čuvajući svoju tradiciju i svoje običaje. Srpska obeležja u Dubrovniku su svuda, u pesmama Srba Dubrovčana, u štampi XIX i početkom XX veka, u društvima koja su osnovana, u jeziku i književnosti starih Dubrovčana. Po svom nacionalnom karakteru dubrovačka književnost bila je srpska većim svojim delom. Pisana je štokavskim dijalektom pre nego što je taj dijalekat postao osnovica književnog jezika Srba. Srbi su vekovima pod pritiskom Vatikana da se pokatoliče, što je snažno prvi put kulminisalo u XIX veku. Srbi su snažno pritisnuti hrvatsko-arbanaškim makazama u službi Vatikana trpeli kroz vekove. Uz živu srpsku tradiciju vezanu za pravoslavnu veru i prošlost čuvala se kod Srba u Dubrovniku i hercegovačka nošnja pa je dubrovački nadbiskup morao da preduzima posebne mere protiv sveštenih lica koja nisu htela da odbace poznatu hercegovačku kapu. Čuvao se srpski narodni duh, narodna književnost, junačke i lirske pesme, pevanje uz gusle, pa se tragovi osećaju i u delima mnogih dubrovačkih pisaca. Matija Ban i Medo Pucić su burnih godina 1848/49. dubrvačko slovinstvo opravdano izjednačavali sa srpstvom, jer je dubrovačko slovinstvo uglavnom značilo što i srpstvo, sa onim nasleđem iz zaleđa, i da je u stvari tada samo dobilo svoje pravo ime.

U vremnima bana Ivana Mažuranića i bana Kuena Hedervarija Srbi dolaze na visoke funkcije u hrvatskom društvu. Sve tri najviše funkcije Civilne Hrvatske i Slavonije, osim banke, drže Srbi u vreme bana Mažuranića. Šef Odjeljenja za unutrašnje poslove i podban je Jovan Živković. Predsednik vrhovnog suda je Livije Radivojević, a Nikola Krestić je predsednik Hrvatskog sabora. Za vreme Kuena Hedervarija deo Srba je pristajao uz njegovu promađarske politiku. Ipak, na izborima za crkveno-narodni sabor 1897. godine koalicija srpskih liberala, radikala i samostalaca pobeđuje „Kuenove Srbe“ ostavljajući im jedva koji mandat. Službena ugarska politika podsticala je u vreme Kuena Hedervarija konflikte između Hrvata i Srba. Narodna slobodumna stranka Svetozara Miletića, koja je svoj program osmislila u Rumi 1881. godine, insistira na jednakosti Srba i Hrvata u crkvenoj i školskoj autonomiji i na priznanju srpskog naroda u Austrougarskoj tako da se u svakom zakonu spominje i srpski narod, a jezik da se naziva hrvatski ili srpski. Godine 1887. zastupnici u Hrvatskom saboru potvrđuju crkveno-narodnu srpsku autonomiju. Ugledajući se na ugarski saborski član IX iz 1868. godine, Srbi imaju autonomiju crkve i škole, obezbeđena im je ravnopravnost sa ostalim religijama, a isto se tako slobodno smeju služiti ćirilicom u čitavoj Kraljevini Slavoniji i Hrvatskoj, a u krajevima gde žive u povećanom broju mogu se služiti samo ćirilicom.

Srbi u Hrvatskoj u zadnjim decenijama 19. veka inicijativama Vladimira Matijevića stvaraju niz jakih institucija kao što su Srpska banka, Savez srpskih zemljoradničkih zadruga i Srpsko privredno društvo Privrednik. Od 1884. godine izlazi i „Srbobran“, stranačko glasilo Srpske samostalne stranke. U prvim godinama 20. veka na području Dalmacije i Hrvatske nastaje Hrvatsko-srpska koalicija. Srbi Dubrovčani pokušavaju da smire srpsko-hrvatski spor i opredeljivali su se sve više za srpsko ime i za srpsku stranku. Pokretu su pristupili najširi krugovi: i trgovci, i radnici, i sveštenici katolički. Srpska kulturno-prosvetna društva u Dalmaciji nisu bila podeljena na društva Srba katolika i Srba pravoslavaca, nego su bila zajednička. U oktobru 1905. potpisane su dve rezolucije, od kojih je Zadarsku potpisala srpska strana, a Riječku hrvatska, u kojima se ističe jedinstvo hrvatskog i srpskog naroda te njihova ravnopravnost. Srbi u Zadarskoj rezoluciji daju podršku Hrvatima za ujedinjenje Dalmacije i ostatka Hrvatske. Hrvatsko-srpska koalicija pobeđuje na izborima 1905. i 1906. godine, ali je do izbora 1907. ona slomljena pod pritiscima iz Beča i Budimpešte. Ipak, koalicija se nije raspala ni u vreme velikih montiranih procesa protiv hrvatskih Srba (Veleizdajnički i Fridjungov proces). Budući da su uticaji Miletićeva Srpske samostalne stranke, koja se nije slagala sa ugarskom službenom politikom, bili sve jači u narodnocrkvenim saborima, godine 1912. ugarska vlada ukinula je srpsku autonomiju ukidanjem narodno-crkvenih sabora. U periodu između aneksije Bosne i Hercegovine i početka Prvog svetskog rata dolazi do razvoja ekstremnih struja i kod Srba i kod Hrvata.

Po popisu stanovništva Ugarske iz 1910. godine, Srbi sačinjavaju oko 24 % stanovništva autonomne Hrvatske pod mađarskom upravom. Hrvatska tada nije uključivala Dalmaciju, ali je uključivala Srem.

Kada su, Evropu zahvatili novi ratovi, Beču nije odgovarala srpskohrvatska sloga, pa je Slavoniju i Vojvodinu prepustio uticaju militantne Pešte. To mučno razdoblje potpune podložnosti Hrvatske ugarskim (mađarskim) interesima i novog nasilja nad Srbima trajalo je sve do 1918. godine, jer je Austrougarska želela da reformu svoje monarhije izvrši na račun Slovena, a pre svega, Srba. Posle atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, Srbi su u ovoj monarhiji, pa i tadašnjem hrvatskom prostoru postali „veleizdajnički narod“. Antisrpskih demonstracija, uz rušenje i skrnavljenje grobalja i crkava, bilo je u Zagrebu, Đakovu, Petrinji, Slavonskom Brodu, a manje u dalmatinskim gradovima Šibeniku, Splitu i Dubrovniku. Posle objavljene mobilizacije avgusta 1914. godine, Srbi su nasilno uzimani kao taoci, zatvarani u logore, čak i streljani, a mnogi su proterivani iz mesta stanovanja. Sve je to vršeno uz saglasnost hrvatskog Sabora, pod optužbama za „vređanje Cara i velikosrpsku propagandu“. Došlo je čak i do javnih suđenja u Zagrebu, gde su na „crnu klupu“ seli dr Srđan Budisavljević, poslanik i dr Laza Popović, dr Milan Teodorović i Đorđe Gavrilović. Tokom 1916. montiranih procesa bilo je i u Splitu, Zadru i Dubrovniku. Naredbom Bana, ćirilica je zabranjena još na početku Prvog svetskog rata, a potom i poznati srpski listovi: „Novi Srbobran“, „Srpski Glas“ i „Dubrovnik“.

Za vreme Prvog svetskog rata velik broj hrvatskih Srba učestvuje u ratu na strani Austrougarske. Dobar je primer za to Svetozar Borojević, koji je dostigao čin feldmaršala i bio jedan od retkih uspešnih austrijskih generala na bojištu. Majskom deklaracijom i Krfskom deklaracijom, koje su potpisane za vreme Prvog svetskog rata, otvaraju se mnoge mogućnosti, ali i pitanja u vezi s mogućom budućom zajedničkom državom južnih Slovena.

Period Kraljevine Jugoslavije (1918 — 1941)

Formiranjem Nacionalnog veća Slovenaca, Hrvata i Srba težilo se jednakosti u novonastaloj Državi Slovenaca, Hrvata i Srba. Svetozar Pribićević održao je govor u Hrvatskom saboru 29. oktobra 1918. godine na kojem je među ostalim izjavio da su u zajedničkoj državi Slovenci, Hrvati i Srbi potpuno jednak faktor i da su ta tri narodna imena izraz za jednu politiku i narodnu svest.

Na Svetozara Pribićevića i njegove sledbenike nakon ujedinjenja Države SHS sa Kraljevinom Srbijom i Kraljevinom Crnom Gorom u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pada glavnina mržnje Hrvata zbog neravnopravnog, iznuđenog ujedinjenja, a potom i zbog političke, privredne i nacionalne represije velikih razmera koja je usledila odmah nakon ujedinjenja. Pribićević je u zajedničkoj vladi sa radikalom Nikolom Pašićem izdržao svega godinu dana. Samostalna demokratska stranka, kako se zvala Pribićevića stranka, težila je integralnom jugoslovenstvu i jakoj nacionalnoj državi. Od 1925. godine pa sve do 1939. Samostalna demokratska stranka, kao najjača stranka hrvatskih Srba, ne izlazi iz opozicije, a i 1939. godine se vraća na vlast kao koalicioni partner Hrvatske seljačke stranke u Seljačko-demokratskoj koaliciji. Pribićević će svoj život završiti zatvoren u Pragu 1936. godine, ali će njegova ideja o saradnji hrvatskih i srpskih političara preživeti sve do Drugog svetskog rata. U Zagrebačkim puntikacijama iz 1932. godine koje je donela Seljačko-demokratska koalicija, teži se federalnom uređenju Jugoslavije.

Prema etničkoj mapi srpskohrvatskog prostora centralne Jugoslavije, koja je 1936. godine rađena za potrebe Krunskog saveta Kneza Pavla, 90% stanovništva u Zapadnoj Slavoniji, Baniji, Kordunu, Lici i Dalmatinskoj Zagori, činili su Srbi. Tada je u granicama današnje Hrvatske bilo 1,2 miliona Srba. Pet godina kasnije, međutim, u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), nemački vojni predstavnik Glez fon Horstenau zapisao je u Zagrebu da Srbi u Hrvatskoj čine 31 odsto stanovništva i da su najviše koncentrisani u Savskoj, Vrbaskoj i Primorskoj banovini. U nemačkim službenim izvorima, u NDH je krajem 1940. godine, živelo 1.847.000 Srba, a Hrvata tri miliona. Na teritoriji NDH postojalo je devet srpsko-pravoslavnih eparhija, od čega su četiri bile u Hrvatskoj: Slavonska u Pakracu, Zagrebačka, Gornjokarlovačka i Šibenska.

Osnivanjem Komunističke partije Hrvatske 1937. godine, sve je veći broj Srba seljaka okupljen u ovoj stranci. Sporazumom Cvetković - Maček 1939. godine u kojem učestvuje kao partner Hrvatska seljačka stranka i Samostalna demokratska stranka, stvorena je Banovina Hrvatska. Jedan deo Srba nezadovoljan je tim rešenjem te traže stvaranje nove političke jedinice, Srpske krajine, sastavljene od delova Bosanske i Hrvatske krajine. Ipak, zbog vrlo male podrške toj grupi, do stvaranja takve jedinice nije došlo.

Genocid u NDH i oružani otpor (1941 — 1945)

Uspostavom Nezavisne Države Hrvatske 1941. godine počelo je najtragičnije razdoblje u istoriji srpskog naroda u Hrvatskoj.

Dolaskom Ante Pavelića i ustaša na vlast, Srbi su kao narod jednostavno bili potisnuti i podvrgnuti genocidu. To je ozakonjeno „Odredbama za obranu naroda i države“, zatim „Odredbom o zabrani ćirilice“ i „Naredbom o obeležavanju pravoslavaca“ trakom sa natpisom „P“, kao i „Odredbom za jezička pitanja“, koja je imala za cilj da da iskoreni srpski iz hrvatskog jezika. I kroz sve druge zakone koje je donosila vlada NDH, diskriminacija i genocid nad Srbima bio je legalizovan.

Ustanak je planuo isprva u krajevima koji su bili naseljeni srpskim stanovništvom. Ipak, u otporu ustašama, nacistima i fašistima učestvovali su zajedno Srbi i Hrvati. Iz zajedničkog otpora neprijatelju rađa se prividno jedinstvena Jugoslavija, iako i Hrvati i Srbi u Hrvatskoj baštine traume izazvane strahotama iz Drugog svetskog rata. Dokumenti ZAVNOH-a potvrđuju Srbe iz Hrvatske zajedno sa Hrvatima kao konstituente u formiranju ZAVNOH-a i u donošenju svih njegovih dokumenata kojima je tokom Narodnooslobodilačkog rata uspostavljena Demokratska Srbija (uz formiranje i djelovanje Srpskog kluba odbornika u okviru ZAVNOH-a).

Srpski klub vićnika ZAVNOH-a osnovan je 10. novembra 1943. godine, te je osnivanje Kluba dokaz pune ravnopravnosti i jednakosti Srba i Hrvata u Hrvatskoj. Povereništvo prosvete ZAVNOH-a uputilo je 9. februara 1945. raspis narodnooslobodilački odborima o upotrebi pisama u osnovnim i srednjim školama u Hrvatskoj. U tome raspisu stoji da se u školama uče i ćirilica i latinica. Nesumnjivo je najvažniji dokument Trećeg zasedanja ZAVNOH-a Deklaracija o osnovnim pravima naroda i građana Demokratske Hrvatske, jer je on osnova ustavnopravnog razvoja NR/SR Hrvatske u čitavu poslijeratnom periodu. U Deklaraciji stoji da su hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj potpuno su ravnopravni.

Osnivanjem Srpskog kluba vićnika ZAVNOH-a usledilo je, na polju kulture i osivanje Srpskog pevačkog društva „Obilić“, pokretanje lista „Srpska reč“, a 14. novembra 1944. godine u Glini osnovano je i Srpsko kulturno društvo Prosvjeta.

Rat u Hrvatskoj (1990 — 1995)

Dana 27. juna 1990. godine na osnovu 43. amandmana na Ustav Hrvatske, Skupština opštine Knin donela je odluku o formiranju Zajednice opština Severna Dalmacija i Lika, što je faktički bio zvaničan predlog zagrebačkim vlastima za uvođenje m srpske autonomije u Hrvatskoj. Tom prilikom je lider tek osnovane Srpske demokratske stranke dr. Jovan Rašković javno istakao da je tzv. Zajednica opština baza za uspostavljanje političkog, a i teritorijalnog jedinstva srpskog naroda i korak ka modernoj autonomiji.

Dr. Milan Babić, tadašnji predsednik opštine Knin, odricao je da je tu reč o stvaranju srpske države, govoreći da se samo radi o reakciji Srba na kroatizam i na torturu većine u hrvatskom Saboru. 25. decembra 1990. godine Ustav Hrvatske je promijenjen, što su Srbi smatrali oduzimanjem prava konstitutivnoga naroda, iako je Ustav jamčio jednaka prava svim narodima, kako Srbima tako i Hrvatima i ostalima. Sabor 25. juna 1991. godine, proglasio stvaranje nove nezavisne Hrvatske, došlo je do oružanih sukoba i otcepljenja prvo te Zajednice opština, a potom i delova Zapadne Slavonije, kao i Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema u jedinstveno područje Republiku Srpsku Krajinu, 19. decembra 1991. godine. Ovo područje naseljavalo je u toku rata oko 360.000 stanovnika, a od strane međunarodne zajednice proglašena je UNPA (ružičastom) zaštićenom zonom. Babić je kasnije na MKSJ-u u Haagu priznao da ga je prevarila Miloševićeva propaganda te je izrazio žaljenje i molio Hrvate za oprost.

Godine 1991. godine grupe intelektualaca i uglednih Srba iz Hrvatske pokreće inicijative u cilju sprečavanja rata i iznalaženja razrešenja konfliktne situacije u Republici Hrvatskoj mirnim putem. U tom kontekstu osniva se Srpski demokratski forum. U Zagrebu se obnavljaju i Srpsko kulturno društvo Prosvjeta i Srpsko privredno društvo Privrednik do kraja 1993. godine. Osniva se i Srpska narodna stranka koja s izbijanjem rata u Hrvatskoj postaje politička partija koja je zastupala interese Srba na područjima pod nadzorom hrvatske vlasti. Srpska narodna stranka je u periodu od 1992. do 1995. godine u Hrvatskom saboru imala 3 poslanika s Milanom Đukićem koji je bio potpredsednik Sabora.

1995. godine u vojnim akcijama operacija Bljesak i operacija Oluja Republika Srpska Krajina je ukinuta i vraćena pod međunarodno priznate granice Hrvatske, pri čemu je oko 250.000 Srba izbeglo u Srbiju i Republiku Srpsku, dok su se dogodili razni ratni zločini i ubojstva 677 srpskih civila.

Egzodus tijekom operacije Oluja

Naređenje Milana Martića za evakuaciju civila s područja pogođenih vojnim dejstvima.

Starica iz Krajine na traktorskoj prikolici prelazi granicu Srbije.

Tokom čitavog rata Srbi su usled ratnih dejstava napuštali svoje domove u Hrvatskoj i odlazili u Srbiju, BiH, Crnu Goru ili udaljene zemlje. No, najveće masovno iseljavanje Srba iz Hrvatske zbilo se tokom operacije Oluja.

Objašnjavajući egzodus, hrvatski autori naglašavaju da su Srbi iseljeni po naređenju vlade "Republike Srpske Krajine" za evakuiranje civila s područja pogođenih vojnim dejstvima, izdanom 4.8.1995. Službeni stav Tuđmanove vlade je bio kako etničkog čišćenja nije bilo te da su "Srbi sami otišli" uprkos upornim pozivima hrvatske vlade da ostanu.

Službene hrvatske izjave koje pozivaju Srbe da ostanu ili da se vrate moraju se promatrati tako da su u potpunom nesuglasju sa stvarnošću. Čak ako ova djelovanja nisu nastala uslijed svjesne službene politike, nedostatak djelotvornosti koje su hrvatske vlasti pokazale u njihovom kontroliranju i obustavljanju kroz čitavih mjesec dana zasigurno stavlja veliku odgovornost na čitavu vlast.

– Izvještaj Misije EU iz rujna 1995. godine.

Postoje direktni dokazi o sistematskom paljenju civilnih kuća i društvenog vlasništva, uključujući i tvrtke, od strane HV-a, civilne policije i pripadnika specijalnih postrojbi policije.

– Izvještaj komisije Međunarodne helsinške federacije OESS 25. kolovoza 1995.

Tijekom i neposredno poslije akcije na tim prostorima zabilježeni su slučajevi paleža, pljačke i ubojstva preostalih pripadnika srpske nacionalnosti. Tijekom vojnih operacija, hrvatske vlasti su javno pozivale Srbe da ostanu. Mnogi civili koji su poslušali Tuđmanov savjet da ostanu kod svojih kuća su ubijeni: u Sektoru jug ostao je 4.051 građanin, a ubijeno je 15 posto, oko šest stotina civila, uglavnom staraca. Nakon zarobljavanja, strijeljan je i neutvrđen broj zarobljenika. Rezolucijom Vijeća sigurnosti br. 1009 od 10. kolovoza 1995. godine, Ujedinjeni narodi su oštro osudili granatiranje civilnih ciljeva, izrazili "duboku zabrinutost zbog teške situacije osoba prognanih iz svojih domova" i tražili od vlade Hrvatske zaštitu civila, njihove imovine i kažnjavanje počinitelja zločina.

Nedugo nedugo nakon rezolucije UN, Hrvatski predsjednik Franjo Tuđman je 26. kolovoza 1995. godine pozvao Hrvate da "ne uništavaju kuće Srba, koji su otišli, jer to je sada hrvatska imovina", najavljujući da se mora smjestiti 380.000 hrvatskih prognanika i izbjeglica "u domove, kuće i imanja, koja su ostala, koja su na hrvatskoj zemlji i koja su vlasništvo hrvatskog naroda, hrvatske države". U tako ispražnjena područja je vlada hrvatskog predsjednika Franje Tuđmana nešto kasnije naselila izbjeglice hrvatske nacionalnosti iz BiH.

Organizacije za zaštitu ljudskih prava, poput Human Rights Watch-a, su i tijekom naredne 1996. godine upozoravale da su hrvatske oružane snage činile masovne ratne zločine ("skupna pogubljenja, nasilna odvođenja, mučenja i druga fizička zlostavljanja, palež, krađu i razaranja čitavih sela") koji su, uz rijetke izuzetke, ostali su potpuno nekažnjeni. Izvješće Državnog tajništva SAD iz 1996. godine navodi da se "ubojstva, krađe i prijetnje nastavljaju" na područjima oslobođenima u "Oluji".

Državno odvjetništvo Republike Hrvatske je 2011. godine priznalo da nitko još nije bio osuđen za počinje ratne zločine tijekom ili nakon Operacije Oluja

U poslednjih nekoliko godina deo Srba, većinom starijeg stanovništva, se vraća na svoja imanja u bivšoj Republici Srpskoj Krajini.

Srbi u Hrvatskoj danas

Rodna kuća Nikole Tesle u Smiljanu (levo) sa spomenikom Nikoli Tesli vajara Mile Blaževića, i parohijska Crkva sv. apostola Petra i Pavla iz 1765. godine (desno) – kompleks Memorijalnog centra „Nikola Tesla“

Dalj

Kako bi zaštitili svoj kulturni i nacionalni identitet, te se uključili u politički život Hrvatske, Srbi osnivaju svoja udruženja i političke stranke.

Centralna organizacija Srba u Hrvatskoj je Srpsko narodno vijeće - Nacionalna koordinacija veća srpske nacionalne manjine u Republici Hrvatskoj.

U Hrvatskoj deluju sledeće političke stranke Srba: parlamentarna Samostalna demokratska srpska stranka i vanparlamentarne Srpska narodna stranka, Partija podunavskih Srba, Nova srpska stranka, Demokratska partija Srba i Naša stranka.

Poptredsednik Vlade Republike Hrvatske prof. dr Slobodan Uzelac (na funkciji od 12. januara 2008. do 22. decembra 2011.) je bio prvi član Vlade srpske nacionalnosti u samostalnoj Hrvatskoj.

U Hrvatskom saboru Srbima su zagarantovana tri mandata.

Značajnija udruženja su Srpsko privredno društvo Privrednik, Srpsko kulturno društvo Prosvjeta i Srpski demokratski forum iz Zagreba koje deluju na teritoriji cele Hrvatske, te Zajedničko veće opština iz Vukovara, Društvo Đurđevdan iz Drežnice i Zajednica Srba Rijeka.

Eparhije Srpske pravoslavne crkve koje se nalaze na teritoriji Hrvatske su: Mitropolija zagrebačko-ljubljanska i cele Italije, Eparhija dalmatinska, Eparhija gornjokarlovačka, Eparhija slavonska i Eparhija osječkopoljska i baranjska.

Pod pokroviteljstvom Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj i Zagrebačke mitroploije 2005. godine u Zagrebu je utemeljena Srpska pravoslavna opšta gimnazija Kantakuzina Katarina Branković.

Broj Srba je u Hrvatskoj sveden na trećinu predratnog broja. Zahvaljujući povratku izbjeglica iz Srbije i Republike Srpske, broj Srba je u porastu. Struktura povratničkog stanovništva je izrazito nepovoljna, jer se prvenstveno radi o starijim osobama najvećim delom s nižom stručnom spremom. Povratnici se prvenstveno vraćaju u manja mesta (do 500 stanovnika), dok je broj povratanika u veće gradove izrazito malen. Povratak teče sporo usled brojnih problema s kojima se susreću povratnici:

• stambeno zbrinjavanje bivših nositelja stanarskog prava;
• stambeno zbrinjavanje na „Područjima od posebne državne skrbi“ se odvija sporo u objektima potpuno neadekavatnim za život;
• nemogućnosti konvalidacije radnog staža ostvarenog u Krajini;
• otežanog sticanja državljanstva;
• sigurnosna situacija je otežana uz incidente na nacionalnoj osnovi;
• preko 200 srpskih povratničkih sela i danas nema struju.

Prema Koaliciji udruženja izbeglica prava Srba u Hrvatskoj su ugrožena i velikom broju Srba koji su izbegli i prognani iz Hrvatske ni do 2011. godine nije obezbeđeno korišćenje svoje imovine i stečenih prava. Koalicija navodi da je do 2011. godine desetine hiljada izbeglih i prognanih Srba pokušalo da povrati svoja nezakonito oduzeta imovinska i stečena prava pred sudovima Republike Hrvatske, međutim to većini nije uspelo zbog pristrasnosti sudova.

U Hrvatskoj je od 1. januara 1996. do sredine 2012. ubijeno 83 uglavnom starijih Srba, a nijedan ubica nije otkriven.

Simboli

Zastava

Na sednici Srpskog narodnog vijeća 9. aprila 2005. godine doneta je odluka o usvajanju zastave srpske zajednice u Hrvatskoj. Zastava je pravougaonog oblika, podeljena na tri horizontalna polja jednake širine, redom: crveno, plavo i belo (videti: panslovenske boje), bez drugih simbola, razmera 1:2. Upotreba zastave je legalizirana 26. aprila 2005. odlukom Savjeta za nacionalne manjine Republike Hrvatske – najvišeg organa manjinske samouprave u Hrvatskoj. Po izgledu zastava je slična narodnoj zastavi Republike Srbije. Zastava se ističe u prostorima Vijeća srpske nacionalne manjine i srpskih organizacija, i na skupovima srpske zajednice, i to uz zastavu Hrvatske.

Grb srpske nacionalne manjine u Hrvatskoj još nije usvojen.

Poznate ličnosti

Nikola Tesla, čuveni naučnik i inovator, rodom iz Smiljana, Lika.

Narodni heroj Rade Končar, generalni sekretar Komunističke partije Hrvatske i organizator ustanka u Dalmaciji.

Veliki broj znamenitih i poznatih Srba je rođen u Hrvatskoj ili je rođen u nekoj drugoj zemlji a veći deo svog radnog veka je proveo u Hrvatskoj. Izdvajamo:

• Nikola Tesla, najpoznatiji Srbin uopšte, jedan od najpoznatijih svetskih pronalazača i naučnika u oblasti fizike, elektrotehnike i radiotehnike.
• Milutin Milanković, inženjer, geofizičar, klimatolog i astronom, svetski poznat kao autor teorije poznate pod imenom Milankovićevi ciklusi, koja opisuje nastanak ledenih doba.
• Josif Pančić, botaničar i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije.
• Vladan Desnica, književnik.
• Grigor Vitez, pjesnik, dečji pisac, prevodilac.
• Simo Matavulj, književnik.
• Vojin Bakić vajar, autor spomenika Stjepanu Filipoviću u Valjevu i spomenika na Petrovoj gori.
• Svetozar Pribićević, najvažniji politički predstavnik srpskog naroda u Austro-ugarskoj, kasnije političar u Državi Slovenaca Hrvata i Srba i Kraljevini Jugoslaviji.
• Josif Rajačić, karlovački mitropolit, srpski patrijarh i upravitelj Srpske Vojvodine.
• Patrijarh srpski Pavle, poglavar Srpske pravoslavne crkve.
• Vladimir Matijević, osnivač najvažnije humanitarne organizacije između dva svetska rata Srpskog Privrednog društva Privrednik, Srpske banke i Saveza zemljoradničkih zadruga.
• Rade Šerbedžija, glumac.
• Milorad Pupovac, političar, predsednik Srpskog narodnog vijeća.
• Jovanka Broz, udovica jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Tita.
• Rade Končar, jedan od vođa KPH, i narodni heroj
• Predrag Stojaković, košarkaš.
• Jasna Šekarić, reprezentativka Srbije u streljaštvu, višestruka je olimpijska, svetska i evropska šampionka.
• Siniša Mihajlović, fudbaler.
• Miladin "Dado" Pršo, fudbaler, bivši reprezentativac Hrvatske.
• Arsen Dedić, muzičar i kantautor.
• Svetozar Borojević, austrougarski feldmaršal, jedan od najboljih defanzivnih stratega 1. svetskog rata.

Povezano

• Srbi
• Hrvatska
• Demografska istorija Srba u Hrvatskoj
• Srbi u Dalmaciji
• Republika Srpska Krajina
• Rat u Hrvatskoj
• Naseljena mesta u Hrvatskoj sa preko 500 Srba, popis 1991.

Literatura

• Lujo Bakotić, Srbi u Dalmaciji od pada mletačke republike do ujedinjenja, Beograd 1938.
• J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje
• A. Fabris, Izabrani članci, Beograd 1940.
• Đ. Janković, Kninska Krajina u srednjem vijeku - arheološka svjedočanstva materijalne kulture. Kninska Krajina, Zavičajni klub "Kninska Krajina" - Srpsko kulturno društvo "Zora" - Udruženje Srba iz Hrvatske, Knin-Beograd, 2002, str. 50-56.
• Kosta Milutinović, O pokretu Srba u Dalmaciji, Dubrovniku, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, knj. I, 1989.
• D. Roksandić, Srbi u Hrvatskoj, Zagreb 1991.
• Jovan Skerlić, Istorija nove srpske književnosti, Beograd 1953
• Ivan Stojanović, Dubrovačka književnost, Dubrovnik 1900.
• R. Veselinović, "Srpski narodno-crkveni sabori" u: Enciklopedija Jugoslavije, sv. 8, Zagreb 1971.
• Historija naroda Jugoslavije, sv. 2, Zagreb 1959., (poglavlja XXXIII, XXXVI, XXXVII, XLII)

Spoljašnje veze

Srbi u Hrvatskoj na Wikimedijinoj ostavi

• Srpsko narodno vijeće
• Srpsko privredno društvo "Privrednik" Arhivirano 2010-09-27 na Wayback Machine-u
• Zajedničko veće opština
• Srpsko kulturno društvo Prosvjeta
• Privrednik Junior Arhivirano 2010-09-02 na Wayback Machine-u
• Nedeljnik "Novosti"
• Samostalna demokratska srpska stranka
• Srpska narodna stranka Arhivirano 2015-04-19 na Wayback Machine-u
• Mitropolija Zagrebačko-Ljubljanska
• Srpska pravoslavna opšta gimnazija Kantakuzina Katarina Branković
• Srpski demokratski forum
• Srpska crkva i škola u Dubrovniku („Politika“, 26. april 2008)
• Kud nestadoše dubrovački Srbi („Pres“, 27. novembar 2011) Arhivirano 2012-01-02 na Wayback Machine-u