Srbi u Dalmaciji

Srbi u Dalmaciji su prije raspada Jugoslavije i Rata u Hrvatskoj (1991-1995) bili veoma brojni. Prema popisu iz 1991. godine, bilo ih je 114.801, odnosno 12,06% stanovništva Dalmacije, ne računajući 1,4% Jugoslovena. Srbi su rasprostranjeni u oblastima: Ravni Kotari, Bukovica, Kninska Krajina, Drniška Krajina, Vrlička Krajina, Cetinska Krajina, Zagora, i Neretljanska oblast.

Srbi u Dalmaciji
Nikodim Milaš Simo Matavulj
Ukupna populacija
Regioni sa značajnim brojem pripadnika
Jezik/ci
srpski
Srodne etničke grupe
Južni Slaveni

Istorija naseljavanja Srba u Dalmaciji

Einhard spominje Srbe u Dalmaciji 822. godine. Slovenski narodi počinju naseljavati Dalmaciju u VII veku u vrijeme vizantijskog cara Iraklija, što potvrđuje vizantijski istoričar Konstantin Porfirogenit (X vek), koji u svom delu „O upravljanju carstvom“ pominje Srbe i Hrvate kao slovenske narode u Dalmaciji.

U većem broju Srbi naseljavaju Dalmaciju u predtursko doba, o čemu svjedoče tri srpska manastira: Krupa (1317. godine), Krka (1345. godine) i Dragović (1395. godine), kao veliki broj pravoslavnih hramova. Prva seoba Srba u Dalmaciju desila se 1305, a sljedeća je bila 1338. godine, kada je hrvatski velikaš Mladen Šubić u sukobu s kninskim knezom Nelipićem, od bosanskog bana Stevana Kotromanića zatražio ne samo vojsku nego i narod koji će naseliti opustjela mjesta oko Skradina i rijeke Krke. Dalji podsticaj za doseljavanje Srba u severnu Dalmaciju bila je udaja Jelene, sestre cara Dušana, za Mladena Šubića, 1347. godine. Ona je nakon muževljeve smrti 1348. godine, postala gospodarica gradova Klisa i Skradina. U jesen ili zimu 1355. godine u Jelenine gradove stigla je vojska srpskog cara pod dvojicom njegovih vojvoda, ali se u njima nije dugo zadržala, pošto je Dušan već bio mrtav. Ta vojska se vratila, a njen komandant Đuraš Ilijić grad Skradin predao Mlečanima. U okolinu Skradina i Klisa naselili su se Srbi, većinom iz Hercegovine. Prema podacima iz „Dalmatinske hronike“ zadarskog nadbiskupa, navodi se da je 1371. godine prešlo iz Bosne mnogo srpskog naroda koji se nastanio u brjegovitim stranama Dalmacije. Tih Srba, „Vlaha-šizmatika“, bivalo je sve više, tako da su zabilježeni u Zadru, Šibeniku, Obrovcu a stigli su i pred zidine grada Trogira .

Kada je kralj Tvrtko I 1390. zavladao Dalmacijom, njena vrata za doseljavanje Srba još su šire otvorena, pa su nove grupe stizale ovamo, naročito na prostoru Knina. U vrijeme kralja Stefana Dabiše, Tvrtkovog nasljednika, 1394. i 1397. godine, kada su Turci Osmanlije izvršili prodore u Bosnu, došlo je do novog talasa iseljavanja Srba u Dalmaciju, naročito oko Knina, u Kninsko Polje, Golubić, Pađene, Polaču. To se ponovilo i između 1413. i 1417. godine, kada je u Dalmaciju prešlo tako mnogo Srba, da se iz te mase moglo dobiti 5.000 dobrih vojnika. Drugi izvori bilježe da je 1450. godine iz Bosne prešao jači broj Srba u današnje Kotare i da je tada naseljena Kula Atlagić, u kojoj je, kao i u Pađenima, Polači, Golubiću i Kninskom polju, podignuta srpska pravoslavna crkva kao najubedljiviji dokaz o njihovom prisustvu u tom dijelu Dalmacije.

Učvrstivši se u Bosni i osvajajući od Ugarske i Mletačke republike dijelove Dalmacije, Turci su i sami sprovodili preseljavanje Srba u svoje pogranične oblasti, pa je tako od 1523. do 1527. godine, iz Bosne, Hercegovine i Stare Srbije izvedena najveća seoba Srba u Dalmaciju. Prema Končarevićevom srpskom ljetopisu, tada je u Dalmaciju došlo više hiljada srpskih porodica sa mnogim sveštenicima u mjesta napuštena od starosjedioca - Hrvata. To potvrđuje i zvanični izveštaj mletačkoj vladi iz 1527. godine, u kome se kaže da se više hiljada srpskih porodica naselilo u Kninsku krajinu, Bukovicu u Kotare. Tada su podignute mnoge pravoslavne crkve, primjerice u Biljanima, Ostrovici, Karinu, Đevrskama, Kistanjama, Biovičinom Selu, Radučiću, Mokrom Polju, Žagroviću. Nedugo nakon toga, od 1537. do 1540. godine, došlo je do mletačko-turskog rata i podijele Dalmacije između Mletačke republike i Otomanskog carstva. Republika je zadržala uski primorski pojas s gradovima dok je Turskoj pripao kontinentalni dio koji obuhvata Kotare, Bukovicu, Kninsku krajinu u okviru novostvorenog Ličkog sandžaka, zatim Kosovo polje, Cetinsku krajinu i druge dijelove s druge strane rijeke Krke. Koliko je bilo Srba u turskoj Dalmaciji, ne može se pouzdano reći. U mletačkoj Dalmaciji, prema zvaničnom izvještaju iz 1575. godine, bilo je svega 40.656 duša, od kojih 13.297 Srba.

Prošle su zatim decenije bez znatnijeg pomijeranja stanovništva, a onda, 1633. godine, iz Bosne i Srbije, zbog turskih zuluma, jaki broj srpskih porodica prebjegao je na mletačku teritoriju i naselio se na prostore oko Zadra, Šibenika i drugih gradova o čemu je zvanični izveštaj poslao lično dalmatinski providur Frančesko Zena. No petnaestak godina kasnije kužna epidemija pohodila je ove krajeve, naročito oko Šibenika, i odnijela na hiljade duša dok se dio stanovništva zbog gladi, odselio u druge pokrajine. Pola vijeka kasnije, u toku rata Svete lige protiv Turske, od 1683. do 1699. godine, došlo je do promijene mletačko-turske granice u Dalmaciji. Republika je došla u posed Kninske krajine i potpuno zaokružila granice Dalmacije, koje će se zadržati do kraja mletačke vlasti na ovoj strani Jadranskog mora.

U toku XVIII vijeka samo dva izvora svijedoče o novim seobama Srba u mletačku sjevernu Dalmaciju. Prvi potiče iz 1706. godine od vikara skradinskog biskupa, koji tvrdi da se u tridesetak sela Skradinske biskupije naselilo više od 10.000 šizmatika iz Panonije, koje je prevodilo njihovih dvadesetak kaluđera. No za tu vijest teško je naći potvrdu u drugim izvorima, pa je nemoguće ocijeniti da li je ona potpuno vjerodostojna. Prema drugom izvoru, u toku rusko-turskog rata 1768-1774. dosta Srba iz Bosne prešlo je u Dalmaciju, od kojih se samo u Skradin naselilo 400 duša, dok je nepoznat broj ostao u okolini Zadra, Šibenika i Knina. Deset godina prije toga, 1758, Dalmacija i Boka Kotorska imala je 51.268 pravoslavnih podanika koji su činili jednu trećinu cijelokupne njene populacije. Veći dio srpskog stanovništva nalazio se u sjevernoj Dalmaciji oko Zadra, Knina i Benkovca. Međutim, u osmoj deceniji XVIII veka srpsko stanovništvo u sjevernoj Dalmaciji prorijedilo se zbog iseljavanja do koga je došlo zbog gladi i vjerskog ugnjetavanja, a iz onog dijela koji je bio pod Turcima, zbog njihovog zuluma nad hrišćanima. Arhimandrit manastira Krupe, Gerasim Zelić, zabeilježio je da se zbog gladi 1774. godine, u Tursku i u Austrijsku monarhiju (u Srem ponajviše) iselilo oko 1.000 srpskih porodica. Generalni providur za Dalmaciju u jednom izveštaju iz 1790. godine navodi da je na području Zadra u 12 srpskih sela i 89 zaselaka bilo 24.313 duša.

Nakon propasti Mletačke republike 1797. godine, Dalmacija i Boka Kotorska došle su pod austrijsku, zatim pod francusku, a od 1813. godine, ponovo pod austrijsku vlast. Stanovništvo se ustalilo u svojim naseljima. Prema pouzdanom izvoru crkvenog porijekla, godine 1835. u Dalmaciji je bilo 71.426 stanovnika srpske narodnosti, vjere pravoslavne.

Geografska rasprostranjenost Srba u Dalmaciji 1991. godine

Popis stanovništva u bivšoj Jugoslaviji 1991. godine je sproveden nekoliko mjeseci uoči rata, zbog čega je njegov značaj izuzetan. To je zadnji popis na kome su Srbi u Dalmaciji i Hrvatskoj uopšte, imali veliku brojnost. Najveća populacija Srba se nalazila u sjevernom dijelu Dalmacije (preko 90%), dok je daleko manji broj bio u okolini Imotskog i u oblasti Neretve.

Ravni kotari

U Ravnim kotarima, Srbi naseljavaju Zadar (14% Srba) i njegovo zaleđe, odnosno selo Crno (14%), Babin Dub (12%), Smoković (96%), Murvica (20%), Zemunik Donji (12%), Zemunik Gornji (62%), Poljica (24%) i Tribanj-Šibuljina (26%) preko Podgorskog kanala, u podnožju Velebita na moru. Islam Latinski (20%), Islam Grčki (87%), Donji Kašić (99%), Donje Biljane (97%), Smilčić (68%) i Gornje Biljane (98%) se nalaze između Zadra, Benkovca i Novigradskog mora. Grad Benkovac (74%) i njegova okolina se nalaze između Ravnih Kotara i Bukovice. Uz Benkovac su Buković (99%) i Benkovačko Selo (98%). Prema sjeverozapadu se nastavljaju Kula Atlagić (94%) i Korlat (43%). Zapadno od Benkovca su Raštević (46%), Zagrad (61%) i Nadin (2%). Prema jugozapadu, odnosno Biogradu na Moru (8%) su Zapužane (97%), Jagodnja Gornja (97%), Jagodnja Donja (76%), Polača (7%), Tinj (16%), Lišane Tinjske (94%) i Kakma (78%). Najbliže Benkovcu s južne strane su Šopot (28%), Podlug (16%) i Perušić Benkovački (27%). Dalje na jugu, prema Vranskom jezeru su Miranje (98%), Ceranje Gornje (80%), Ceranje Donje (92%), Kolarina (96%), Pristeg (43%), Vrana (18%) i Radošinovci (21%). Na jugoistoku, prema Šibeniku se nalazi Vukšić (15%), Prović (57%), Morpolača (96%), Čista Mala (94%) i Gaćelezi (53%).

Bukovica

Bukovica je oblast na sjeverozapadu Dalmacije, prema Lici. Na Zrmanji se nalazi grad Obrovac (75%) i Zaton Obrovački (62%) sjeverno od njega. Južno od Obrovca su: Kruševo (6%), Zelengrad (90%), Medviđa (41%), Bruška (10%), Gornji Karin (97%), Donji Karin (98%), Popovići (20%). Istočno od Obrovca, oko rijeke Zrmanje su: Bilišane (99%), Muškovci (99%), Golubić (99%), Krupa (100%), Bogatnik (100%), Kaštel Žegarski (99%), Nadvoda (100%), Komazeci (100%), Ervenik (97%), Mokro Polje (100%) i Radučić (99%). Najveće srpsko selo u Dalmaciju su Kistanje (98%). Sjeverno i zapadno od njih su Ivoševci (98%), Biovičino Selo (100%), Modrino Selo (100%), Kolašac (99%), Nunić (82%), Bjelina (89%) i Parčić (100%). Između Benkovca, Kistanja i Skradina su sela: Kožlovac (99%), Brgud (99%), Donji Lepuri (13%), Bulić (9%), Ostrovica (91%), Dobropoljci (95%), Gošić (100%), Đevrske (98%), Zečevo (100%), Varivode (99%), Smrdelje (99%), Krnjeuve (99%), Kakanj (99%), Ićevo (40%), Bribir (94%), Žažvić (91%), Međare (98%), Cicvare (81%), Piramatovci (5%), Ždrapanj (91%), Vaćani (15%), Gorice (99%), Bratiškovci (98%), Plastovo (61%),Prokljan (99%), Velika Glava (98%), Sonković (52%), Gračac (81%), Bićine (7%) i Skradinsko Polje (96%) kod Skradina (18%).

Kninska krajina

Kninska krajina je oblast sa najvećim udjelom srpskog stanovništva. Knin (80%) je masovnim doseljavanjem Srba iz okolnih sela poslije Drugog svjetskog rata postao grad sa najvećim procentom Srba. S njim je spojeno Kninsko Polje (84%) i Kovačić (86%). Jedno od najvećih sela je Polača (99%) u podnožju Dinare. Sa zapadne strane Knina je Ljubač (95%), a sa južne Vrbnik (98%) i Potkonje (17%). U Dalmatinskom Kosovu se nalazi Biskupija (95%), Orlić (100%), Markovac (100%), Riđane (99%), Zvjerinac (84%), Uzdolje (100%) i Ramljane (98%). Sjeverno od Knina je Vrpolje (32%), Žagrović (99%), Golubić (98%), Radljevac (99%), Strmica (97%) i Plavno (99%), koje je najveće selo ovog kraja. Zapadno od Knina, granica prema Bukovici je nedefinisana. Tu se nalazi Oćestovo (99%), Pađene (99%) i Oton (99%).

Kninska krajina
godina popisa	1991.	1981.	1971.	1961.
Knin	9.867
Kninsko Polje	342
Kovačić	1.025
Polača	1.577
Ljubač	163
Vrbnik	1.309
Potkonje	31
Biskupija	906
Orlić	844
Markovac	241
Riđane	357
Zvjerinac	290
Uzdolje	766
Ramljane	559
Vrpolje	174
Žagrović	1.373
Golubić	1.389
Radljevac	384
Strmica	1.298
Plavno	1.708
Oćestovo	348
Pađene	553
Oton	692
ukupno	'	'	'	'

Drniška krajina

U Drniškoj krajini, najveći broj Srba naseljava Petrovo polje: Drniš (22%), Kričke (62%), Ružić (21%), Siverić (10%), Tepljuh (83%), Biočić (94%), Miočić (97%), Kanjane (91%), Kadina Glavica (27%). Iznad polja, na obroncima Svilaje su Baljci (96%) i Mirlović Polje (39%). U Promini, Srbi naseljavaju Velušić (53%), Razvođe (32%), Bobodol (82%) i Bogatić (12%). Južno od Drniša, odnosno planine Moseć su naselja Žitnić (51%) i Moseć (7%), koja se mogu svrstati i u Zagoru. Kod ušća Čikole u Krku, u nastavku Miljevaca je selo Nos Kalik (98%). Štikovo (90%) na Svilaji se može svrstati i u Drnišku i u Vrličku Krajinu.

Drniška krajina
godina popisa	1991.	1981.	1971.	1961.
Drniš	1.021
Kričke	445
Ružić	98
Siverić	97
Tepljuh	360
Biočić	378
Miočić	402
Kanjane	213
Kadina Glavica	138
Baljci	453
Mirlović Polje	188
Velušić	147
Razvođe	160
Bobodol	149
Bogatić	13
Žitnić	257
Moseć	10
Nos Kalik	50
Štikovo	324
ukupno	'	'	'	'

Vrlička krajina

Vrlička krajina se nalazi oko gornjeg toka Cetine i grada Vrlike. Sjeverno od Vrlike su sela: Cetina (93%), Civljane (96%), Kosore (32%). Istočno od Vrlike (17%) su Garjak (6%) i Podosoje (27%). Južno, između Svilaje i Cetine tj. Peručkog jezera su Maovice (12%) i Otišić (99%), najveće srpsko selo u tom kraju. Sa druge strane Cetine, u podnožju Dinare je Koljane (90%), Laktac (81%), Dabar (45%), Zasiok (13%).

Vrlička krajina
godina popisa	1991.	1981.	1971.	1961.
Cetina	793
Civljane	790
Kosore	431
Vrlika	233
Garjak	8
Podosoje	137
Maovice	107
Otišić	996
Koljane	257
Laktac	100
Dabar	55
Zasiok	10
ukupno	'	'	'	'

Cetinska krajina

Cetinska krajina obuhvata srednji tok Cetine i okolinu Sinja. Sjeverno od Sinja, u podnožju Dinare su Gornji Bitelić (22%), Donji Bitelić (12%) i Rumin (3%), dok je u podnožju Svilaje Zelovo Sutinsko (74%), Lučane (8%), Suhač (8%) i sam Sinj (2%). Prema Splitu (Dicmo) se nalaze Sušci (44%) i Sičane (2%). Sušci ili Šušci su po popisu imali veliki broj Jugoslovena, što je Hrvatima obezbedilo relativnu većinu. Jugoistočno od Sinja, prema Imotskom su Velić (6%) i Gornja Tijarica (7%).

Cetinska krajina
godina popisa	1991.	1981.	1971.	1961.
Gornji Bitelić	71
Donji Bitelić	75
Rumin	6
Zelovo Sutinsko	20
Lučane	56
Suhač	44
Sinj	251
Sušci	99
Sičane	11
Velić	25
Gornja Tijarica	35
ukupno	'	'	'	'

Zagora

U Zagori su uglavnom čista hrvatska naselja, osim nekoliko u zaleđu Šibenika (9,5%) i Splita (4,5%), tj. Solina (2%), Klisa (2%) i Kaštela (2,5%). U zaleđu Šibenika se nalaze: Gradina (30%), Lozovac (14%), Konjevrate (7%), Radonić-šibenski dio sela (40%). U zaleđu Splita, Kaštela i Solina su: Radošić (13%) i Lećevica (21%), Veliki Broćanac (17%) i Vučevica (9%), Brštanovo (6%).

Zagora
godina popisa	1991.	1981.	1971.	1961.
Gradina	116
Lozovac	67
Konjevrate	13
Radonić (šibenski dio naselja)	50
Radošić	33
Lećevica	77
Veliki Broćanac	31
Vučevica	8
Brštanovo	25
ukupno	'	'	'	'

Neretljanska oblast

U Neretljanskoj oblasti Srbi čine većinu u dva naselja: Glušci (97%) kod Metkovića i Mihalj (48%) blizu mora. U Mihalju nemaju apsolutnu većinu zato što su se mnogi izjasnili kao Jugosloveni. Značajan broj Srba živi i u Metkoviću (4%).

Neretvanska oblast
godina popisa	1991.	1981.	1971.	1961.
Glušci	97
Mihalj	220
Metković	484
ukupno	'	'	'	'

Povezano

• Crkve eparhije dalmatinske
• Manastir Krka
• Manastir Krupa
• Manastir Dragović

Literatura

• Lujo Bakotić, Srbi u Dalmaciji: od pada Mletačke Republike do ujedinjenja; Prometej (2007) Beograd, ISBN 978-86-82363-24-8
• Episkop Nikodim Milaš, Pravoslavna Dalmacija (istorijski pregled), Prvo izdanje: Izdavačka knjižarnica A. Pajevića, Novi Sad (1901) [1]
• Marko Jačov (1984), Venecija i Srbi u Dalmaciji u XVIII veku; Beograd : Istorijski institut : Prosveta, 1984. COBISS.SR-ID : 36914439
• Marko Jačov, ured. Episkop sremski Vasilije (1990), Srbi u Mletačko-Turskim ratovima u XVII veku; Beograd, Sveti arhijerejski sinod SPC. COBISS.SR-ID : 662799
• Jovan Radojčić, Srbi : Srpska Krajina, Slavonija, Dalmacija, Hrvatska : biografski leksikon; Beograd : Commerce System (1994), ISBN 86-82495-01-5
• Jovan Radojčić, Srbi zapadno od Dunava i Drine : biografije [3 toma] ; Novi Sad : Prometej (2009), ISBN 978-86-515-0315-6
• Aleksandar Bačko, Porodice dalmatinskih Srba; Beograd (2008) Udruženje građana „Srpski despot“, ISBN 978-86-910899-1-7
• Boško Desnica, Stojan Janković i uskočka Dalmacija; Beograd (1991) Srpska kniževna zadruga, ISBN 86-379-0251-0
• Aleksije Računica, Razlozi seobe Srba iz Dalmacije u Rusko carstvo tokom 18. vijeka, Novi Sad (2005) [2]
• Savić, Milorad (2000). Slikarstvo u srpskim crkvama sjeverne Dalmacije: od kraja XIV do početka XX vijeka. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 17-18-08297-6 .
• Lazo M. Kostić, Sporne teritorije Srba i Hrvata, Dosije, Beograd, (1990)
• ured. Jasna Bjeladinović-Jergić (2006). Tradicionalna kultura Srba u Srpskoj Krajini i u Hrvatskoj; Etnografski muzej u Beogradu, ISBN 86-7891-029-1
• Episkop dalmatinski Nikolaj Mrđa, prof. dr Stanko Korać (1989). Kosovska narodna čitanka 1989: Dalmatinsko Kosovo. Šibenik : Dalmatinska eparhija SPC, Odbor za proslavu šeststogodišnjice kosovske bitke i mučeničkog prestavljenja sv. kneza Lazara i kosovskih mučenika, 1989.
• Prota Savo Nakićenović, Kninska Krajina; Beograd (2004) Nikola Pašić, ISBN 86-7987-023-4 (knjigu u elektronskom formatu možete pročitati na vikizvorniku: Prota Savo Nakićenović, Kninska Krajina )
• ured. Danko Perić, Kninska Krajina 1; Zavičajni klub Kninska Krajina Beograd, Srpsko kulturno društvo „Zora“, Knin-Beograd, Udruženje Srba iz Hrvatske Beograd, 2002.
• ured. Milojko Budimir, Kninska Krajina 2; Zavičajni klub Kninska Krajina Beograd, Srpsko kulturno društvo „Zora“, Knin-Beograd, Udruženje Srba iz Hrvatske Beograd, 2003.
• Borislav Šarić, Bukovica i Kotari; Beograd (1998), Zavičajni klub Đevrsačkog kraja „Sava Bjelanović“, Cobiss.sr-id: 132680967

Spoljašnje veze

• Tromeđa Dalmacije, Like i Bosne Arhivirano 2013-12-03 na Wayback Machine-u (sh)
• Srpski list: Slobodan Jarčević: Srednjevekovni dokumenti o Srbima u krajinama, 23. 9. 2007. (sh)
• CD-rom: Naselja i stanovništvo RH od 1857-2001. godine, Izdanje Državnog zavoda za statistiku Republike Hrvatske, Zagreb, 2005.