Dalmacija u Narodnooslobodilačkoj borbi
Dalmacija je nakon okupacije Jugoslavije od fašističkog agresora i uspostave NDH podeljena između NDH i Italije Rimskim ugovorima. Oružani ustanak u Dalmaciji započeo je paralelno sa ustankom u zapadnoj Bosni i Lici. Nakon kapitulacije Italije u septembru 1943. godine, Dalmaciju su u celosti oslobodile jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Nakon nemačke ofanzive sa 1943. na 1944. godinu, Dalmacija je pripojena NDH, sa stacioniranim nemačkim trupama. Dalmaciju su konačno oslobodile jedinice NOVJ u decembru 1944. godine.
Okupacija uredi
Posle Aprilskog rata 1941. godine Dalmacija je podeljena između Italije i Nazavisne Države Hrvatske. Rimskim ugovorima od 18. maja, Italija je anektirala deo Dalmacije južno od reke Zrmanje, zapadno od pruge Knin-Split, sa gradovima Šibenikom i Splitom i ostrvima ispred ove bale, kao i ostrva Mljet, Korčulu, Vis i Šoltu. Italijanska vojska zadržala se i u delu Dalmacije koji je pripao NDH, tzv. Druga zona.
U obalnom području i na ostrvima formirana je italijanska Vojno-pomorska komanda Dalmacije. Na anektiranom području uspostavljen je Civilni komesarijat za Dalmaciju, koji je ubrzo pretvoren u pokrajinsku upravu, Upravu Dalmacije sa sedištem u Zadru. Uprava je u anektiranom delu odmah započela provođenje prisilne politike italijanizacije u svim oblasima života.
U području Druge zone do septembra 1941, ostala je formalna vlast NDH, ali pod snažnim uticajem italijanske ekspanzionističke politike. Među srpskim življem u oblasti Kninske krajine italijanske su vlasti podržale stvaranje četničkih formacija.
Početak oružanog ustanka 1941. uredi
Primpremama za oružani ustanak rukovodio je Pokrajinski komitet KPH za Dalmaciju. Još za Aprilskog rata započelo se sa skupljanjem i skrivanjem oružja i municije. U aprilu je u Dalmaciju došao Marko Orešković. Uz njegovu pomoć, PK je formirao Vojnu komisiju, a kasnije i vojne komisije pri okružnim, kotarskim i gradskim komitetima. Te komisije su formirale prve udarne grupe, koje su do početka ustanka vršile diverzije i sabotaže u severnoj i srednjoj Dalmaciji.
Nakon izbijanja ustanka u Bosni i Lici, početkom avgusta 1941, iz Zagreba su ilegalno stigli u Dalmaciju delegati Centralnog komiteta KPH Pavle Pap Šilja i Mirko Kovačević, čiji je zadatak bio da ubrzaju prelazak s diverzantskih akcija na oružani ustanak. Na sastanku Pokrajinskog komiteta KPH za Dalmaciju, održanog 7. avgusta, odlučeno je da se u roku od tri dana formira sedam partizanskih odreda i prebaci ih se u Liku i Bosnu. Od 8. do 14. avgusta osnovani su Splitski, Šibenski, Vodičko-zatonski, Primoštensko-krapanjski, Solinski, Trogirski i Sinjski partizanski odred. Zbog nedovoljnih priprema i slabe organizacije prebacivanja, skoro svi ovi odredi bili su razbijeni ili su prestali da postoje. Jedan od razloga ovog neuspeha je bio što su u početku ustankom rukovodili ljudi koji nisu bili iz tih krajeva, poput Papa i Kovačevića, te nisu mogli da poznaju pravu situaciju na terenu. Novi odredi počeli su da se osnivaju tek krajem septembra 1941. godine.
Italijani su u prvoj polovici septembra ponovo okupirali Drugu zonu, čime su obuhavtili sav preostali deo Dalmacije. U drugoj polovini oktobra italijanske vlasti su ustanovile Specijalni sud za Dalmaciju radi suzbijanja Narodnooslobodilačkog pokreta. Početkom oktobra u Dalmaciju je stigao sekretar Centralnog komiteta KPH, Rade Končar, da bi pomagao u organizovanju oružane borbe. U ovom su razdoblju vršene mnoge akcije i diverzije u Splitu i Šibeniku, a i obnovljeni neki partizanski odredi poput Sinjskog i Solinskog odreda. Takođe je osnovan i Livanjski odred u okolici Livna. Osim ovih odreda, u okolici mnogih gradova postojale su nmoge partiznaske grupe. Da bi se efikasnije rukovodilo ovim odredima i grupama, u decembru je od vojnog rukovodstva pri PK Dalmacije formiran Štab Dalmatinsko-dinarskog odreda, čiji je komandant bio Vicko Krstulović, politički komesar Vojin Zirojević, a operativni oficir Maksimilijan Baće.
Borbe tokom 1942. godine uredi
U partizanskim jedinicama je do početka 1942. godine bilo oko 500 boraca. Partizanske jedinice, tada još međusobno nepovezane, usmerile su aktivnost na napadanje italijanskih kolona i žandarmerijskih stanica, rušenje puteva i telefonskih i telegrafskih veza. Zbog sve veće podrške naroda NOP-u i jačanja partizanske aktivnosti, Italijani i ustaše su po brojnim graodvima i selima izvršili hapšenja, streljanja i odvođenja u internaciju. Osim toga, 31. marta su izveli akciju na planini Svilaji s namerom da unište Dinarski partizanski odred. Italijani su izvršili i reorganizaciju okupacionih snaga i 18. januara formirali novi, Osamnaesti armijski korpus, čije su trupe zaposedale Dalmaciju od Zrmanje do Neretve i deo Bosne. Jedinice Osamnaestog korpusa brojile su tada 50.247 vojnika. Mobilizacijom i prinudom uz pomoć okupacionih snaga, četnici Kninske krajine formirali su svoju Dinarsku diviziju.
Italijanske vlasti provodile su stalnu italijanizaciju, vršile rekvizicije, eksproprijacije i koncesije, pojačan je progon slovenskog stnaovništva. Sve je ovo u narodu jačalo antifašističko raspoloženje, što je za posledicu imalo priliv novih boraca u partizanske jedinice, stvaranje prvih organa narodne vlasti i davanje pomoći NOP-u i partizanima. Po uspostavljanju veze sa Glavnim štabom Hrvatske, Štab Dalmatinsko-dinarskog odreda je krajem parila dobio naziv Štab Četvrte operativne zone. Pod njegovo rukovodstvo stavljene su jedinice sa ukupno 1.030 boraca. Radi pojačavanja borbe protiv četnika u Dalmaciji, naredbom Glavnog štaba Hrvatske u Dalmaciju se prebacio deo boraca iz ličkih partizanskih jedinica.
Početkom juna, na Dinari je održano trodnevno savetovanje političkih i vojnih predstavnika, na čelu sa sekretarom PK KPH za Dalmaciju i komandantom Četvrte operativne zone Vickom Krstulovićem. Odlučeno je da se priđe formiranju novih odreda i bataljona i da se uspostave narodnooslobodilački odbori za općine i kotare. Posle savetovanja, formiran je Prvi dalmatinski udarni bataljon, koji je sa još jednim bataljonom obrazovao Odred za srednju Dalmaciju. U to vreme postojala je slobodna teritorija u Bukovici, na Dinari, na Biokovu i Makarskom primorju.
Pod pritiskom partizana u severnoj Dalmaciji, Italijani su povukli neke posade iz Bukovice i istovremeno preduzeli represivne mere protiv lokalnog stanovništva. Selima Bukovice uskraćeno je snabdevanje namirnicama, u području zapadno od ušća reke Krke opljačkana su čitava sela, a ostrvo Iž je gotovo opustošeno. Broj koncentracionih logora je uvećan. Nakon ovog su pokrenute vojne akcije protiv partizana. Italijanske, domobranske i četničke snage su tokom idućih meseci napadale partizane u severnoj i srednjoj Dalmaciji. Pošto ove akcije nisu polučile uspeha, sredinom juna pokrenut je veliki italijanski napad na Biokovo. Tada je spaljeno devet sela, a deo stanovništva odveden u internaciju.
Krajem juna, u Dalmaciji je bilo 54.000 italijanskih vojnika i oficira, dmobrana, ustaša i žandara 3.000, a četnika oko 4.000. U to je vreme pod komandom Štaba četvrte operativne zone bilo sedam bataljona, tri čete i nekoliko vodova i grupa u ukupnoj jačini od oko 2.000 boraca. Italijani su krajem jula počeli da formiraju specijalne formacije, protivkomunističke dobrovoljce (ital. MVAC, Milizia Volontaria Anti Comunista).
Početkom jula italijanske jedinice, podruprte četnicima Momčila Đujića i uz podršku avijacije, napali su kod izvora Zrmanje deo Odreda za severnu Dalmaciju i dva bataljona Trećeg ličkog odreda. Istovremeno su Italijani po celoj Dalmaciji vršili manje akcije čišćenja, praćene mnogobrojnim hapšenjima i internacijama. Od 10. do 13. jula, neprijatelj je izvršio velik napad na Dinaru s namerom da u potpunosti uništi partizane. Neprijatelj je bio odbačen uz velike gubitke.
Kada je sa udarnim i proleterskim brigadama stigao na područje Livna, Vrhovni štab Jugoslavije je uspostavio vezu s dalmatinskim jedinicama. Dana 26. jula ma planini Cincar sastao se štab Četvrte operativne zone sa Josipom Brozom Titom i članovima Vrhovnog štaba. Na sastanku je odlučeno da se izvrše pripreme za formiranje brigada u Dalmaciji, te da dalmatinske jedinice uzmu učešća u predstojećem napadu na Livno. Po oslobođenju Livna i čišćenju Livanjskog polja, proširena je slobodna teritorija Četvrte operativne zone.
U drugoj polovici avgusta, italijanske snage iz Osamnaestog i Šestog armijskog korpusa pokrenule su tzv. Operaciju Albija protiv partizanskih jedinica na Biokovu. Protiv Italijana su se angažovali delovi Prve proleterske brigade i Odreda za srednju Dalmaciju i bataljon „Vojin Zirojević“. Italijani su u borbama pretrpeli teže gubitke i obustavili operaciju. Tada se desio i priliv novih boraca, a slobodna teritorija obuhvatala je celu Dinaru, Svilaju, Moseć, Mosor i Biokovo.
U oktobru su Nemci, Italijani, ustaše, domobrani i četnici izveli tzv. Operaciju Dinara protiv jedinica NOVJ u jugozapadnom delu Bosne i u severoistočnom delu Dalmacije. Dok su se Italijani bili probili do Livanjskog polja, partizani su vršili napade na kolone, posade i saobraćaj u srednjem toku Cetine, u području Biokova i Makarskog primorja.
Borbu sa Talijanima vode danas isključivo partizanski odredi u planinskim delovima Dalmacije. Ti odredi u kojima podjednako učestvuju Hrvati i Srbi bez kompromisa istupaju protiv Talijana i protiv ustaša. Stanovništvo njih podjednako pomaže u energičnom stavu prema Italiji i prema nezavisnoj Državi Hrvatskoj. S druge strane četnici u Dalmaciji i Hercegovim — isključivo Srbi — sarađuju sa Italijanima u borbi protiv partizana i ne istupaju više protiv ustaša. Talijani njih pomažu sa oružjem, municijom i novcem. Njihovu akciju u Hercegovini vodi Jevđević, a u Dalmaciji pop Đujić i Niko Novaković. Oni stalno i javno govore da rade isključivo po naređenju đenerala Mihailovića.[1]
– Izveštaj otpravnika poslova izbegličke jugoslovenske vlade u Bernu od 9. novembra 1942. Ministarstvu spoljnih poslova o saradnji četnika sa italijanskim okupatorom u borbi protiv partizana u Hercegovini i Dalmaciji
U prvoj polovici novembra obe dalmatinske brigade napustile su Dalmaciju. Druga je ušla u sastav Druge proleterske, a Prva u sastav Treće divizije. Već 12. novembra u selu Vrba formirana je Treća dalmatinska brigada, jačine oko 650 boraca. U međuvremenu su, 10. novembra, između Biograda i Šibenika, italijanske snage i antikomunističke formacije otpočele napad protiv Primorskog bataljona i vršile čišćenja stanovništva. U borbi sa Primorskim bataljonom kod sela Srime, 8. decembra, italijanske snage i antikomunističke jedinice bile su poražene uz velike gubitke.
Naređenjem Vrhovnog štaba od 18. decembra obrazovana je Sekcija za ratnu mornaricu, a 28. decembra u Podgori je uspostavljena stanica Ratne mornarice. Deset dana posle, pet italijanskih ratnih brodova je odbijeno kada su pokušali da iskrcaju trupe na oslobođenoj obali Podgore.
Borbe tokom 1943. godine uredi
Od početka 1943. godine, Italijani su počeli sa pripremama za pokretanje Četvrte neprijateljske ofanzive, pa su tako 2. januara iz Hercegovine prebacili u Dalmaciju oko 3.000 četnika. Za to vreme je u selu Šošić, 7. januara, osnovana Četvrta dalmatinska brigada. Sredinom januara, u Dalmaciji su dejstvovale Treća dalmatinska brigada na području Svilaje i njene okolice, Četvrta dalmatinska na području severno od Biokova i na slobodnoj obali Makarskog primorja, Dinarski i Primorski bataljon na sektoru Bosanskog Grahova, Mosorski bataljon na području Mosora i Severnodalmatinski bataljon s obe strane donjeg toka Krke.
Dana 23. januara formiran je Prvi mornarički partizanski odred, a u prvoj polovini februara Peta dalmatinska brigada. Od Treće, Četvrte i Pete dalmatinske brigade, 13. februara u Imotskom formirana je Deveta dalmatinska divizija, a Štab Četvrte operativne zone preimenovan je u Štab Devete divizije. Preostale jedinice u Dalmaciji, Biokovski odred, Severnodalmatinski bataljon, Kamešnička, Mosorska i Trogirska četa, stavljene su pod komandu novoformiranog Štaba Grupe partizanskih odreda Dalmacije.
U toku Četvrte neprijateljske ofanzive pet dalmatinskih brigada bilo je u sastavu Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba NOV i PO Jugoslavije, dok su ostale jedinice u Dalmaciji pojačale svoju aktivnost napadima na neprijateljski saobraćaj na kopnu i moru. Tokom januara i februara izvršeno je četrnaest napada na razne brodove, a neki od njih su bili zarobljeni. U martu su Italijani izveli više akcija u severnoj i srednjoj Dalmaciji, a početkom aprila na ostrvima, protiv partizanskih jedinica i stanovništva. Samo iz područja između Trogira i ušća Krke ovom prilikom je odvedeno u logore još 2.089 ljudi. Krajem maja, posle niza manjih sukoba, četnici su s nadmoćnim snagama preduzeli veći napad na jedinice Kninskog sektora. U ovim borbama četnici su uspeli da razbiju jedan partizanski bataljon. Kada je mesec dana kasnije italijanska Prva brza divizija „Eugenio di Savoja“ napustila severnu Dalmaciju, borbe su se obnovile. Istovremeno je aktivnost partizanskih jedinica u središnjoj Dalmaciji bila udvostručena, dok je u drugoj polovici juna u oblasti Biokova više napada neprijatelja bilo odbijeno.
Štab Osamnaestog armijskog korpusa pokrenuo je krajem juna više operacija na celom prostoru Dalmacije, u nameri da razbije partizanske jedinice i razori njehove baze. Dana 1. jula otpočeo je napad većih delova divizije „Zara“ i četničke Dinarske divizije, uz učešće artiljerije i tenkova u području između Unske i Ličke pruge, protiv jedinica Kninskog sektora (Druga lička brigada, Lički partizanski odred i jedan bataljon Severnodalmatinskog odreda). Posle trodnevnih borbi, neprijatelj se povukao u polazne baze. Dana 9. jula, tri bataljona divizije Zara i antikomunistički dobrovoljci, uz podršku tehnike, napali su glavninu Severnodalmatinskog odreda na prostrou između Vranskog i Prikljanskog jezera. U borbama je odred bio opkoljen, ali se 11. jula probio iz obruča. Posle toga su Italijani u saradnji s Nemcima pokrenuli operacije protiv partizanskih jedinica na Mosoru i Biokovu, koje su trajale od 11. jula do 1. avgusta. Pokušaj opkoljavanja partizana nije uspeo, ali su pritom italijanske snage popalile mnoga sela i zaseoke, te internirale 883 i streljale 97 ljudi. Ovo je bila poslednja velika operacija italijanske vojske u Dalmaciji.
Avgusta 1943., Veliko fašističko veće izglasalo je nepoverenje Musoliniju, što je označilo pad fašizma u Italiji. Tada su jedinice Kninskog sektora upravo prodirale u srednju Dalmaciju. Njima se pridružila i Deseta krajiška udarna brigada. Zbog predstojeće kapitulacije Italije, Vrhovni štab NOVJ uputio je u Dalmaciju Prvu dalmatinsku brigadu. U prvoj polovici avgusta formiran je Operativni štab za Dalmaciju, kome su bile podčinjene sve jedinice NOVJ u Dalmaciji. Delovanje opertivnog štaba ubrzo je zamenio Štab Četvrte operativne zone. Bio je oslobođen niz mesta oko Dinare, a borbe su sukoro obuhvatile i celu Dalmaciju. Italijani su pokušavali da kontrolišu situaciju, ali bezuspešno. Partizanske jedinice su 21. avgusta zarobile 300 domobrana, kod sela Đevrske i Srime poginuo je veći broj italijanskih vojnika.
Borbe protiv Vermahta nakon kapitulacije Italije uredi
Očekujući kapitulaciju, italijanska vojska je početkom septembra 1943. godine počela sa povlačenjem ka lukama prema obali. Nemačke snage su odmah iz Like započele tzv. Operaciju Leander, odnosno zaposedanje mesta koja su italijanske snage napustile, boreći se pritom protiv jedinica NOVJ Kninskog sektora. Dva dana pre objave kapitulacije Italije, delovi 114. nemačke divizije i Sedme SS divizije „Princ Eugen“ zauzeli su Knin, Drniš i Sinj. Dana 8. septembra bila je osnovana Deveta dalmatinska divizija NOVJ.
Po objavi kapitulacije Italije, jedinice NOVJ razoružale su glavninu italijanske divizije „Bergamo“, delove 17. obalne brigade, prištapske delove Štaba 18. armijskog korpusa, posade i garnizone na ostrvima, neke posade u severnoj i južnoj Dalmaciji i zapelnile golem ratni materijal, a po lukama i mnoge plovne objekte. U mnogim mestima, njihovi stanovnici su sami razoružali italijanske posade.
Prodorom Prve proleterske divizije preko Duvna i Aržana u Dalmaciju, a Četvrte krajiške preko Bosanskog Grahova, sredinom i u drugoj polovici septembra, došlo je do dugotrajnih borbi s nemačkim jedinicama. Masovni ustanak stanovništva Dalmacije nakon kapitulacije Italije i zaplena velike količine ratnog matrijala omogućili su brzo popunjavanje postojećih jedinica NOVJ i formiranje novih, dvanest brigada. Od tih brigada su, po naređenju Vrhovnog štaba NOVJ, u prvoj polovini oktobra formirane Devetnaesta, Dvadeseta i 26. dalmatinska divizija NOVJ. Od ovih je divizija 14. oktobra bio obrazovan Osmi dalmatinski korpus NOVJ. Prvi mornarički odred bio je preformiran u Mornaricu NOVJ, a od zaplenjenih brodova formirano je nekoliko flotila.
Nemačkom zapovedništvu je od izuzetne važnosti bilo zaposedanje Dalmacije, zbog potencijalne mogućnosti savezničkog iskrcavanja. Ovladavši komunikacijama u unutrašnjosti i gradovima Zadrom, Šibenikom i Splitom, nemačko zapovedništvo je polovinom oktobra prebacilo delove 264. nemačke divizije i otpočelo sa napadima u unutašnjosti radi obezbeđenja pozadine, te sa napadima zaposedanja jadranske obale. Delovi Sedme SS i 118. divizije su u borbama protiv delova 26. i 9. divizije NOVJ od 23. oktobra, 10. novembra zauzele Pelješac. Do druge polovice novembra, nemačke snage ovladale su obalom. Dana 22. decembra, usledio je nemački napad na ostrvo Korčulu. Posle četverodnevnih borbi, dve brigade 26. divizije NOVJ bile su prisiljene da se povuku na susedna ostrva. Na ostrvu su nemačke snage izvršile teške represalije nad stanovnicima.
U prvoj polovici januara 1944. godine, 19. divizija NOVJ je iz blasti Bosanskog Grahova prodrla u severnu Dalmaciju. Glavnina Devete divizije dejstvovala je u Glamočkom i Livanjskom polju, 20. divizija napadala je komunikacije između Sinja i Drniša, dok je 26. divizija imala zadatak da brani ostrva. Od 13. do 20. januara, jake snage 118. nemačke divizije iskrcale su se na Šoltu, Brač i Hvar, odakle su se delovi 26. divizije NOVJ prebalcili na Vis. Početkom februara, nemačke snage su potisnule jedinice 19. divizije NOVJ iz severne Dalmacije u južnu Liku, a nekoliko dana kasnije zauzele Bosansko Grahovo. U teškim borbama, narednih meseci je smanjeno brojno stanje 9, 19. i 20. divizije NOVJ. Iz unutrašnjosti na Vis bili prebacivani ranjenici i civili izbeglice. Vlada NDH, koja je nakon kapitulacije Italije proglasila proširenje vlasti na svu Dalmaciju, nije uspela da u Dlamciji uspostavi svoj aparat vlasti.
Sredinom marta, 19. divizija NOVJ prodrla je u Bukovicu, 20. divizija izibila je u sela južno od Dinare, 9. divizija vršila je čišćenje sela od četnika i ustaša u prostoru zapadno i severno od Livna, dok je ojačana 26. divizija organizovala odbranu Visa. Vis je postao centar Mornarice NOVJ, polazna baza za desantne operacije na druga ostrva, sedište Oblasnog komiteta KPJ i Oblasnog NOO-a za Dalmaciju. Preko njega, od početka 1944. godine vršena je evakuacija ranjenika i, u prvoj polovici 1944, 30.000 civilnih izbeglica u Italiju. Vis je tada bio uporište od velike strateške važnosti. To je bilo jedino ostrvo na Jadranu, koje nemačke snage tokom rata nikad nisu uspele da zauzmu.
U drugoj polovici marta, s Visa su delovi 26. divizije izvršili napad na Hvar, razbili nemačku posadu i povukli se. Dana 21. i 22. aprila 1944. godine, delovi 26. divizije NOVJ iskrcali su se na Korčulu i Mljet. Na Korčuli je bilo zarobljeno 459 nemačkih vojnika iz 118. divizije, a ubijeno 397 njih. Po uništenju neprijateljskih uporišta, jedinice NOVJ su se povukle na Vis. U toku Drvarske operacije, 9. divizija NOVJ vodila je višednevne borbe na zapadnom delu Dinare, a delovi 20. divizije napali su neprijateljske posade u Aržanu, a u junu u Trilju. Dana 1. juna 1944, 26. divizija izvršila je prepad na Brač i u petodnevnim borbama zarobila 220 nemačkih vojnika, dok ih je 350 poginulo. Uskoro je na Vis stigao i Vrhovni štab NOVJ.
Početkom jula, 20. divizija NOVJ vršila je akcije na području Dinare i kasnije odbila napade delova Sedme SS, 369. i 264. nemačke divizije na Kamešnicu. Krajem jula, divizija je oslobodila Vrličku krajinu, koju su u teškim borbama ponovno zauzele nemačko-ustaško-četničke snage. Sredinom jula, delovi 264. divizije pokrenuli su u severnoj Dalmaciji prvu fazu Operacije Pestbojle. Sredinom avgusta, jedinice NOVJ probile su se iz neprijateljskog obruča između Vranskog jezera i donjeg toka Krke. U prvoj polovici avgusta, 264. divizija izvela je u severnoj Dalmaciji Operaxiju Vinjet protiv delova Mornarice NOVJ i njenih veza na kopnu. Krajem avgusta, uz sadejstvo delova 19. divizije NOVJ, 9. divizija napala je Gračac, ali nije uspela da ga zauzme.
Završne borbe za oslobođenje uredi
Po naređenju Vrhovnog štaba NOVJ, koji je tada bio na Visu, Osmi korpus, jačine 22.000 boraca, 5. septembra otpočeo je operacije za oslobođenje Dalmacije. Tada su u Dalmaciji bile nemačke 264. i 118. divizija, delovi 373. i 369. divizije i jednog puka obalske artiljerije, šest samostalnih artiljerijskih diviziona i manji broj samostalnih bataljona, Šesti i Sedmi ustaški zdrug, dve domobranske bojne, Sedmi žandarmerijski puk i oko 4.500 četnika. Dana 8. septembra, delovi 26. dalmatinske divizije iskrcali su se na Hvar i ubrzo očistili njegov zapadni deo. Dana 11. septembra, oko tri brigade ove divizije iskrcale su se na Brač i u višednevnim borbama zarobile 583 nemačka vojnika, a ostrvo oslobodile. Dana 14. septembra, delovi 26. divizije iskrcali su se na Korčulu, odakle se neprijatelj bez veće borbe povukao na Pelješac. Nemačku posadu sa Mljeta prinudio je na povlačenje Mljetski partizanski odred. Dana 15. septembra, delovi 26. divizije iskrcali su se na Pelješac i u trodnevnim borbma oslobodili poluostrvo do Stona, zarobivši 491 nemačkog vojnika. Dana 22. septembra, bile je oslobođena i Šolta. Od 17. do 22. septembra, oslobođen je i istočni deo Hvara. Oslobođenjem srednjodalmatinskih ostrva završila je prva faza oslobođenja Dalmacije.
Na kopnu je Deveta dalmatinska divizija uspešno napala posade u prostoru Lapac–Srb, gde joj se predalo 426 domobrana. Devetnaesta divizija je 10. septembra zauzela Benkovac, zatim ga napustila i 7. oktobra ponovno oslobodila. Oslobođenje Benkovca imalo je velik značaj u ovim krajevima i dovelo do rasula četnika u Ravnim kotarima. Za to vreme, 20. divizija operisala je istočno i jugoistočno od Drniša. U noći 10./11. septembra, 9. divizija zauzela je Livno, a 20. divizija 21. oktobra Aržano. Sredinom oktobra, 118. nemačka divizija napustila je Dalmaciju, dok je njen prostor zaposela 369. divizija. Da bi nemačkim snagama presekla odstupnu komunikaciju duž mora, jedna brigada 26. divizije iskrcala se, 15-16. oktobra, na obalu između ušća Neretve i Neuma, a jedna brigada je 18. oktobra oslobodila Ston. Dana 23. oktobra, razbijena je kolona 369. divizije kod Vukovog Klanca, gde je zarobljeno 1265 nemačkih vojnika, dok ih je poginulo oko 2000. U međuvremenu je 29. divizija oslobodila Dubrovnik. Između 18. i 22. oktobra, dve brigade su se iskrcale nba obalu između Krila i Baške Vode i narednih dana oslobodile deo obale od Makarske do blizine Splita. Do 25. oktobra, jedinice 20. i 26. divizije NOVJ oslobodile su Sinj i Dicmo. Naredne noći, neprijateljske snage su napustile Split u koji su 26. oktobra ušli delovi 20. i 26. divizije. Deveta divizija ušla je 28. oktobra u Imotski, a 19. divizija u Zadar. Krajnji jug do bokokotorskog zaliva, od 18. do 28. oktobra, oslobodili su manji delovi 26. divizije.
Neprijateljske snage kontrolisale su još uglavnom prostor Šibenik–Vrlika–Knin–Obrovac, koji su držale 264. nemačka divizija, po jedan ustaški i domobranski zdrug i četnici. Nastavljajući svoje operacije, 26. divizija NOVJ je 2. novembra napala neprijateljske snage kod Vrpolja, razbila ih i prodrla u Šibenik. Istovremeno, 19. divizija je u pokretu sa zapada zauzela Skradin. Ostale partizanske jedinice uspešno su delovale uz jadransku obalu. Zbog opasnosti od opkoljavanja, neprijateljske jedinice, u jačini oko 1400 ljudi, su iz prostora Šibenika odstupile prema Drnišu, ali su kod Konjevrata napadnute od delova 26. divizije i prisiljene na predaju. Po prodoru 26. divizije ka Drnišu i izbijanju 20. divizije istočno od komunikacije Drniš–Knin, neprijateljske snahge su se povukle u Knin. Oslobođenje Drniša, 5. novembra, dovelo je do rasula četničkih snaga u ovom kraju i zarobljavanja ustaških jedinica. Nemačke snage su, zajedno sa četnicima i drugim jedinicama, odlučile da pod svaku cenu zadrže oblast Knina. U koncentričnom napadu od 25. novembra do 5. decembra, Osmi korpus NOVJ razbio je neprijateljsku odbranu i zauzeo Knin. Neprijateljske snage su pretrpele gubitke od 6555 poginulih i 4758 zarobljenih, a zaplenjenna je velika količina oružja i druge ratne opreme.
Posle poraza neprijatelja kod Knina, Dalmacija je bila oslobođena, ali su dalmatinske divizije s ostalim jedinicama NOVJ nastavile borbe za oslobođenje Hercegovine, Like, Bosne, Gorskog kotara, Hrvatskog primorja, Istre i Slovenačkog primorja, sve do kraja rata.
Bilans uredi
Pored povezanosti najvećeg dela stanovništva Dalmacije s Narodnooslobodilačkim pokretom i njegove podrške oružanoj i ilegalnoj borbi, iz Dalmacije je poteklo 110.000 boraca i organizovanih aktivista, od čega je u jedinicama NOVJ učestvovalo oko 71.000 boraca.
Povezano uredi
Izvori uredi
Literatura uredi
|
Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Vojna enciklopedija (knjiga druga). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Beograd 1971. godina.
- Enciklopedija Jugoslavije (knjiga treća). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1984. godina.
- Nikola Anić. Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Hrvatske. „SABARH“, Zagreb 2005. godina.
- Sibe Kvesić: DALMACIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI, Zagreb 1960.
- Todor Radošević: OFANZIVA ZA OSLOBOĐENjE DALMACIJE, Vojnoistorijski institut Beograd 1965.