Dekolonizacija Afrike

Dekolonizacija Afrike je istorijski proces koji se odigrao u većem delu afričkog kontinenta nakon Drugog svetskog rata. On podrazumeva osamostaljivanje velikog broja evropskih poseda (britanskih, portugalskih, francuskih i belgijskih) i formiranje afričkih država.

Afrika 1914. godine

Politička karta Afrike

Osamostaljenje evropskih kolonija u prekomorskim zemljama nije bilo ograničeno na Afriku. Ono je obuhvatalo sve kontinente, baš kao što je i evropsko osvajanje prekomorskih poseda obuhvatalo sve kontinente. Drugi svetski rat bio je svakako katalizator ali koreni promena su u daljoj prošlosti. Zakon o upravljanju Indijom, koji je doneo Britanski parlament 1935. godine, predviđao je nezavisnost indijskog potkontinenta, mada ne u onom obliku u kojem je došlo do nezavisnosti. Međutim, posledice rata uticale su da evropske sile sagledaju novu perspektivu sveta i svog mesta u njemu, uključujući i njihove odnose prema Africi.

Politička pozadina

Kada su kolonijalne sile prevazišle šok pobede i razaranja nakon 1945. godine, one su blagonaklono gledale na afričke kolonije zbog njihove podrške u ratu i doprinosa savezničkoj pobedi. Želele su i dalje da računaju na stalnu lojalnost, kao i na afrička prirodna bogastva u Hladnom ratu koji su upravo preduzimale protiv Sovjetskog Saveza i njegovih saveznika. Evropsko javno mnenje bilo je uveliko protiv kolonijalizma. Britanija je vrlo brzo, 1947. godine prihvatila nezavisnost Indije i Pakistana. Francuska i Holandija su u međuvremenu odlučile da se bore za opstanak u jugoistočnoj Aziji, ali bez uspeha. Holandski neuspeh da ponovo osvoji Indoneziju bio je očigledan 1950. godine, dok je francuska armija doživela spektakularni poraz u Indokini kod Dijen Bijen Fua 1954. godine. Novi raspored svetskih sila postao je očigledan, mada je to bilo nagovešteno još dvadesetih godina 20. veka u Rifskom ratu. Čak i tada evropske sile nisu postale svesne novog poretka. Francuzi su morali ponovo da nauče lekciju u Alžiru tokom pedesetih godina 20. veka, a SAD su to ponovile u Vijetnamu (iako Južni Vijetnam nije bio američka kolonija) tokom šezdesetih godina 20. veka.

Posmatrano iz duge istorijske perspektive evropsko osvajanje i dekolonizacija Afrike odigrali su se velikom brzinom. Samo u tri decenije od 1880. do 1910. godine izvršena su glavna osvajanja a samo je dve decenije, od 1955. do 1975. godine trebalo da se okonča imperija. Mnogi osnovni uzroci osvajanja sada su se preokrenuli. Posle 1945. godine kolonijalna teritorija nije više imala značajnu ulogu u međusobnom evropskom suparništvu. Sovjetski Savez i Sjedinjene Američke Države bacili su evropske sile u zasenak a oni nisu imale afričke kolonije. Ideološko opravdanje kolonijalne vladavine oslabilo je opadanjem rasizma i kulturnog šovinizma koji su bili izuzetno jaki pokreti krajem 19. veka. Više se nije smatralo moralnim činom da se "civilizuju primitivni narodi na drugim kontinentima".. Čak suprotno, držanje kolonija protiv njihove volje izazivalo je protivljenje u svetskom javnom mnenju. Takođe broj članica Ujedinjenih nacija iz Afrike rastao je svake godine.

Ovo su, međutim, bili samo sporedni činioci u poređenju sa pomeranjem ravnoteže vojnih rashoda. Krajem 19. veka poznata korist od afričke imperije koju je imala evropska sila nije bila tako velika, ali su troškovi osvajanja bili neuporedivo manji. U trećoj četvrtini 20. veka korist od evropskih poseda u Africi bila je bolje poznata ali je i dalje bila mala, a troškovi borbe protiv organizovanog oslobodilačkog pokreta bili su veoma veliki. Evropske imperije i neevropske sekundarne imperije imale su ogromnu prednost od lokalnog monopola na savremeno naoružanje. Tokom pedesetih godina 20. veka prednost se pomerila u korist gerilskog ratovanja gde je i mali broj gerilskih pobunjenika mogao da se bori protiv mnogostruko jače konvencionalne vojske. Primeri Indonezije, Indokine i Alžira usledili su kratko jedan za drugim. Nijedna evropska zemlja nije mogla dugo da podnese tolike rashode mada je trebalo dosta vremena da se ta činjenica prizna.

Oblici i izvori afričkog otpora

Primarni otpor

Neki oblik afričkog otpora kolonijalnoj vladavini postojao je od samog početka. Taj otpor pružale su pretkolonijalne državne tvorevine i on je uglavnom bio slab i kratkotrajan. Primarni otpor je obuhvatao i jedan podtip otpora stvaranju države, gde je vođstvo trebalo da izgradi novu političku strukturu. Očigledni primeri ovih podtipova su Abdel Kadir u Alžiru, ustanak Pobuna Madži-Madži u Tanganjiki i, u kasnijem periodu, pobune naroda Šona i Ndebele u Rodeziji. Konačna pobeda u borbi za afričku nezavisnost imala je svakako korene u savremenom nacionalizmu - obliku političke organizacije preuzetog sa zapada ili prilagođenog drugim neevropskim zemljama (kao što je Indija) sa ciljem da se preuzme kolonijalna država kao okvir za obnovljeni i nezavisni afrički politički život.

Primarni otpor je prestao u većem delu Afrike pre Prvog svetskog rata i savremeni nacionalizam je počeo da beleži pobede tek posle Drugog svetskog rata. Jedna neprikladna treća kategorija vladala je u toku međuratnog perioda ali je bila toliko raznovrsna da je teško nazvati kategorijom. Neku vrstu otpora organizovale su elitne političke partije kao što su Zapadnoafrički nacionalni kongres ili Afrički nacionalni kongres u Južnoj Africi. Ostale vrste protesta su bile različite štrajkovi, pobune, verski pokreti ili mirni otpor kolonijalnoj vladavini izražen preko štampe ili političkih procesa. I pored velike raznovrsnosti oni se ne mogu svrstati ni u primarni otpor ni u savremeni nacionalizam.

Religija kao pokretač otpora

Emir Abdel Kadir, religijski vođa u Alžiru

Zajednička religija bila je jedan izvor jedinstva mnogo obuhvatniji od bilo kog društvenog grupisanja. Bez sumnje to je jedan od razloga što su najuspešnija nastojanja za stvaranje države — od Abdel Kadera u Alžiru, preko Sanusija do Muhameda Abdelhasana u Somaliji — bila zasnovana na religiji sa univerzalnim zahtevima.

Kolonijalni zvaničnici su stoga obraćali veliku pažnju na islam kao na moguću ujedinjujuću silu. U severnoj Africi su Francuzi bili posebno aktivni u verskoj politici sprečavajući neke vođe, ali pomažući druge koji su se činili naklonjeni evropskoj vladavini.

Poziv u ime islama mogao je biti pretnja i muslimanskim upravama. Niz verskih pobuna u 19. veku u čitavom Sudanu jasno pokazuju da religija može da ujedini narod bez obzira na različitost pritužbi i ciljeva. Slični pokreti nisu se pretvorili u opštu versku pobunu u toku kolonijalnog perioda ali pokreti kakvi su bili Hamalija u francuskom Sudanu (kasnije Maliju) i muslimanska bratstva u Egiptu od četrdesetih godina 20. veka ilustruju početnu snagu koja je u odgovarajućim uslovima mogla da se pretvori u opštu pobunu.

Hrišćanske sekte, koje su se odvojile od evropskih misionara i evropske verzije hrišćanskog pravoverja mogle su da se okrenu protiv režima. Baš pred Prvi svetski rat u Njasalendu (sada Malavi), Eliot Kamvana organizovao je Osmatrački pokret po ugledu na američku sektu Jehovinih svedoka. Kao prvo osnovano društvo, Kamvana je propovedao drugi Hristov dolazak. Pokret se preneo i na druge kolonije. Međutim, pretvorio se u antievropski kada je Kamvana nagovestio dugi dolazak za 1914. godinu kada će povratak Hrista dovesti do odlaska Evropljana, kraja oporezivanja i vraćanja afričke samouprave. Uprava Njasalenda je proterala Kamvanu i pokušala da razbije njegove pristalice, međutim bez uspeha. Osmatrački pokret je propovedao po čitavoj centralnoj Africi i zadržao je jako antievropsko raspoloženje sve do kraja kolonijalnog perioda.

Dalje ka severu, u donjem Kongu, oko 1920. godine drugi hrišćanski vođa Simon Kimbangu dobio je prve pristalice zbog svoje isceliteljske moći. Međutim, 1921. gedine neke njegove pristalice su nagovestile da će nebeska vrata istrebiti evropljane. Drugi su tvrdili da će se Afroamerikanci vratiti i osloboditi svoju braću i sestre. Belgijske vlasti su osudile Kimbangu na doživotnu robiju, ali je pokret nastavljen uz povremeno iskazivanje antievropskog osećanja. Čak su i pravoslavne hrišćanske crkve mogle da doprinesu otporu. Godine 1915. sveštenik Džon Čilembve iz Njasalenda koristio je svoju pastvu kao jezgro otvorene pobune koju je uprava ubrzo ugušila.

Ženski pokret

Čak je i pol ponekad mogao da ima značaja u okupljanju naroda u protestu protiv kolonijalne vladavine. Najčuveniji je primer iz 1929/1930. godine bio je niz pobuna u jugoistočnoj Nigeriji poznatih kao rat žena iz plemena Aba. Mnoge su žene, ako ne i većina učestvovale. Zasebna akcija žena bila je moguća jer je narod Ibo imao posebne organizacije žena. Neke od pritužbi žena bile su protiv Ibo muškaraca, posebno onih koji su prihvatili položaj ovlašćenog poglavice pod kolonijalnom upravom. Žene su osećale pretnju kao prema ženskom biću, pogotovo u pogledu bnjihove plodnosti i opstanka njihove dece. Bile su uverene da kolonijalne trupe neće pucati u njih što bi učinile pobunjenim muškarcima. Na taj način žene su se osetile sigurnim od vrste sile koja je pre dve dcenije porazila muškarce.

Pokret se oslanjao na pritužbe koje su bile stare koliko i osvajanje, i na jasno sećanje masovne smrtnosti u toku posleratne epidemije gripa (1919. godine). Prodiranje zapadne kulture preko hrišćanskih misija ili nametanje ovlašćenih poglavica bili su znaci daljeg uznemiravanja. Prve akcije žena usledile su 1925. godine kada su grupe žena u znak protesta počele da igraju i pevaju pred prebivalištem ovlašćenih poglavica. One su govorile narodu da se vrati starom načinu života, da odbaci zapadni način odevanja i novac kolonizatora. Neke su obećavale da će odbacivanje zapadne kulture naterati Britance da se povuku. Britanci su zatim, 1928. godine prvi put uveli oporezivanje muškaraca. Sledeće godine počeli su da prebrojavaju i muškarce i žene radi popisa. Žene su smatrale da to znači da će i one biti oporezovane. Još više ih je uznemiravalo to što je lokalni običaj dozvoljavao samo popisivanje roblja. U najgorem slučaju to je značilo da su i muškarci i žene robovi. Štaviše, brojanje slobodnih ljudi bilo je izazivanje duhova, iskušavanje da ubijaju žive kao što su to očigledno radili za vreme epidemije 1919. godine.

Godine 1929. žene su organizovale niz pobuna uništavajući domorodačke sudove koje su Britanci osnovali i pljačkajući lokalne radnje britanskih firmi. Na vrhuncupobune u jednom mestu se okupilo 10.000 žena sa licima obojenim plavom bojom i štapovima obavijenim papratom u rukama, predstavljajući jedinstvo i opasnost. U ovom slučaju vojnici su pucali i ubili više od pedeset žena. Tada je uprava preduzela neke mere da ublaži neke od njihovih pritužbi i pokret se ugasio, iako je ostala duboka ogorčenost žena sve do duboko u sledeću deceniju.

Ekonomski pokreti

Zajednički ekonomski interes bio je još jedan razlog za solidarnost i zajedničku akciju. Potrošači su mogli da se ujedine protiv visokih cena ili niskog kvaliteta a proizvođači su mogli to da učine iz najmanje dva razloga. S jedne strane, vlasnici farmi kakaoa, radnici na farmama i posednici mogli su da se ujedine protiv niske cene kakaoa. Ili jedna grupa- nadničari, mogli su da se ujedine tražeći više nadnice.

U većem delu kolonijalne Afrike industrija je bila nerazvijena i razbacana. Nadničari su bili samo mali deo ukupnog stanovništva tako da je ujedinjena akcija radnika obuhvatala samo mali broj ljudi. Protesti protiv odmeravanja cena imaju širu osnovu, mada je bilo teško da budu podržavani ali su imali važnu ulogu u razvoju pokreta za nezavisnost. Ovi protesti posebno su bili uobičajeni u periodu visokih uvoznih cena 1945-1950. i često su imali vid gradskih pobuna, uz pljačku radnji stranaca i stovarišta trgovačkih kompanija. Neki su bili mnogo obuhvatniji i imali su podršku. U januaru 1948. Komitet za borbu protiv inflacije na Zlatnoj obali organizovao je potrošače da ne kupuju pamučne tkanine, mesne konzerve, brašno i alkoholna pića gotovo čitav mesec dana. Kampanja je konačno primorala trgovačke kompanije da smanje iznos profita i istovremeno je podržala političke partije koje su se borile za samoupravu, pomogavši da Kvame Nkrumah bude izabran na položaj premijera 1951. godine.

Zajedničku akciju proizvođača bilo je teže organizovati. Najuspešniji primer u međuratnom periodu je takođe na Zlatnoj obali. Godine 1937. cena kakaoa bila je vrlo niska, ali su se velike trgovačke kompanije dogovorile da podele tržište i time još više smanje cene. Proizvođači su odlučili da pod vođstvom tradicionalnih političkih vlasti, uz opštu podršku svih ljudi iz regiona gde se proizvodio kakao da zadrže celu žetvu dok velike firme ne podignu cenu. Ovaj pokušaj nije doneo neku veliku neposrednu dobit ali je uznemirio kompanije koje su držale monopol.

Aktivnost običnih radničkih sindikata mogla je lakše da se organizuje, jer je bilo obuhvaćeno mnogo manje ljudi. Afrički sindikati bili su nezakoniti u Južnoj Africi, najviše industrijalizovanom regionu. Posle propasti sindikata industrijskih i komercijalnih radnika Klementa Kadalije dvadesetih godina 20. veka samo evropski sindikati su imali pravo glasa, i oni su bili snažni instrumenti za održavanje rasne diskriminacije u industriji i velikih razlika između nadnica Evropljana i Afrikanaca. U Magrebu i Africi pod francuskom kontrolom postojeći sindikati težili su da se pridruže nekoj od postojećih sindikalnih organizacija u Francuskoj. Najraniji veliki štrajk započeli su građevinski i lučki radnici Orana i Alžira u periodu 1927-1929. godine. Najznačajniji protesti međuratnog perioda izbili su 1936. godine uz rešavanje spora između socijalista i komunista i stvaranje Jedinstvenog fronta u samoj Francuskoj. Tada je ozbiljna sindikalna aktivnost mogla da pređe iz gradova u sela, ne samo u Alžiru veći u Maroku i Tunisu. Tropska Afrika, s druge strane imala srazmerno mali broj nadničara ali zajedničko delovanje u zapadnoafričkim lučkim gradovima postojalo je bar od devedesetih godina 19. veka a nešto kasnije i u većim istočnoafričkim lukama kao što je Mombasa. Čak i u Rodeziji., radnička akcija 1899. godine izazvala je finansijske gubitke rudnika, kojima je veoma loše upravljano, jednostavno zato što su sezonski radnici odbili da rade. Sindikalna aktivnost u Rodeziji između ratova uglavnom je bila beznačajna.

Posle 1945. godine sindikati su dobili novi značaj, često povezan sa političkim partijama pokreta za nezavisnost. Ali nacionalne vođe i sindikati pokazali su težnju da se razdvoje tokom pedesetih godina 20. veka., delimični i zbog toga što je pokret za nezavisnost sada imao stvarnu snagu izvan gradske radničke klase te nije hteo da se ograničava na ovako uzan krug pristalica. Od vođa za nezavisnost samo je Seku Ture iz Gvineje Konakri došao na vlast preko sindikalnog pokreta.

Etnička pripadnost i nacionalizam

Osećanje posedovanja zajedničke kulture i istorijskog iskustva bilo je još jedna osnova za delovanje na putu ka nezavisnosti. Evropsko shvatanje nacionalne pripadnosti izraslo je iz sličnih korena ali ono što je predstavljeno kao nacionalizam u Africi bilo je drugačije prirode. Elitu sa evropskim obrazovanjem koja je predvodila prve nacionalne pokrete, povezivalo je zajedničko iskustvo kao Afrikanaca, a ne kao pripadnika određene etničke grupe. Panafričko gledište pretvorilo se u nacionalne zahteve za bolje postupanje prema svim Afrikancima ili za ispravku posebnih nepravdi. Čak su i nacionalna nezavisnost ili potpuna rasna jednakost u državi bili tako daleki ciljevi da su retko pominjani pre 1945. godine.

Promenljivost etničke pripadnosti

Novinarska praksa takođe nagoveštava da osećanje Afrikanaca o etničkom identitetu postoji od pamtiveka, da su etničke razlike nepromenljive i da svakako moraju delovati u političkom životu. U stvari, stanovnici Afrike mogu naglo da promene svoje osećanje nacionalne pripadnosti. Godine 1924. u Zanzibaru, 33 944 osobe izjasnilo se kao Svahili prilikom popisa. Samo sedam godina kasnije taj broj je spao na 2 066. Oni su i dalje govorili svahilskim jezikom ali više nije bilo u modi da se koristi svahili kao osnovna lična identifikacija. U prvim godinama vladavine u Kongu Belgijanci su priznavali Bangale kao jedno od velikih plemena duž reke Kongo. Godine 1958. belgijski etnografi su zaključili da takvo pleme ne postoji iako je lingala ostao značajan trgovački jezik.

Manipulacija etničkom pripadnošću

Kolonijalna država često je pokušavala da manipuliše ljudima preko njihovog osećanja etničke pripadnosti. Od 1948. godine Južnoafrička unija je svesno pokušala da stvori domovine za različita plemena u nastojanju da ojača etničko osećanje i time smanje mogućnost jedinstvenog delovanja Afrikanaca kao Afrikanaca već pre kao pripadnika Kosa ili Zulu. Ovo je slično politici koju je sprovodio Sovjetski Savez u Srednjoj Aziji.

Posredna vladavina u Tropskoj Africi nastojala je da postigne iste ciljeve i verovatno je ojačala lokalnu solidarnost, kao što je osećanje pripadnosti naroda Ašante, nasuprot lojalnosti Zlatnoj obali. Svakako je to uspela u Ugandi gde je narod Ganda dobio i svoju predstavničku skupštinu. Oni su mogli da izraze svoje nezadovoljstvo kada su bila posredi njihova drevna gandska prava ali ne kao uopšteni niz afričkih pritužbi na kolonijalnu državu. U vreme nezavisnosti uska solidarnost naroda Ganda bila je ozbiljna prepreka za nacionalno ujedinjenje za veći ugandski protektorat.

U Magrebu su Francuzi pokušali da koriste suparništvo jezika na sličan način. Oni su osećali da je većina koja govori arapskim jezikom najznačajnija pretnja njihovoj vladavini ako bi mogla da ujedini zemlju u celini. U Maroku su se okrenuli prema manjini koja je govorila berberskim jezikom. Godine 1930. francuska administracija je izdala Berberski dahir u sultanovo ime. To je dekret kojim se daje prednost tradicionalnim berberskim zakonima u odnosu na islamski šerijat. Pokazalo se da je to bila pogrešna odluka. Umesto da okupi Berbere za francusku stvar on je okupio muslimane svih vrsta protiv kolonijalnog režima i dovelo do prvog organizovanja koje će kasnije dovesti do pokreta za nezavisnost.

Sjedinjavanje i razdvajanje

Neki primeri sve većeg isticanja etničke pripadnosti bili su neposredna posledica državnog delovanja. Pre kolonijalnog uticaja narod Kikuju u centralnoj Keniji nije imao neko duboko osećanje zajedničke pripadnosti, možda zato što su živeli na odvojenim planinskim zaravnima, imali lokalna istorijska predanja i nisu imali jedinstveni politički sistem. Tada je kolonijalna vlast u njihovoj sredini započela izgradnju Najrobija, dovela mnoge misije da propovedaju hrišćanstvo i oduzimala mnogo njihove zemlje da bi stvorila zaravan belaca. Običaj zakletve kojim se potvrđivala njihova saglasnost za jedinstvene akcije bio je njihova najznačajnija zajednička institucija mada nisu imali centralizovanu političku vlast. Kada su konačno reagovali na kolonijalno ugnjetavanje pobunom Mau-Mau 1953. godine zakletva je čuvala jedinstvo, tajnost i disciplinu. Kolonijalno ugnjetavanjeprobudilo je osećanje zajedničke pripadnosti naroda Kikuju koje je ojačalo zbog novih povezivanja u gradskom okruženju i koje je konačno iskovano u borbi protiv Britanaca.

Međutim, zajednička kultura u svakom slučaju nije bila dovoljna da sama po sebi stvori etničku solidarnost. Kolonijalno ugnjetavanje moglo je da razdvoji ljude slične po kulturi. To se dogodilo narodu Luba Kasai i Lulula u Belgijskom Kongu. Oni i dalje govore istim jezikom a kulturne razlike u pretkolonijalnom periodu bile su zanemarljive. Međutim, u toku kolonijalne ere među njima se razvilo žestoko neprijateljstvo. Prvo, narod Luba Kasai doživeo je drastičnije promene u periodu trgovine robljem i sekundarnog carstva posle sredine 19. veka. Pošto su isterani iz svog prirodnog staništa oni su češće nego pripadnici naroda Lulua odlazili u evropske škole, dok je narod Lulua zadržao stari obrazac obrazovanja za zemljoradnju. Stoga su pripadnici naroda Luba Kasai dobijali najbolja mesta u rudnicima Katange. Oni su postajali uspešniji jer je železnička pruga prolazila kroz teritorije koje su oni naseljavali tako da su mogli da prodaju svoje proizvode. Pedesetih godina javila se nestašica zemlje među narodom Lulua tako da su i oni morali da potraže zaposlenje u rudnicimagde su zatekli pripadnike naroda Luba Kasai kako već drže najbolja mesta. Narod Lulua je reagovao tako što su se 1952. godine udružili u etničko udruženje posvećeno unapređenju njihovih mogućnosti. Godine 1959. neprijateljstvo se pretvorilo u strahovitu gradsku gerilsku borbu. Lulue su isterale pripadnike naroda Luba Kasai iz Lubumbašija. Ekonomsko suparništvo nadjačalo je etničke sličnosti kanalisane solidarnošću koja je stvorena tokom kolonijalnog perioda a nije nasleđena iz prošlosti.

Etnička pripadnost u borbi za nezavisnost

S obzirom na značaj narodnosti u evropskoj politici, čini se pomalo čudnim da osećanja afričke etničke pripadnosti nisu bila mnogo više razvijena. Od prvih pokreta za nezavisnost do nedavne prošlosti afrički narodi su tražili neki oblik prevage, bilo u okviru ili van kolonijalnih država, koji će dovesti do nezavisnog statusa. Nacionalni oslobodilački pokret Ašantea na Zlatnoj obali 1954. i 1955. godine za kratko je zaustavio gansku nezavisnost. Malo kasnije, stanovništvo Fritauna i njegove okoline, koje govori krio jezikom, tražilo je nezavisnost, ne želeći da bude u sastavu Sijera Leonea. Nedavno je partija slobode Inkata u Južnoj Africi branila prava naroda Zulu protiv programa multirasne i multietničke države za koju se borio Afrički nacionalni kongres.

Samo je Somalija uspela da ujedini dve prethodne kolonije, britansku i italijansku, u zajedničku državu zasnovanu na kulturnom i jezičkom identitetu. Jedinstvo je trajlo izvesno vreme ali se devedesetih godina 20. veka somalijski etnički identitet raspao na sastavne delove i zamenile su ga srodnički zasnovane potpodele somalijske nacije. U ostalim delovima Afrike granice kolonijalnih država postale su granice nezavisnih država koje su ih nasledile uprkos činjenici da te granice često razdvajaju afričke etničke grupe. Posle dobijanja nezavisnosti neki pokreti za odvajanje postali su stvarna pretnja jedinstvu određene države. Početkom šezdesetih godina 20. veka Katanga (sad Šaba) pretila je odvajanjem od Zaira, ali je pokušaj propao. Kasnije je narod Ibo iz istočne Nigerije vodio građanski rat za nezavisnost Bijafre kao etničke države, ali i taj pokušaj je propao. Uglavnom muslimansko stanovništvo južnog dela Republike Sudan pokušalo je da izvojuje svoju nezavisnost ali ni oni nisu uspeli da ostvare svoj cilj. Jedino je Eritreja uspela da dobije nezavisnost od Etiopije.

Nema opšteg objašnjenja za sve ove neuspehe ali je svakako značajno da gotovo svaka afrička država ima problema sa etničkim pokretima za odvajanje i stoga sve države teže da se ujedine protiv takvih izazova. Pokret za nezavisnost bio je pre svega nastojanje da se okonča evropska vladavina. Zajednička etnička pripadnost bila je snaga jedinstva do izvesne mere. Mogla je da bude iskorišćena zajedno sa narodom Ašante da se stvori ujedinjena opozicija kolonijalizmu, ali je istovremeno sama činjenica jedinstva naroda Ašante mogla da spreči veće jedinstvo stanovništva čitave Zlatne obale protiv Britanaca. Političke vođe u vreme nezavisnosti su to shvatile i pokušale da stišaju etnička suparništva koja su mogla da oslabe zajedničku težnju ka nezavisnosti.

Političke partije i pokreti za nezavisnost

Etničke podele i političko organizovanje

Nelson Mandela, borac protiv aparthejda u JAR

Mada su etnička, ekonomska i verska solidarnost imale svoju ulogu u pokretima za nezavisnost stvarne organizacije koje su dovele Afriku do nazavisnosti bile su političke partije organizovane po evropskom obrascu. Partije su često pokušavale da umanje značaj svojih veza sa određenom etničkom grupom mada su te veze ponekad mogle da budu jake. Mnogi Južnoafrikanci povezivali su Afrički nacionalni kongres sa narodom Kosa, jer je Nelson Mandela bio poreklom iz jedne poznate porodice Kosa kao i mnoge druge vođe Afričkog nacionalnog kongresa. Bez obzira na to kongres je svim silama pokušavao da umanji etničke i rasne podele.

Mora se istaći jedna važna politička činjenica da je bilo malo afričkih etničkih grupa koje su imale veliku većinu u okviru kolonijalne države (ili njene naslednice nakon sticanja nezavisnosti). Da bi došla na vlast uz narodnu volju i izbornu politiku bilo je neophodno da partiju prihvati što je moguće više različitih grupa stanovništva. Isto tako bilo je neophodno da partija smanji svoje veze sa nekom ekonomskom silom kao što je organizovana radna snaga. S druge strane, u stvarnosti, ako ne i u teoriji, politička partija je mogla da iskoristi etničku pripadnost da bi naglo stvorila veliki broj sledbenika u seoskim područjima. Tri glavne partije u Nigeriji neposredno pre i posle dobijanja nezavisnosti bile su zagovorenici nigerijske nezavisnosti ali je svaka od njih predstavljala određeni region ili jednu od tri glavne jezičke grupe- ibo, joruba i hausa. Kao i sve druge partije u svetu partija može da dobije podršku većine samo ako ima sledbenike sa veoma različitim ciljevima i raznovrsnim potrebama.

Rano političko organizovanje

Političke partije su postojale u Africi, kako severno tako i južno od Sahare čak i pre početka glavnih kolonijalnih osvajanja osamdesetih godina 19. veka. One su nastavile da postoje i u kolonijalnom periodu svuda gde je predstavnička politika bila dozvoljena i one su ponekad mogle da deluju kao važne grupe za vršenje pritiska van zvaničnog političkog života. Političke partije su nastale u Egiptu pred samo preuzimanje od strane Britanaca 1882. godine, u privilegovanim zajednicama Senegala i u nekim britanskim zapadnoafričkim gradovima sa izbornom opštinskom upravom. Među aktivnim grupama koje su vršile pritisak na zakonodavce u Južnoj Africi Afrički nacionalni kongres je osnovan 1919. godine Unija industrijskih i trgovačkih radnika Klementa Kadalija bio je aktivan dvadesetih godina 20. veka. Tu je bio i Zapadnoafrički nacionalni kongres, a Generalni kongres diplomaca osnovan je u britansko-egipatskom Sudanu 1938. godine.

Do 1940. godine političke partije, grupe koja je vršila politički pritisak, ili nezvanične organizacije nacionalista postojala je u gotovo svim afričkim kolonijama. Ali gotovo u svim slučajevima članstvo je bilo ograničeno na evropski obrazovanu srednju klasu gradskog afričkog stanovništva koja je poznavala ustrojstvo kolonijalne države i shvatila da je učestvovanje u radu u okviru same države najbolji način da se dosegne nezavisnost i preuzme kontrola, bilo silom ili pregovorima. U političkoj klimi pre Drugog svetskog rata nezavisnost se činila toliko dalekom da su se nacionalisti usresredili na manje ciljeve kao što su veća ovlašćenja samouprave, ostavljajući pravo na nezavisnost negde u pozadini.

Zatim je došlo do Drugog svetskog rata koji je u Africi bio katalizator pokreta za nezavisnost. On je ponekad doprinosio da držanje očvrsne, ponekad da se promeni ali svuda je pooštravana težnja ka daljim socijalnim, ekonomskim i političkim promenama. Pronalaženje načina da se usmere i usklade zahtevi toliko grupa i slojeva u okviru društva bilo je veliki problem. Uopšteno rečeno rešenje se nalazilo u proširivanju postojećih malih partija srednje klase obuhvatanjem gradskih radnika i seoskih masa.

Pokreti nakon Drugog svetskog rata

U pojedinim kolonijama došlo je do tranzicije. Iskustvo Alžira postalo je primer za ceo Magreb. U Alžiru je prvi pokušaj stvaranja masovnih partija krenuo sa Narodnim frontom u Francuskoj koji je prvi put 1937. godine doneo srazmernu izbornu slobodu Alžiru ali je stvarni proboj usledio tek nakon rata. Godine 1946. Masali Hadž udružio se sa ostalima da bi stvorili Pokret za pobedu demokratskih sloboda. Posle promena u vođstvu i organizaciji jedna frakcija ovog pokreta postaje Front nacionalnog oslobođenja koji se borio protiv Francuske od 1954. do 1962. godine u ratu za nezavisnost i ostao na vlasti dugo posle dobijanja nezavisnosti.

Egipat je svakako imao dugu tradiciju političkog života u kome se politika postepeno širila ka obuhvatnijim sektorima stanovništva ali su se prve masovne partije u britansko-egipatskom Sudanu pojavile tek 1943. godine. Jedna od njih partija Ašik proširila se na široke mase preko nezvaničnog povezivanja sa verskim bratstvom Katmija dok je druga Uma delovala preko Mahdijevog sina. Ove dve partije preuzele su stara suparništva između sudanskih najvažnijih verskih bratstava i svaka od njih je predviđala novu vrstu sudanskih odnosa sa Britanijom i Egiptom posle rata.

U drugim krajevima južno od Sahare, prve masovne partije stvorene su u zapadnoj Africi gde su elitne partije igrale vodeću ulogu. Na Zlatnoj obali glavna postnacionalistička partija bila je Ujedinjeni kongres Zlatne obale, grupa zapadno obrazovane gradske elite i nekih poglavica južne Zlatne obale. Godine 1949. Kvame Nkrumah, mladić koji se vratio sa školovanja u Americi, odvojio se sa nekolicinom mlađih članova i osnovao Stranku narodnog kongresa, koja je ubrzo zadobila veliki broj pristalica. U Nigeriji je Namdi Azikive osnovao 1944. godine Nacionalni kongres Nigerije i Kameruna, čiju je osnovu činio narod Ibo ali sa ciljem da privuče sve Nigerijce. Do početka pedesetih godina nije zadobio većinsku podršku koju je Stranka narodne konvencije uživala na Zlatnoj obali.

U francuskoj zapadnoj Africi srazmerno elitne partije prerasle su u masovne partije čak i kasnije. Politička aktivnost bila je moguća u svim delovima francuske zapadne Afrike tek posle 1946. godine i tada se odnosila na predstavljanje u Narodnoj skupštini Francuske u Parizu. Političke partije koje su se pojavile bile su kvazisavezi lokalnih partija. Afrička demokratska zajednica nila je najjača i najviše rasprostranjena od ova tri rana saveza. Široki narodni pokreti nisu se ravnomerno pojavljivali na svim teritorijama. Na nekim jedva da su postojali u vreme sticanja nezavisnosti ali je opšta pokretna snaga pokreta za nezavisnost bila dovoljno jaka da ponese čitave saveze kao što su francuska zapadna Afrika i francuska ekvatorijalna Afrika uprkos nedovoljnim prethodnim pripremama u kolonijama koje će postati Čad, Niger ili Centralnoafrička republika.

Masovne partije su se mnogo sporije razvijale u delovima istočne i centralne Afrike, mada je nezavisnost Gane 1957. godine dala primer i podstrek. Masovne partije počele su da se stvaraju gotovo svuda 1958. godine.

Kasna pojava masovnih partija i izborne politike bile su od najveće važnosti za sudbinu i nezavisnost Afrike. Afrički otpor postoji od početka kolonijalnog perioda ali je politički instrument koji će dovesti veći deo severnee i tropske Afrike do nezavisnosti stvoren tek na samom kraju. Vrednost evropskog tutorstva ogledala se u kolonijalnoj rečitosti kao pripremi za konačnu nezavisnost, ali je to tutorstvo u izbornoj politici bilo pre Drugog svetskog rata neznatno, a kasnije neravnomerno. Suprotnosti između Indije i britanskih afričkih kolonija bile su znatne. Britanska Indija krenula je ka ograničenoj samoupravi još 1917-1919, bar trideset godina pre britanskih afričkih kolonija. Većina Afrikanaca se prilagodila svetskoj privredi na način na koji su morali to da učine. Mnogi su imali prilike da se upoznaju sa zapadnom kulturom prihvatajući i njene prednosti i njene mane. Ali, mogućnost sprovođenja izborne politike po demokratskoj tradiciji bila je zaista ograničena sve do pedesetih godina 20. veka. Pre svega, afričke vođe su naučile kako da iskoriste političke organizacije za dobijanje moći. Oni nisu imali mnogo mogućnosti da isprobaju teži način mirnog predavanja vlasti posle izbornog poraza. Stoga je taj neuspeh bio značajan razlog za slabost demokratskih institucija u postkolonijalnoj Africi.

Političko delovanje u Južnoj Africi

Prisustvo doseljenika u južnoj Africi guralo je afrički nacionalni pokret u nešto drugačijem pravcu, ali on ipak nije bio potpuno različit. I tamo je posle Drugog svetskog rata stvorena mnogo militatnija politička atmosfera. U toku rata Afrički nacionalni kongres i dalje je postojao ali nije bio delotvoran. Godine 1944. grupa mladih intelektualaca uključujući Valtera Sisulua, Antona Lemebedea, Olivera Tamboa i Nelsona Mendelu, postaje aktivna i uspeva da 1949. godine osviji kontrolu nad ANK. Njihov novi program obuhvatao je štrajkove, građansku neposlušnost i odbijanje saradnje da bi naterali vladu da ukine diskriminacione zakone. Godine 1952. oni su izabrali Alberta Lutulija za generalnog predsednika Kongresa. Slična pomeranja ka borbenosti odvijala su se i u Južnoafričkom industrijskom kongresu i Političkoj organizaciji obojenih.

Međutim od 1948. godine oni su delovali protiv još čvršće uprave belaca – Burske nacionalističke partije. Tokom pedesetih godina dvadesetog veka ANK je delovao u sporazumu sa druge dve grupacije i često sa liberalnim evropskim ili multirasnim organizacijama. Oni su započeli niz mirnih kampanja, bez nasilja. Glavna taktika bila je otvoreno suprostavljanje diskriminacionim zakonima. Na taj način izazivali su hapšenja: u prvoj kampanji 1952. godine uhapšeno je 8 000 ljudi a u drugoj kampanji 1955. hapšenja su bila još masovnija i uvedeno je još represivnije zakonodavstvo. Ovog puta vlada Nacionalističke partije uhapsila je vođstvo partije i optužila ih za veleizdaju ali vlada nije uspela da izdejstvuje izricanje presude protiv optuženih.

Sredinom pedesetih godina 20. veka neki Afrikanci pristalice nasilnijeg pristupa počeli su da sumnjaju u delotvornost multirasnog saveza i da zagovaraju čisto afrički pokret posvećen oslobođenju afričke većine svim sredstvima- nasilnim ili bilo kojim drugim. Kada zagovorenici nasilnih metoda nisu uspeli da osvoje kontrolu nad ANK 1959. godine, oni su se odvojili i osnovali novi Panafrički kongres pod vođstvom Roberta Sobukvea. Godine 1960 PAK je krenuo u nosu kampanju tražeći od velikog broja Afrikanaca da izazovu hapšenje nenošenjem svoje propusnice pri odlasku u policijsku stanicu koju su obavezno morali da nose svi Afrikanci izvan rezervata. U policijskoj stanici u Šarpvilu blizu Johanesburga policija je otvorila vatru na masu i ubila 69 Afrikanaca koji su protestovali.

Broj ubistava nije bio tako veliki ali je Šarpvilski masakr bio deo velikog niza političkih promena koje su krenule od 1959. godine. On je izazvao demonstracije podrške u celoj zemlji. Ceo svet je bio uznemiren i iznenađen. Vlada je izvratila donošenjem zakona kojima se ukidaju ANK, PAK pa čak i umerena multirasna Liberalna partija. Na unutrašnjem planu Južna Afrika je počela da ide ka izdvajanju iz Britanskog komonvelta nacija u kojem su se novi nezavisni članovi poput Indije protivili južnoafričkoj rasističkoj politici. Godine 1961. Južna Afrika postala je republika. U toku nekoliko sledećih godina Ujedinjene nacije su pokušale da stave embargo na prodaju oružja Južnoafričkoj Republici i zvanično ali neuspešno ukinule mandat Lige naroda kojim je Namibija stavljena pod kontrolu Južne Afrike. Onda su povučeni potezi kojima je Južnoafrička Republika izbačena iz svetske zajednice bez obzira koliko neuspešno ali je time uništena biulo kakva nada ka otvorenoj ili zakonskoj opoziciji u dogledno vreme. Obnova afričke opozicije od sredine sedamdesetih i tokom osamdesetih godina 20. veka pripad istoriji postkolonijalne Afrike.

Kraj evropskih imperija u Africi

Nezavisnost Egipta

Prvi proboj ka nezavisnosti dogodio se na severu, tačno tamo gde su Evropljani zadržali bar privid vršenja protektorata nad neevropskom vladom. Što se toga tiče, Egipat je bio zvanično nezavisan pre 1914. godine i ponovo 1922. godine, mada je u stvarnosti britanska vladavina trajala od 1882. godine i, u izvesnim vidovima, nastavila se sve do sredine pedesetih godina 20. veka. Trideset godina posle dobijanja zvanične nezavisnosti Britanija je sporazumom zadržala pravo kontrole egipatske odbrane, inostranih i sudanskih poslova- zajedno sa pravom međunarodnog prolaza preko Egipta kroz Suecki kanal. Novinarska fraza za ova produžena prava koja su sledila period zvanične kolonizacije je neokolonijalizam ali stvarnost se jedva razlikovala od vrste nezvanične imperije koja je tako često prethodila zvaničnom pripajanju.

Poređenje perioda od pre 1914. godine i posle 1922. u Egiptu još su upadljivija. U oba perioda postojeće parlamentarne institucije nisu imale uspeha u svojim odnosima sa kraljem koji je zadržao stvarnu moć. A još neuspešniji bili su u odnosu na britansku okupaciju. Prvo nacionalno suprostavljanje britanskoj okupaciji 1882. godine sproveli su armijski oficiri koji su podržali puč Urbi-paše i koji su pokušali da se vojno odupru uprkos slabostima Egipta. Taj pokušaj je propao, ali je konačno suprostavljanje Britaniji počelo 1952. godine kada je druga grupa armijskih oficira koju je ovog puta predvodio Gamal Abdel Naser uzela vlast u drugom puču kojim je svrgnuta monarhija. Novi parlament je ponovo otpočeo pregovore sa Britanijom koji su završena britanska vladavina Sudana, s tim što je Sudan mogao da bira između saveza sa Egiptom i potpune nezavisnosti. Sudan je izabrao nezavisnost i 1956. godine postao prva nova nezavisna država južno od Sahare. U međuvremenu je drugim okončao britansko vojno prisustvo u zoni Sueckog kanala od 1955. godine, čime je obeležen zvanični kraj britanske nezvanične imperije u Egiptu.

Nezavisnost Etiopije

Etiopija je ponovo dobila nezavisnost u slično vreme kao i Egipat. Početkom Drugog svetskog rata britanska mornarica odsekla je italijansku istočnu Afriku od metropole. Britanska armija je 1941. godine počela da ulazi iz Kenije i Sudana, što je dovelo do italijanske predaje i povratka cara Hajle Selasija 1942. godine. Ali, Etiopija je ostala nezvanični britanski protektorat sve do kraja rata, a čak i u prvim posleratnim godinama. Konačni koraci ka dekolonizaciji na Rogu Afrike preduzeti su 1949. godine kada su Ujedinjene nacije stavile italijansku Somaliju pod italijansko tutorstvo za sledećih deset godina. U isto vreme one su dale bivšu italijansku koloniju Eritreju carevini Etiopiji počev od 1952. godine. Time je završena dekolonizacija etiopskih planinskih područja što se Evrope tiče ali je to tek bio početak duge i produžene borbe za nezavisnost Eritreje od Etiopije.

Nezavisnost Libije

Libija je bila još jedna bivša italijanska kolonija koju su osvojili saveznici u toku Drugog svetskog rata. Nakon rata Saveznici su razmatrali tri mogućnosti- da je vrate Italiji pod nekim vidom tutorstva, da je zadrže pod sopstvenom kontrolom ili da je predaju pod lokalnu upravu odgovarajućeg značaja kao što je etiopski car u Etiopiji. Ona je izabrala monarha Muhameda Idriza al Sanusija starešinu verskog reda Sanusija koji je učestvovao u borbi protiv italijanskih osvajača. Britanske i neke američke trupe ostale su kao okupacione snage tako da je Libija započela svoju zvaničnu nezavisnost sa izraženim elementom neokolonijalizma. Ona je imala naftu koja je mogla da donese bogastvo onima koji njome vladaju. Godine 1969. kapetan Moamer Gadafi organizovao je vojni puč, svrgao kralja i sam postao diktator koji je godinama imao značajnu ulogu u afričkoj i bliskoistočnoj politici u postkolonijalnom periodu.

Nezavisnost zemalja Magreba

Pokreti za nezavisnost u Magrebu počeli su u međuratnim godinama. Najbolje organizovan bio je pokret u Tunisu pod vođstvom Habiba Burgibe a najslabiji u Maroku. Bez obzira na to, Tunis i Maroko su gotovo istovremeno dobili nezavisnost uglavnom zbog podrške marokanskog sultana Muhameda V nacionalnom interesu, s tim što je zadržao moć i ugled svog položaja. Francuske uprave su pokušale razne manevre- da pošalju kralja u izgnanstvo za izvesno vreme i da potraže druge saveznike u marokanskom društvu ali su pokreti na selu produženi i jačali su početkom pedesetih godina 20. veka. Alžirski rat za nezavisnost primorao je Francusku da 1954. godine prekine sa gubicima u svoja dva protektorata i odobri samoupravu Tunisu 1955, a nezavisnost 1956, kada je Maroko postao nezavistan pod Muhamedom V.

Francuzi su imali drugačiji stav prema Alžiru. On je legalno bio deo Francuske, ne samo protektorat, i u njemu je živeo daleko veći broj evropskih doseljenika. Prva posleratna pobuna izbila je u regionu Konstantin 1945. godine, ali je imala lokalni značaj, trajala kratko i lako je ugušena- pogibijom nekoliko hiljada Alžiraca. Konačni rat započeo je 1954. godine kada su se različiti pokreti za nezavisnost ujedinili i osnovali Front nacionalnog oslobođenja Alžira i pozvali na opšti ustanak. Vojne operacije bile su skromne u početku ali posle 1958. godine Francuzi su morali da drže više od pola miliona vojnika u Alžiru. Kako je vreme odmicalo rat je postajao sve nepopularniji u francuskom javnom mnenju. Pariska vlada je postepeno izgubila kontrolu nad alžirskim operacijama u korist nezvaničnog ali efikasnog saveza između francuske vojske i evropskih kolonista.

Konačno, 1958. francuska armija u Alžiru pobunila se protiv Četvrte republike. Osnovana je nova Peta republika, na čelu sa energičnim Šarlom de Golom. On, međutim nije bio zadrti imperijalista sa kojim su doseljenici računali. Kao vođa pokreta otpora u Francuskoj Slobodna Francuska za vreme Drugog svetskog rata bio je simbol patriotizma. Stoga je on mogao da popusti tamo gde drugi nisu imali političku snagu da to učine. On je postepeno, u toko nekoliko godina povukao francuske trupe iz Alžira mada je pretila opasnost ponovne vojne pobune. Kada je konačno, 1962. godine osvojena nezavisnost doseljenici i ekstremno vojno rukovodstvo osnovali su Tajnu vojnu organizaciju koja je pokušala da izvede poslednji puč ali bez uspeha. Gotovo svi doseljenici su pobegli u Francusku bojeći se odmazde zbog svojih poslednjih akcija terorizma.

Nezavisnost zemalja južno od Sahare

Pokret za nezavisnost južno od Sahare kretao se sasvim drugačije od pokreta za nezavisnost u Egiptu i Magrebu. U prvoj fazi od 1951-1960, došlo je do opšteg mirnog sporazuma o nezavisnosti za britansku zapadnu Afriku, Madagaskar, francusku Afriku južno od sahare i Belgijski Kongo. U drugoj fazi koja se neznatno preklapala i zahvatila početak 1960ih nezavisnost su dobile britanska istočna i centralna Afrika, Ruanda i Burundi i tri do tada britanske teritorije u južnoj Africi – Bocvana, Lesoto i Svazilend. Tek posle deset godina u trećoj fazi koja je započela 1974/1975, nezavisnost su dobile portugalske kolonije s tim što su Namibija (bivša nemačka jugozapadna Afrika), Južnoafrička Republika i Rodezija (Zimbabve) bile jedini značajni ostaci evropske moći.

Zbog brzog i konačnog kraja kolonijalne vladavine sasvim se zaboravlja da ishod nije bio onakav kao što su svi očekivali. Britanija i Francuska koje su bile saglesne da je neophodna kolonijalna reforma iz rata su izašle sa drugačijim ciljevima. Britanci su prihvatili ideju preleska kolonija na samoupravu a zatim i na nezavisnost u okviru Komonvelta. Nedavni primeri Indije i Pakistana bili su očigledni. Evropljani su verovali da će taj proces u afričkim kolonijama biti dug ali su očekivali da će do njega doći. Međutim, oni su želeli da prave razliku između zapadne Afrike sa srazmerno malim brojem doseljenika i ostalih teritorija kao što su Kenija i Rodezija gde su doseljenici i to samo oni imali politička prava. Problemi oko namirivanja Evropljana i još veće induske manjine u Keniji i Tanganjiki nagoveštavali su da do nezavisnosti može doći tek posle dugog perioda postepene pripreme i obiljnog pogađanja.

U Francuskoj nezavisnost nije prihvaćena tako spremno. Posleratni period obnovio je preobraćeničke ideje 19. veka i nadu da će se francuske kolonije ubrzo izjednačiti sa Francuskom i stvoriti širu francusku uniju (kasnije nazvanu Francuska zajednica), sličnu Britanskom komonveltu nacija ali sa mnogo zvaničnijim vezama. Stoga su novi politički ustavi doneti 1946. za Afriku počeli sa otklanjanjem zloupotreba prošlosti kao što su prisilni rad i neki oblici pravne nejednakosti. Oni su osnovali nova parlamentarna tela kao začetak zakonodavstva na Madagaskaru i u svakoj od kolonija koje su bile u sastavu dve velike federacije Francuske zapadne Afrike i Francuske ekvatorijalne Afrike.

Međutim, najupečatljiviji napredak bilo je proširenje afričkog predstavljanja u Narodnoj skupštini Francuske. U Parizu je bilo samo nekoliko desetina predstavnika francuskih kolonija ali je ova grupa afričkih političara dobila osećanje moći u širokom okruženju. Oni su bili u francuskim vladinim institucijama, pomagali u vođenju politike Francuske i kolonija, ne glasanjem kao kolonijalni blok već u savezu sa nekoliko različitih grupa u francuskom političkom životu. To učešće se isplatilo u vidu veće jednakosti sa Francuskom u postepenom proširenju građanskih prava širenju samouprave na opštinskom nivou i drugim posebnim prednostima. To se isplatilo i Francuskoj jer su Afrikanci podržali rat u Indokini i kasnije rat u Alžiru. Sredinom pedesetih godina mnogi francuski političari osvrtali su se sa ponosom na svoje uspehe u kroćenju snaga nacionalizma koje su dovele do mnogih očiglednig nemira u političkom životu britanskih kolonija.

Nemiri su bili posebno vidljivi u Nigeriji i na Zlatnoj obali u godinama neposredno posle rata bilo zbog snažne lokalne štampe, ekonomskog nezadovoljstva ili zbog novih masovnih partija. Britanci su bili voljni da se krene ka postepenoj nezavisnosti. Postojeća elita poglavici na selu i zapadno obrazovane vođe u gradu bili su saglasni da prihvate taj umereni korak ali ne i mladi ljudi okupljeni oko CPP na Zlatnoj obali i oko Azikivinog NKNK u Nigeriji. Oni su bili odlučni da primene pritisak da bi skratili taj period ali i dalje bez otvorene pobune. Britanci su se našli pred izborom- ili da ubrzaju put ka nezavisnosti i povuku se bez posledica ili da se suoče sa represijama i ogorčenjem. Oni su odlučili da se povuku 1951. godine uz simboličan gest. Kvame Nkrumah je tada bio u zatvoru kao politički zatvorenik ali je njegova Stranka narodne konvencije pobedila na izborima na Zlatnoj obali. Guverner mu je dozvolio da izađe iz zatvora i preuzme svoje mesto novoizabranog premijera. Sledio je pripremni period samouprave i Zlatna obala je 1957. postala nezavisna pod novim imenom Gana. Nigerija, Sijera Leone i Gambija postale su nezavisne u toku narednih nekoliko godina.

U međuvremenu 1956. godine francuska tropska Afrika približila se korak bliže samoupravi u okviru Francuske zajednice izglasavanjem novog ustavnog zakona. On je doveo do raznovrsnih novih reformi na osnovu kojih je svaka kolonija bila neposredno povezana sa Francuskom i povećan je broj predstavnika kolonija u Parizu. Međutim, afrički pristanak na samoupravu koja je značila mnogo manje od pune nezavisnosti bio je potkopan proglašenjem nezavisnosti Maroka i Tunisa 1956. i Gane 1957. godine i vojnom pobunom koja je dovela generala De Gola na vlast 1958. godine. Zajedno sa svojom ponudom Alžiru na samoopredeljenje, De Gol je ponudio tropskoj Africi izbor između trenutne nezavisnosti- uz trenutni prestanak svake francuske pomoći- ili postepeni razvoj samouprave u okviru Francuske zajednice. Septembra 1958. glasači u svakoj koloniji izvršili su izbor na posebnom referendumu na kojem se samo Gvineja Konakri odlučila na trenutnu nezavisnost ali očigledan uspeh ideje o afro-francuskoj zajednici bio je kratkotrajan.

Godine 1960. pokreti za nezavisnost imali su vidljiv uspeh na britanskim i belgijskim teritorijama u zapadnoj i centralnoj Africi. Tada je i Francuska odlučila da ne drži kolonije južno od Sahare. Bivše francuske kolonije su jedna za drugom 1960. i 1961. godine postale nezavisne uz dalju pomoć i blagoslov Francuske i njenu nadu da će lep gest sačuvati dobru volju i stvoriti nezvaničnu sferu francuskog neokolonijalnog uticaja.

Druga faza- Kongo i istočna Afrika

Zastava Belgijskog Konga

Druga faza pokreta za nezavisnost u istočnoj i centralnoj Africi počela je protestima koji su postali sve glasniji tokom pedesetih godina 20. veka. Britanija i Belgija su i dalje odbijale ustupke u istočnoj i centralnoj africi. Pre 1955. belgijska vlada je pokušala da spreči nalet promena u Kongu i nije učinila ništa da ga pripremi za nezavisnost za koju su drugi smatrali da mora da dođe ranije ili kasnije. Izolacija nije uspela. Protestni pokreti bili su bolje organizovani i postali su nasilniji tokom 1958. Početkom 1959. postalo je jasno da će nezavisnost usledeti uskoro ili će se Belgija suočiti sa skupim ratom po uzoru na Alžir. Belgijska vlada je tada unapred odredila datum nezavisnosti i sredinom šezdesetih godina 20. veka dala nezavisnost Kongu. U toku sledeće dve godine sledile su ga Ruanda i Burundi.

Belgijske snage u Kongu

U britanskoj istočnoj Africi nemiri među narodom Kikuju iz Kenije tokom perioda 1952-1956. pretvorili su se u gerilski pokret, da bi prerasli u otvoreni bunt koji su Britanci nazvali Mau-Mau. Oni su ugušili bunt ali je pobuna ukazala na probleme sa kojim se suočavaju Evropljani u prekomorskim zemljama koji su bili neznatna manjina ali su vladali privredom. Jedno rešenje bilo je da odustanu i odu što su uradili alžirski doseljenici 1962. godine. Drugo rešenje je bilo da Britanija odobri nezavisnost na osnovu principa jedan čovek, jedan glas i da očekuje da će buduće afričke vlasti pokazati blagonaklonost prema evropskoj i induskoj manjini. Krajem pedesetih godina britanska politika je pokušala da izbegne oba rešenja i dala je prednost uspostavljanju posebnih uslova za zaštitu manjina posle dobijanja nezavisnosti.

Međutim 1960. godine postalo je jasno da je pokret za nezavisnost snažan i da bilo kakve ustavne mere donete pre dobijanja nezavisnosti ne mogu da garantuju šta će se desiti kada jednom do nezavisnosti dođe. Jedna za drugom, tri istočnoafričke teritorije postale su nezavisne na osnovu principa jedan čovek, jedan glas. I njih su sledili Zambija i Malavi. Godine 1965. evropska rodezijska vlada donela je jednoglasnu odluku o nezavisnosti od Britanije da bi sačuvala rasni monopol svoje moći. Ovoga puta se Britanija suočila sa pobunom svojih doseljenika. Ona je odbacila svaku nezavisnost Rodezije koja se zasniva na rasnoj nejednakosti ali je odustala od upotrebe sile. Rodezijski Evropljani ostali su na vlasti do 1980. godine.

Treća faza- portugalske kolonije, Rodezija i JAR

Zastava Rodezije

Do 1974. linija dobijanja nezavisnosti stabilizovala se na severnim granicama Angole, Mozambika i Rodezije. Portugalci i doseljeničke vlade Rodezije i Južnoafričke Republike nisu htele da se povuku bez borbe. Gerilski pokreti počeli su dugu borbu za oslobođenje protiv portugalske vladavine u Gvineji Bisao, Mozambiku i Angoli. Organizacija afričkog jedinstva pokušala je da organizuje međunarodni pritisak. Afrički članovi Ujedinjenih nacija pokušali su da uvedu sankcije Rodeziji ali SAD nisu podržale ovaj predlog a JAR i Portugal su podržale Rodeziju. Gerilski pokreti su tokom godina imali sve više uspeha i 1974. godine deo Gvineje Bisao i veliki delovi Mozambika bili su u rukama pobunjenika. Tada se portugalska vojska pobunila u Portugalu, zbacila diktaturu u aprilu 1974. i započete su socijalne i ekonosmske reforme uključujući i dekolonizaciju. Tako su pre kraja 1975. nezavisnost dobile Gvineja Bisao, zatim Mozambik, Zelenortska ostrva, Sao Tome i Principe i konačno Angola.

Portugalske trupe u Angoli

Rodezijska vlada se našla u neugodnom položaju zbog prebega Portugala. Još 1934. u Rodeziji je formiran Afrički nacionalni kongres ali je bio slab i posle Drugog svetskog rata. Godine 1963. on se rascepio na dve neprijateljske frakcije- Uniju afričkog naroda Zimbabvea i Afričku nacionalnu uniju Zimbabvea- podeljene ideološkim, ličnim i nekim etničkim razlozima. Iz svoje baze u Zambiji i Mozambiku obe su počele da šalju gerilske jedinice u Rodeziju koje su postajale sve jače od 1975. godine. Evropljani u Rodeziji postali su zavisni od pomoći Južnoafričke Republike ali je i JAR počela da sumnja u mudrost dugoročne podrške vladi koju podržava svega 5 % stanovništva i koju ne priznaje nijedna vlada na svetu. Vlada SAD se uplašila da bi rat na rasnoj osnovi u Rodeziji mogao da ohrabri SSSR ili Kinu da se umešaju na strani Afrikanaca. Godine 1976. pod pritiskom JAR i SAD Rodezija je započela pregovore koji će dovesti do nezavisnosti 1980. godine.

Nezavisnost Angole izvršila je pritisak na JAR posebno u pogledu Namibije koja je još 1919. ustupljena Južnoj Africi kao teritorija pod mandatom Lige naroda. Posle Drugog svetskog rata i ona je trebalo da krene putem nezavisnosti kao i druge starateljske teritorije ali JAR se usprotivila. U međuvremenu su Ujedinjene nacije priznale Organizaciju jugozapadnog afričkog naroda kao jedinog legitimnog predstavnika jugozapadne Afrike i ova organizacija je otpočela gerilsku borbu. Ova borba i međunarodni pritisak primorali su JAR da odobri nezavisnost Namibiji 1989. godine.

Konačni kraj poslednje direktne nadmoći Evropljana u Africi dogodio se 1994. godine izbornom pobedom Afričkog nacionalnog kongresa u Južnoafričkoj Republici.

Povezano

• Istorija Afrike
• Ratovi za nezavisnost
• Osvajanje Afrike
• Kolonijalizam
• Dekolonizacija
• Spisak evropskih poseda u Africi

Bibliografija

• The Cambridge History of Africa,Volume 8, From c.1940 to c.1975, uredio Mišel Krovder ISBN 9780521224093
• Garter, Gandolyn, Afrikan Independence: The first twenty five years, 1985.
• Gifford Prosser and William Roger Lewis, Decolonization and African Independence: The Transfers of Power,1960-80, Yale University Press, 1988.
• Hargreaves John, Decolonization in Afrika, London: Longman, 1988.