Wikipedija

Visoki srednji vijek

Visoki srednji vijek je bio historijski period koji je obuhvatao vrijeme između 11., 12. i 13. vijeka (c. 1001–1300). Visokom srednjem vijeku prethodnio je rani srednji vijek, a nakon njega je slijedio kasni srednji vijek, koji je završio oko 1500. godine.

Visoki srednji vijek
Evropa i Sredozemlje
Velika karta
Evropa i Sredozemlje, ca. 1190

Britanska ostrva
Sjeverna Evropa
Istočna Evropa
Pirinejsko poluostrvo
Centralna Evropa
Apeninsko poluostrvo
Balkan
Kavkaz
Arabija
Sjeverna Afrika

Križarski ratovi
Malena karta

Centralna Evropa
Gvelfska, hohenstaufenska i askanijska domena u Njemačkoj oko 1176.

Bitka zlatnih mamuza, Nicaise de Keyser (1836)

Ključni historijski trend visokog srednjeg vijeka bio je nagli rast populacije u Evropi, što je dovelo do velikih društvenih i političkih promjena iz prethodne ere, renesanse 12. vijeka, uključujući i prvu pojavu ruralnog egzodusa i urbanizacije. Do 1250. znatni porast u populaciji mnogo je pogodovao evropskoj ekonomiji, dostigavši visine koje u nekim područjima neće opet biti viđene sve do 19. vijeka. Taj trend je u kasnom srednjem vijeku zaustavljen nizom nesreća, prije svega Crnom smrću, ali i brojnim ratovima i ekonomskom stagnacijom.

Od 780. godine i dalje, došlo je do kraja barbarskih invazija u Evropi,[1] te je ona postala bolje društveno i politički organizirana.[2] Karolinška renesansa dovela je do naučnog i filozofskog preporoda Evrope. Prvi univerziteti su osnovani u Bolonji, Parizu, Oxfordu i Modeni. Vikinzi su nastanili na Britanskim ostrvima, u Francuskoj i drugdje, dok su se skandinavska kršćanska kraljevstva razvijala. Mađari su u 10. vijeku zaustavili svoju ekspanziju, a do 1000. godine, kršćanska Ugarska Kraljevina priznata je u centralnoj Evropi, formirajući saveze sa regionalnim državama. Uz izuzetak kratkotrajnih mongolskih invazija u 13. vijeku, veliki upadi nomada su prekinuli. Moćno Bizantsko Carstvo Makedonske i Komninske dinastije postepeno je ustupala mjesto preporođenoj Srbiji i Bugarskoj i svom nasljedniku, Križarskoj državi od 1204. do 1261. godine, svo vrijeme suprotstavljajući se stalnoj prijetnji Seldžuka u Maloj Aziji.

U 11. vijeku, populacija sjeverno od Alpa počela je nastanjivati nova područja, a neki od njih su se vratili životu u divljini nakon pada Rimskog Carstva. U događanjima poznatim kao "velika raščišćavanja", velika šumska i močvarna prostranstva Evrope su raščišćena i iskorištena za kultivaciju. U isto vrijeme, naselja su se pomjerila dalje od tradicionalnih granica Karolinškog Carstva, dalje od Elbe, pri tome utrostručivši veličinu Njemačke. Katolička Crkva, dostigavši vrhunac svoje političke moći u to vrijeme, pozvala je vojske čitave Evrope u niz križarskih ratova protiv Seldžuka, koji su zauzeli Svetu Zemlju, tako osnovavki križarske države u Levantu. Ostali ratovi doveli su do sjevernih križarskih ratova, dok su kršćanska kraljevstva preotela Pirinejsko poluostrvo od Maura, a Normani su kolonizirali južnu Italiju, što je sve bilo dio velikog povećanja populacije i uzorka preseljavanja te ere.

Visoki srednji vijek proizveo je mnoge različite oblike intelektualnih, duševnih i umjetničkih djela. U tom dobu došlo je do porasta u etnocentrizmu, koji se kasnije razvio u moderni građanski nacionalizam u većini Evrope, uspona velikih talijanskih gradova-država, i uspona i pada islamske civilizacije u Al-Andalusu. Ponovno otkriće Aristotelovih djela navelo je Tomu Akvinskog i ostale mislioce tog perioda na razvoj skolastike, kombinacije katolicizma i antičke filozofije. Tokom većeg dijela tog vremenskog perioda, Konstantinopolj je ostao najgušće naseljen grad Evrope, a bizantska umjetnost je dostigla vrhunac u 12. vijeku. U arhitekturi, mnoge od najznačajnijih gotičkih katedrala sagrađene su tokom te ere.

Kriza kasnog srednjeg vijeka, počevši na početku 14. vijeka, označila je kraj ove ere.

Historijski događaji i politika

uredi
 
Tapiserija iz Bayeuxa koja prikazuje Bitku kod Hastingsa tokom normanske invazije Engleske

Velika Britanija i Irska

uredi
Glavni članci: Engleska u srednjem vijeku, Škotska u srednjem vijeku i Historija Gwynedda tokom visokog srednjeg vijeka

U Engleskoj, Normansko osvajanje 1066. rezultiralo je kraljevstvom kojim je vladala frankofonska vlastela. Normani su silom zauzeli Irsku 1169. i uskoro etablirali se u većem dijelu te zemlje, iako je njihovo uporište bilo na jugoistoku. Isto tako, Škotska i Wales su otprilike u to vrijeme potčinjeni u vazalstvo, iako je Škotska kasnije proglasila svoju nezavisnost. Ministarstvo finansija osnovano je u 12. vijeku pod kraljem Henrikom I., a sazvani su i prvi parlamenti. 1215. godine, nakon gubitka Normandije, kralj John je ozakonio Magna Cartu, koja je ograničila moć engleskih monarha.

Skandinavija

uredi
Glavni članci: Historija Danske#Kršćanstvo i osnivanje Danske, Historija Norveške#Vikinški kraljevi i Rana historija Švedske

Od sredine desetog do sredine 11. vijeka, skandinavska kraljevstva su ujedinjena i pokrštena, što je izazvalo kraj vikinških pljački i veće sudjelovanje u evropskoj politici. Kralj Knut od Danske vladao je i Engleskom i Norveškom. Nakon Knutove smrti 1035. godine, Engleska i Norveška su izgubljene, a sa porazom Valdemara II. 1227. godine, danska dominacija u toj regiji je završena. Za to vrijeme, Norveška je širila svoje atlantske posjede, koji su se protezali od Grenlanda do Ostrva Man, dok je Švedska, pod Birger jarlom, sagradila uporište na Baltičkom moru. Međutim, utjecaj Norveške je počeo opadati već u tom periodu, koji je označen Sporazumom iz Pertha 1266. godine. Također, građanski ratovi bjesnili su u Norveškoj između 1130. i 1240. godine.

Francuska i Njemačka

uredi
Glavni članci: Francuska u srednjem vijeku i Njemačka u srednjem vijeku

Do vremena visokog srednjeg vijeka, Karolinško Carstvo je podijeljeno i zamijenjeno zasebnim nasljedničkim kraljevinama poznatim kao Francuska i Njemačka, mada ne u njihovim današnjim granicama. Njemačka je bila pod zastavom Svetog Rimskog Carstva, koje je dostiglo vrhunac svog jedinstva i političke moći.

Mađarska

uredi
Glavni članak: Mađarska Kraljevina u srednjem vijeku
 
Kralj Sveti Stefan Mađarski

U visokom srednjem vijeku, Mađarska Kraljevina (osnovana 1000. godine) je postala jedna od najmoćnijih srednjovjekovnih država u centralnoj i zapadnoj Evropi. Kralj Sveti Stefan Mađarski je uveo kršćanstvo u taj region; tadašnji hroničari upamtili su ga kao veoma religioznog monarha, sa širokim znanjem latinske gramatike, strogog prema vlastitom narodu, ali ljubaznom prema strancima. Iskorijenio je ostatke plemenske organizacije u Kraljevini i primorao narod na stalan život na jednom mjestu i prihvatanje kršćanske religije, etike, načina života i osnovao je srednjovjekovnu mađarsku državu, organiziravši ju politički u grofovije, koristeći njemački sistem kao uzor.

Kasniji monarsi obično su održavali blisku vezu sa Rimom, poput Ladislava I Svetog, tolerantan stav prema paganima koji su prebjegli u Kraljevinu u potrazi za utočištem (na primjer Kumani u 13. vijeku), što je na kraju izazvalo određenu nelagod za neke pape. Stupivši u personalnu uniju sa Hrvatskim Kraljevstvom i aneksijom ostalih malenih država, Mađarska je postala maleno carstvo koje je širilo svoju kontrolu nad Balkanom i čitavom karpatskom regijom. Mađarska kraljevska kuća je bila ta koja je tokom srednjeg vijeka Katoličkoj Crkvi pružila najviše svetaca.

Poljska i Litvanija

uredi
Glavni članci: Historija Poljske u srednjem vijeku i Veliko Vojvodstvo Litvanija

Tokom visokog srednjeg vijeka Poljska se pojavila kao kraljevstvo. Odlučila je vezati se sa Velikim Vojvodstvom Litvanijom, što je potvrđeno Unijom u Krevu i naknadnim ugovorima, što je dovelo do personalne unije 1569. godine.

Španija i Italija

uredi
Glavni članci: Španija u srednjem vijeku i Italija u srednjem vijeku

Većina Pirinejskog poluostrva bila je pod okupacijom Maura nakon 711. godine, iako je njegov sjeverni dio bio podijeljen između nekoliko kršćanskih država. U 11. vijeku, i ponovo u trinaestom, krišćanska kraljevstva na sjeveru postepeno su istjerala muslimane iz centralnog i većine južnog Pirinejskog poluostrva.

U Italiji, neovisni gradovi-države počeli su se baviti istočnom pomorskom trgovinom. Među njima su se naročito isticale talasokratije Pisa, Amalfi, Ženova i Venecija.

 
Pontske stepe, c.1015

Jugoistočna Evropa

uredi
Glavni članci: Bizantsko Carstvo, Drugo bugarsko carstvo, Raška, Kneževina Arbanon, Banovina Bosna i Hrvatsko Kraljevstvo

U visokom srednjem vijeku došlo je do vrhunca i pada slavenske države Kijevska Rusija u pojave Kumanije. Kasnije, mongolska invazija u 13. vijeku imala je veliki utjecaj na istočni dio Evrope, budući da su mnoge države tog regiona napadnute, opljačkane, osvojene ili pretvorene u vazale.

Tokom prve polovine tog perioda (c.1025-1185) Bizantsko Carstvo je dominiralo Balkanom, a pod Komninskim carevima došlo je do preporoda prosperiteta i urbanizacije; međutim, njihova dominacija Jugoistočnom Evropom završila je nakon uspješnog vlaško-bugarskom pobunom 1185. godine, te je nakon toga ta regija bila podijeljena između Bizantinaca u Grčkoj, nekim dijelovima Makedonije i Trakije, Bugara u Meziji i većini Trakije i Makedonije, i Srba na sjeverozapadu. Istočna i Zapadna Crkva službeno su se odvojile u 11 vijeku i, unatoč povremenim periodima saradnje tokom 12 vijeka, četvrti križarski rat je 1204. rezultirao izdajničkim zauzimanjem Konstantinopolja. To je znatno oštetilo Bizantince, a njihova moć je na kraju oslabljena od strane Seldžuka i rastućeg Osmanskog Carstva u 14. i 15. vijeku. Međutim, moć Latinskog Carstva bila je kratkog vijeka nakon što je bugarski car Kalojan preusmjerio križarsku vojsku u Bici kod Hadrijanopolja.

Klima i poljoprivreda

uredi

Srednjovjekovni topli period, period između 10. i 14. vijeka u Evropi, bio je relativno topao i blag interval koji je završio generalno hladnijim malim ledenim dobom. Poljoprivrednici su uzgajali pšenicu dosta sjevernije u Skandinaviji i vinove loze u sjevernoj Engleskoj, iako se čini da se maksimalno širenje vinograda desilo tokom malog ledenog doba. Tokom tog vremena, visoka potražnja za vinom i stabilna količina konzumacije alkohola prouzročila je vinogradarsku revoluciju napretka.[3] Ta zaštita od gladi dopustila je povećanje populacije u Evropi, unatoč gladi 1315. godine, koja je ubila 1,5 miliona ljudi. To povećanje populacije doprinijelo je osnivanju novih gradova i povećanju u industrijskoj i ekonomskoj aktivnosti u tom periodu. Također je osnovana trgovina i sveobuhvatna proizvodnja alkohola. Proizvodnja hrane se također povećala u to vrijeme, budući da su uvedeni novi načini poljodjelstva, uključujući upotrebu težeg pluga, konja umjesto volova, i tropoljnim sistemom koji je omogućavao uzgoj raznolikijih usjeva od prethodnog dvopoljnog sistema - među njima su značajne mahunarke, čiji je rast spriječio gubitak značajnog azota u zemljištu.

Uspon viteštva

uredi

Teška konjica domaćinstva (vitezovi) postala je česta u 11. vijeku u Evropi, a osmišljeni su i turniri. Iako je veliko ulaganje u konje i oklop bio prepreka stupanju u viteštvo, ono je postalo poznato kao način za kmetove da zarade svoju slobodu. U 12. vijeku, monasi Clunyja su promovirali etičko ratništvo i nadahnuli nastanak viteških redova, kao što su Templari. Naslijeđene titule plemstva osnovane su u tom periodu. U Njemačkoj u 13. vijeku viteštvo je postala još jedna nasljedna titula, iako jedna od manje prestižnih, i taj trend se proširio u ostalim zemljama.

Religija

uredi

Crkva

uredi

Raskol Istoka i Zapada 1054. službeno je podijelio kršćansku Crkvu na dva dijela: zapadno katoličanstvo u Zapadnoj Evropi i pravoslavlje na istoku. Do toga je došlo kada su papa Lav IX i patrijarh Mihailo I ekskomunicirali jedan drugoga, uglavnom zbog spora o postojanju papinskog autoriteta nad četiri istočna patrijarha, kao i zbog neslaganja po pitanju filioque.

Križarski ratovi

uredi
Glavni članak: Križarski ratovi

Križarski ratovi dešavali su se između 11. i 13. vijeka. Provođeni su pod papinskim autoritetom sa namjerom ponovnog uspostavljanja kršćanske uprave u Svetoj Zemlji oduzimanjem tog područja od muslimanskog Fatmidskog Kalifata. Fatmidi su zauzeli Palestinu 970. godine, izgubili je 1073. godine, kada je pala u ruke Seldžuka, i ponovo je zauzeli 1098. godine, kratko prije nego što su je ponovo izgubili 1099. kao rezultat Prvog križarskog rata.

Vojni redovi

uredi

U kontekstu križarskih ratova, osnovani su monaški vojni redovi koji će postati šablon za kasnije srednjovjekovne viteške redove.

Templari su bili kršćanski vojni red osnovan nakon Prvog križarskog rata kako bi se kršćanski hodočasnici zaštitili od neprijateljski nastrojenih lokalnih stanovnika i razbojnika. Taj red bio je blisko povezan sa bankarstvom, te je Philippe IV od Francuske (Philippine le Eel) 1307. uhapsio sve pripadnike tog reda u Francuskoj i ukinuo ga zbog optužbi za jeres.

Vitezovi Hospitalci prvobitno su bili kršćanska organizacija osnovana u Jeruzalimu 1080. kako bi se brinuli o siromašnim, bolesnim ili ozlijeđenim hodočasnicima u Svetu Zemlju. Nakon što je Jeruzalim zauzet u Prvom križarskom ratu, postali su religijsko-vojni red zadužen za brigu o i zaštitu Svete Zemlje. Nakon što je Sveta Zemlja na kraju ponovo zauzeta od strane muslimanskih snaga, premjestili su bazu operacija na Rodos, a kasnije Maltu.

Teutonski viteški red je bio njemački religijski red osnovan 1190. godine u gradu Ako kako bi pomogao kršćanskim hodočasnicima pri njihovom putovanju u Svetu Zemlju i kako bi upravljao bolnicama za bolesne i ozlijeđene. Nakon što su muslimanske snage zauzele Svetu Zemlju, red se 1211. premjestio u Transilvaniju i kasnije, nakon što je istjeran, napao je pagansku Prusiju sa namjerom pokrštavanja Baltika. Ipak, prije i nakon što je glavni paganski neprijatelj tog reda, Litvanija, prešla na kršćanstvo, oni su već bili napali druge kršćanske nacije, kao što su Novgorod i Poljska. Moć Teutonskih vitezova, koja je postala znatna, slomljena je 1410. godine u Bici kod Grunwalda, gdje su doživjeli ogroman poraz od strane udružene poljsko-litvansko-ruske vojske. Nakon Grunwalda, Red je gubio na moći do 1809. godine, kada je službeno raspušten. Sve skupa, bilo je deset križarskih ratova.

Skolastika

uredi
Glavni članak: Skolastika

Novi kršćanski metod učenja bio je pod utjecajem Anselma Canterburyjskog (1033–1109) zasnovan na ponovnom otkriću Aristotelovih djela, isprva indirektno putem srednjovjekovne jevrejske i islamske filozofije (Majmonid, Ibn Sina i Ibn Rušd), a potom kroz Aristotelova vlastita djela donesena iz bizantskih i muslimanskih biblioteka; i onih na koje je utjecao, prije svega Alberta Velikog, Bonaventure i Abélarda. Mnogi skolastičari vjerovali su u empirizam i podržavali rimokatoličku doktrinu kroz sekularno istraživanje, razum i logiku. Protivili su se kršćanskom misticizmu i platonističko-augustinskom vjerovanju da je um nematerijalna tvar. Najpoznatiji skolastičar je bio Toma Akvinski (kasnije proglašen "Crkvenim naučiteljem"), koji se udaljio od platonskih i augustinskih ideja i približio se aristotelijanizmu. Toma Akvinski je razvio filozofiju uma pišući da je um pri rođenju tabula rasa ("prazna ploča") kojoj je božanskom iskrom data sposobnost razmišljanja i prepoznavanja formi ili ideja. Ostali značajni skolastičari bili su Roscelin, Abélard, Pierre Lombard i Francisco Suárez. Jedno od glavnih pitanja tokom tog vremena bio je problem univerzalija. Istaknuti zastupnici različitih aspekata skolastike bili su John Duns Scotus, William Occam, Petar Damjan, Bernard od Clairvauxa i pripadnici Škole sv. Viktora. [1]

Zlatno doba monasticizma

uredi

Prosjački redovi

uredi
  • U 13. vijeku došlo je do uspona prosjačkih redova, kao što su:
    • franjevci (Manja braća, poznati i kao sivi fratri), osnovani 1209
    • karmelićani (Pustinjaci Blažene Djevice Marije Karmelske, poznati i kao bijeli fratri), osnovani 1206–1214
    • dominikanci (Red propovjednika, poznati i kao crni fratri), osnovani 1215
    • augustinci (Pustinjaci Sv. Augustina, poznati i kao augustinski fratri), osnovani 1256

Jeretički pokreti

uredi

Kršćanske jeresi postojale su u Evropi prije 11. vijeka, ali samo u malim brojevima i bile su lokalnog karaktera: u većini slučajeva, pojedinačan svećenik ili selo bi se vratili paganskim tradicijama. Međutim, počevši u 11. vijeku, pojavile su se jeresi masovnog karaktera. Korijeni toga djelimično se mogu naći u usponu urbanih gradova, slobodnih trgovaca i nove ekonomije zasnovane na novcu. Ruralne vrijednosti monasticizma nisu se mnogo dopadale urbanim ljudima, koji su počeli formirati sekte u većoj saglasnosti sa urbanom kulturom. Prvi jeretički pokreti velikih razmjera u Zapadnoj Evropi potekli su iz nedavno urbaniziranih područja, poput južne Francuske i sjeverne Italije i vjerojatno su bili pod utjecajem bogumila i ostalih dualističkih pokreta. Te jeresi bile su razmjera koje Katolička Crkva nikada prije nije vidjela; za neke, odgovor je bio eliminacija (kao u slučaju katara), a prihvatanje i integracija za druge (kao u slučaju poštovanja Franje Asiškog, sina gradskog trgovca koji se odrekao novca).

Katari

uredi
 
Katari protjerani iz Carcassonne 1209. godine
Glavni članak: Katari

Katarizam je bio pokret gnostičkih elemenata koji je nastao sredinom 10. vijeka, a koji je tadašnja Rimokatolička Crkva proglasila jeretičkim. Postojao je u većem dijelu Zapadne Evrope, ali je nastao u Languedocu i okolnim područjima u južnoj Francuskoj.

Naziv katar potiče od grčkog katharos, "čist". Jedna od prvih zabilježenih upotreba je od strane Eckberta von Schönaua, koji je u Kölnu 1181. o jereticima napisao: "Hos nostra Germania catharos appellat."

Katare su također nazivali albižani. Taj naziv potiče od kraja 12. vijeka, a koristio ga je hroničar Geoffroy du Breuil od Vigeoisa 1181. godine. Taj naziv se odnosi na južni grad Albi (antička Albiga). To određenje nije veoma precizno, budući da je centar bio u Toulouseu i susjednim distriktima.

Albižani su bili snažni u južnoj Francuskoj, sjevernoj Italiji i jugozapadnom Svetom Rimskom Carstvu.

Bogumili su bili snažni na Balkanu i postali službena religija bosanskih kraljeva.

Valdenzi

uredi

Petar Waldo od Lyona bio je bogat trgovac koji se odrekao svojeg bogatstva oko 1175. godine, nakon religioznog iskustva, i postao propovjednik. Stvorio je valdenze, koji su postali kršćanska sekta koja je vjerovala da svi religijski običaji trebaju imati osnovu u Svetom pismu. Waldu nije dozvoljeno da propovijeda od strane Trećeg lateranskog sabora 1179. godine, zabrana koju nije poslušao, te je nastavio slobodno govoriti dok nije ekskomuniciran 1184. godine. Waldo je kritizirao kršćansko sveštenstvo, govoreći da ne žive prema Svetom pismu. Odbacio je običaj prodavanja oprosta, kao i tada čest običaj štovanja kultova svetaca.

Obrt i trgovina

uredi

U Sjevernoj Evropi, hanza, federacija slobodnih gradova koja je unaprjeđivala pomorsku trgovinu, osnovana je u 12. vijeku, sa osnivanjem grada Lübecka, koji je njome kasnije dominirao, 1158–1159. godine. Mnogi sjeverni gradovi Svetog Rimskog Carstva postali su hanzeatski gradovi, uključujući Amsterdam, Köln, Bremen, Hanover i Berlin. Hanzeatski gradovi izvan Svetog Rimskog Carstva bili su, na primjer, Bruges i poljski grad Gdańsk, kao i Königsberg, glavni grad monaške države Teutonskih vitezova. U Bergenu (Norveška) i Novgorodu (Rusija) hanza je imala tvornice i posrednike. U tom periodu, Nijemci su počeli kolonizirati Evropu izvan Carstva, Prusiju i Šlesku.

U kasnom 13. vijeku, venecijanski istraživač zvan Marco Polo postao je jedan od prvih Evropljana koji su putovali Putem svile do Kine. Zapadnjaci su upoznati sa Dalekim Istokom kada je Polo zapisao svoja putovanja u djelu Il Milione. Na Istok su ga slijedili brojni kršćanski misionari, kao što su William od Rubrucka, Giovanni da Pian del Carpini, Andrew od Longjumeaua, Odorik iz Pordenonea, Giovanni de Marignolli, Giovanni di Monte Corvino i drugi putnici, kao što je Niccolò da Conti.

Nauka

uredi
Glavni članci: Nauka u srednjem vijeku i Srednjovjekovna medicina
 
Karta srednjovjekovnih univerziteta i većih manastira.

Filozofsko i naučno učenje ranog srednjeg vijeka zasnivalo se na nekoliko kopija i komentara antičkih grčkih tekstova koji su ostali u Zapadnoj Evropi nakon pada Zapadnog Rimskog Carstva. Većina ih je izučena samo na latinskom, budući da je znanje grčkog bilo veoma ograničeno.

Taj scenario promijenio se tokom renesanse 12. vijeka. Intelektualna revitalizacija Evrope počela je sa rođenjem srednjovjekovnih univerziteta. Povećani kontakt sa islamskim svijetom u Španiji i na Siciliji tokom rekonkviste, i bizantskog svijeta i muslimanskog Levanta tokom križarskih ratova, pružili su Evropljanima pristup naučnim arapskim i grčkim tekstovima, uključujući i djela Aristotela, Ibn al-Haitama i Ibn Rušda. Evropski univerziteti materijalno su potpomogli prevođenje i širenje tih tekstova i stvorili novu infrastrukturu koja je bila neophodna za naučne zajednice.

 
Detalj portreta Hugha od Provanse, slika Tomassa da Modene iz 1352.

Na početku 13. vijeka postojali su prilično tačni latinski prevodi glavnih djela gotovo svih intelektualno ključnih antičkih autora,[4] omogućivši dobar prenos naučnih ideja i putem univerziteta i putem manastira. Do tada, prirodne nauke sadržane u tim tekstovima počele su biti proširivane od strane značajnih skolastičara, kao što su Robert Grosseteste, Roger Bacon, Albert Veliki i John Duns Scotus. Preteče modernog naučnog metoda već se mogu vidjeti u Grossetesteovom isticanju matematike kao načina razumijevanja prirode, a Bacon je cijenio empirijski pristup, naročito u svom djelu Opus Majus.

Tehnologija

uredi
Glavni članci: Srednjovjekovna tehnologija i artes mechanicae

Tokom 12. i 13. vijeka u Evropi je došlo do radikalne promjene u stopi novih izuma, inovacija u načinu upravljanja tradicionalnim sredstvima proizvodnje i ekonomskom rastu. U manje od jednog vijeka, stvoreno je više izuma nego u prethodnih hiljadu godina ljudske historije na čitavoj planeti. U tom periodu došlo je do znatnog tehnološkog napretka, uključujući i preuzimanje ili pronalazak vjetrenjača, vodenica, štampe (iako još uvijek ne pokretnog tipa), baruta, astrolaba, naočala, makaza modernog oblika, boljih satova i mnogo boljih brodova. Dva posljednja izuma među spomenutima omogućili su zoru doba otkrića. Ti izumi nastali su pod utjecajem stranih kultura i društava.

Alfred Crosby je opisao dio te tehnološke revolucije u svom djelu Mjera stvarnosti: Kvantifikacija u Zapadnoj Evropi, 1250-1600 (The Measure of Reality: Quantification in Western Europe, 1250-1600), a o njoj su pisali i drugi veliki historičari tehnologije.

 
Brodovi svijeta iz 1460. godine, prema karti Fra Mura
  • Prvi zapis o vjetrenjači je iz Yorkshirea, Engleska, 1185.
  • Manufaktura Papira započeta je u Italiji oko 1270.
  • Kolovrat je donesen u Evropu (vjerojatno iz Indije) u 13. vijeku.
  • Magnetski kompas pomagao je u navigaciji, prvi put dospjevši u Evropu nekada u kasnom 12. vijeku.
  • Naočale su izumljene u Italiji u kasnim 1280-ih.
  • Astrolab se vratio u Evropu preko islamske Španije.
  • Leonardo Fibonacci predstavlja arapske brojeve Evropi svojim djelom Liber Abaci 1202.
  • Najstariji Zapadni prikaz krmene statve može se pronaći u crkvenim rezbarijama iz oko 1180. godine.

Umjetnost

uredi

Vizuelna umjetnost

uredi
 
Fresko iz Bojanske crkve koji prikazuje cara Konstantina Tiha. Ti murali predstavljaju najveće postignuće bugarske kulture u 13. vijeku.
Glavni članak: Srednjovjekovna umjetnost

Umjetnost u visokom srednjem vijeku uključuje sljedeće važne pokrete:

Arhitektura

uredi
 
Lepezasti svod i stakleni prozori u opatiji Bath
Glavni članak: Gotička arhitektura

Gotička arhitektura zamijenila je romanički stil kombinirajući leteće upornjake, gotičke (ili šiljaste) lukove i rebraste svodove. Bila je pod utjecajem duhovne pozadine tog vremena, u suštini religiozna: tanke horizontalne linije i rešetke ostavljale su dojam da građevina stremi nebu. Arhitektura se činila svijetlom i bestežinskom, u suprotnosti sa tamnim i glomaznim formama pretodnog romaničkog stila. Aurelije Augustin podučavao je da je svjetlost izraz Boga. Arhitektonske tehnike prilagođene su i razvile se za izgradnju crkava koje su odražavale to učenje. Raznobojni stakleni prozori povećavali su duh svjetline. Budući da su boje u srednjem vijeku bile mnogo rjeđe nego danas, može se pretpostaviti da su ta virtuozna umjetnička djela izazivala osjećaj strahopoštovanja kod običnog čovjeka sa ulice. Visoki, složeni rebrasti, a kasnije i lepezasti svodovi prikazivali su kretanje prema raju. Obožavanje Boga također se izražavalo relativno velikom veličinom tih građevina. Gotička katedrala, prema tome, nije samo pozivala posjetioce da se uzdignu dugovno, već je i demonstrirala veličinu Boga. Tlocrt gotičke katedrale odgovarao je pravilima skolastike: prema djelu Erwina Panofskyja, Gotička arhitektura i skolastika (en. Gothic Architecture and Scholasticism), tlocrt je bio podijeljen na odjeljke i jednoobrazne pododjeljke. Te osobine izražene su u najpoznatijoj sakralnoj građevini tog vremena: crkvi Notre Dame de Paris.

Književnost

uredi
Glavni članak: Srednjovjekovna književnost

Raznolike kulture imale su utjecaja na književnost visokog srednjeg vijeka, među kojima najveći kršćanstvo. Veza sa kršćanstvom bila je najveća u rimskoj književnosti, koja je utjecala na standardni jezik u književnom ciklusu rimskog pitanja. U ostale književne cikluse, odnosno međusobno povezane grupe priča, spadali su francusko pitanje (priče o Karlu Velikom i njegovom dvoru), akritske pjesme, koje su se bavile temom viteštva bizantskih graničara, te vjerojatno najpoznatiji ciklus, britansko pitanje, sa tematikom kralja Arthura, njegovog dvora i povezanim pričama iz Bretanje, Cornwalla, Walesa i Irske. Jedan anoniman njemački pjesnik pokušao je vratiti germanske mitove iz perioda seobe naroda na nivo francuskih i britanskih epova, tako stvorivši Nibelungenlied. Također je postojalo dosta poezije i historijskih spisa koji su napisani u tom periodu, kao što je Historia Regum Britanniae Geoffreyja od Monmoutha.

Unatoč političkom opadanju tokom kasnog 12. i većine 13. vijeka, bizantska učenjačka tradicija ostala je naročito plodna tokom tog vremenskog perioda. Jedan od najistaknutijih filozofa 11. vijeka, Michael Psellos, oživio je neoplatonizam na kršćanskim temeljima i učvrstio izučavanje antičke filozofske tekstove, također doprinijevši historiji, gramatici i retorici. Njegov učenik i nasljednik kao glavni učitelj filozofije na Univerzitetu u Konstantinopolju, Ioannes Italos, nastavio je platonsku liniju u bizantskoj misli i bio je kritiziran od strane Crkve zbog stavova koje je ona smatrala jeretičkim, kao što je doktrina transmigracije. Dva pravoslavna teologa važna u dijalogu između istočne i zapadne crkve bili su Nikefor Blemid i Maksim Planud. Bizantska historijska tradicija također je procvjetala sa djelima braće Nikite i Mihaila Honijata na početku 13. vijeka i Georgija Akropolita generaciju kasnije. U 12. vijeku u Bizantskom je Carstvu također nastao i Timarion, pravoslavna kršćanska preteča Božanstvene komedije. Otprilike u isto vrijeme na popularnosti je dobio i tzv. bizantski roman, sa svojom sintezom antičkih paganskih i tadašnjih kršćanskih tema.

U to isto vrijeme, u južnoj Francuskoj nastala je oksitanska književnost, koja je najpoznatija po trubadurima koji su pjevali o dvorskoj ljubavi. Uključivala je elemente iz latinske književnosti i Španije i Sjeverne Afrike pod utjecajem Arapa. Njezin utjecaj kasnije se proširio na nekoliko kultura u Zapadnoj Evropi, naročito u Portugalu i Minnesängeru u Njemačkoj. Provansalska književnost također je stigla u Siciliju i Sjevernu Italiju, postavivši temelje za "slatki novi stil" Dantea, a kasnije i Petrarke. Upravo, najvažnija poema kasnog srednjeg vijeka, alegorijska Božanstvena komedija, u velikoj je mjeri proizvod i teologije Tome Akvinskog i uvelike sekularne oksitanske književnosti.

Muzika

uredi
Glavni članak: Srednjovjekovna muzika

Preživjela muzika visokog srednjeg vijeka prije svega je religijske prirode, budući da se muzička notacija razvila u religijskim institucijama, a primjena notacije u sekularnoj muzici razvila se tek kasnije. Rano u tom periodu, gregorijanski koral je bio dominantna forma crkvene muzike; ostale forme, počevši sa organumom, a kasnije uključujući klauzule, conductus i motet, razvile su se koristeći koral kao izvorni materijal.

Tokom 11. vijeka, Guido Aretinski je bio prvi koji je razvio muzičku notaciju, koja je olakšala pamćenje gregorijanskih korala.

Tokom 12. i 13. vijeka gregorijansko pjevanje u horu izrodilo je polifoniju, koja se pojavila u djelima francuske Škole Notre Dame (Léonin i Pérotin). Kasnije se razvila u ars nova (Philippe de Vitry, Guillaume de Machaut) i muzičke žanrove kasnog srednjeg vijeka. Važan kompozitor tokom 12. vijeka bila je časna sestra Hildegard od Bingena.

Najznačajniji sekularni pokret je bio onaj trubadura, koji su nastali u Oksitaniji (Južna Francuska) u kasnom 11. vijeku. Trubaduri su često putovali, dolazili su iz svih društvenih klasa i pisali su pjesme o raznim temama, sa naročitim fokusom na dvorsku ljubav. Njihov stil utjecao je na trouvère sjeverne Francuske, dvorske pjesme u Njemačkoj i kompozitore sekularne muzike Trecenta u sjevernoj Italiji.

Pozorište

uredi
Glavni članak: Srednjevjekovno pozorište

Ekonomske i političke promjene u visokom srednjem vijeku dovele su do stvaranja esnafa i rasta gradova, a to je dovelo do znatnih promjena u pozorištu, počevši tada i nastavivši se u kasnom srednjem vijeku. Trgovački esnafi počeli su izvoditi predstave, obično zasnovane na religiji, koje su se često bavile biblijskom pričom koja se odnosila na njihovu profesiju. Na primjer, pekarski esnaf izveo bi uprizorenje Posljednje večere.[5] Na Britanskim ostrvima, predstave su tokom srednjeg vijeka izvođene u nekih 127 različitih gradova. Ti mirakuli na govornom jeziku napisani su u ciklusima velikog broja predstava: iz Yorka (48 predstava), Chestera (24), Wakefielda (32) i nepoznatih lokacija (42). Veliki broj predstava iz tog perioda iz Francuske i Njemačke je preživio, a neke vrste religijskih drama izvođene su u gotovo svakom evropskom gradu u kasnom srednjem vijeku. Mnoge od tih predstava sadržavale su komediju, đavole, zlikovce i klaunove.[6]

U srednjem vijeku je također izveden veliki broj sekularnih predstava, od kojih je najranija Predstava Greenwooda (en. The Play of the Greenwood) Adama de la Hallea iz 1276. godine. Ona sadrži satirične scene i narodni materijal kao što su vile i ostala nadnaravna bića i pojave. Farse su nakon 13. vijeka također poprimile na popularnosti. Većina tih predstava dolazi iz Francuske i Njemačke i slične su u tonu i formi, ističući spolni odnos i tjelesne izlučevine.[7] Najpoznatiji pisac farsi je Hans Sachs (1494–1576), koji je napisao 198 dramskih djela. U Engleskoj, Predstava drugog pastira (en. The Second Shepherds' Play) wakefieldskog ciklusa je najpoznatija rana farsa. Međutim, farsa se u Engleskoj nije pojavila nezavisno do 16. vijeka sa radom Johna Heywooda (1497–1580).

Hronologija

uredi
  Za više informacija pogledajte članak Hronologija srednjeg vijeka
 
Katedrala Notre Dame de Paris, čija je konstrukcija počela 1163. godine, jedna je od boljih primjera arhitekture visokog srednjeg vijeka

Povezano

uredi

Bilješke

uredi
  1. ↑ http://www.fafich.ufmg.br/hist_discip_grad/barbarians_inavsions_halsall.pdf
  2. ↑ http://www.cambridge.org/gb/knowledge/isbn/item1173036/?site_locale=en_GB
  3. ↑ Jellinek, E. M. 1976. "Drinkers and Alcoholics in Ancient Rome." Edited by Carole D. Yawney andRobert E. Popham. Journal of Studies on Alcohol 37 (11): 1718-1740.
  4. ↑ Franklin, J., "The Renaissance myth", Quadrant 26 (11) (Nov, 1982), 51-60. (Pristupljeno online 06-07-2007)
  5. ↑ A History of English literature for Students, by Robert Huntington Fletcher, 1916: str. 85-88
  6. ↑ Brockett and Hildy (2003, 86)
  7. ↑ Brockett and Hildy (2003, 96)

Izvori

uredi
  1. John H. Mundy, Europe in the High Middle Ages, 1150-1309 Harlow, Engleska, Longman (2000) ISBN 0-582-36987-8
  2. Muzika srednjeg vijeka: 475-1500 Arhivirano 2005-11-22 na Wayback Machine-u
  3. Srednj vijek: Visoki srednji vijek na Columbia Electronic Encyclopedia na infoplease Arhivirano 2012-10-13 na Wayback Machine-u
  4. Provansalska literatura na Columbia Electronic Encyclopedia na infoplease Arhivirano 2012-10-13 na Wayback Machine-u

Vanjske poveznice

uredi
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Visoki_srednji_vijek&oldid=41568436