Vizantijski roman
Vizantijski roman predstavlja neku vrstu nastavka starogrčke epike u okviru umetničke vizantijske književnosti. Nastao je na antičkim temeljima, ali je duboko prožet hrišćanskim motivima, a od 12. i 13. veka i zapadnoevropskim uticajima.
Varlaam i Joasaf uredi
Sve do pojave nekoliko značajnijih romanopisaca u doba humanističke renesanse Komnina ne piše se na ovom polju ništa već se pripisuju i čitaju uglavnom romani iz helenističkog razdoblja. Jedan od rethih izuzetaka predstavlja delo Varlaam i Joasaf, "pesma nad pesmama" hrišćanskog asketizma, koje je odigralo značajnu kulturnoistorijsku ulogu kao jedno od posredničkih dela preko kojih je u nasleđe evropskih naroda prešla mudrost i lepota orijentalne misli
U romanu bogati indijski car Avenir, uplašen astrološkim predskazanjem da će mu sin jedinac Joasaf postati hrišćanin koji prezire lepote ovoga sveta, naredi da se njegov sin potpuno izoluje od spoljašnjeg sveta i okruži isključivo uživanjima svake vrste. Joasaf, međutim, nije zadovoljan svojim raskošnim zatvorom i, kada dozna za razlog, izmoli od oca dozvolu da izađe u svet ne bi li upoznao istinu. I bez obzira što je grad bio udešen tako da carević ne vidi ništa ružno, sretne on jednog bogalja, jednog slepca i jednog grbavog straca. Rastužen, počinje da razmišlja o smrti, o uzroku bede, bolesti i zla u svetu. Pustinjak Varlaam, koga potajno sretne, otkrije mu biblijsku povest i Joasaf postane hrišćanin. Avenir pokušava da pomoću mnogobožačkog filozofa Nahora pokoleba Joasafa, ali Nahor odbrani istinu hrišćanske vere. Po nagovoru maga Tevde, Avenir dovodi Joasafa u iskušenja druge vrste, dovevši mu u dvor privlačne i raspusne žene. Mladić se bori protiv požude, i postaje isposnik, razboli se, car mu konačno dozvoli da bude hrišćanin i da ode Varlaamu, duhovnom ocu Joasafovu, pošto se najpre i sam krstio.
Poreklo ovog romana je sada razjašnjeno: to je hrišćanska prerada Života Bude (Sidarte, umro 543. pne.), zasnovana verovatno na arapskom prevodu, ali se sačuvao i podatak o indijskom poreklu te knjige. Autorstvo ovog romana bilo je dugo nerešeno pitanje, a sada preovlađuje mišljenje da ga je napisao Jovan Damaskin. Pouzdano je samo to da je roman nastao u Palestini, u prvoj polovini 7. veka i da se autor zvao Jovan, sabrat jerusalimskog manastira sv. Save. U prilog autorstvu Jovana Damaskina govori i književna oplemenjenost narodnog jezika, koji zapravo i nije dimotika, i očigledno ugledanje na stil i način izlaganja crkvenih otaca, kojima je pripadao i sam Jovan Damaskin. Knjiga Varlaam i Joasaf bila je vrlo mnogo čitana u srednjem veku; sa grčkoga je prevedena na staroslovenski i proširila se među Srbe, Bugare i Ruse. Prevedena je i na latinski jezik (Barlaam et Jozafat) i odatle na zapadnoevropske jezike pa je tim putem došla i Hrvatima.
Sintipa uredi
Još jedna prerada orijentalnog romana, na vulgarnogrčkom jeziku, jeste Sintipa (orijentalna Povest filozofa Sindbada, odnosno Sindibada, Sendebada, Sandabara ili Sendabara), ili u punom naslovu grčke verzije Najdivnija povest o filozofu Sintipi. Jedan mudrac predskazuje svome učeniku, sinu jednog kralja, da će izbeći veliku životnu opasnost ako bude umeo da ćuti sedam dana. Dogodi se da maćeha ovog princa pokuša da zavede svog pastorka, ali on je odbije, te navuče na sebe maćehinsku mržnju i osvetoljubivost, i bude oklevetan kod oca da ju je hteo silovati. Otac ga osudi na smrt. Da bi ga spasli, sedmorica mudraca pričaju svakog dana po jednu priču o lukavstvu žena i bezvrednosti jedne takve presude, donete bez pravih dokaza. Zauzvrat, maćeha svaki dan priča po jednu priču sa suprotnom tendencijom, kako bi došlo do pogubljenja. Za sve to vreme princ ćuti po savetu svog mudrog učitelja, a kada istekne rok ćutanja – otkrije istinu i bude oslobođen kao nevin. Tema je uzeta iz indijske Pančatantre, i to sasvim posredno – preko sirijske prerade. Sirijska prerada je verzija arapske, arapska – persijske, i tek persijska – neposredna verzija indijske teme. U Sintipi su prisutni i neki biblijski motivi (Josif i Petefijeva žena).
Poznovizantijski roman uredi
Oživljavanje vizantijskog romana pada u vreme humanističke renesanse Komnina, kada Teodor Prodrom piše svoje najopsežnije delo: roman u stihovima Rodanta i Dosiklej, u devet knjiga sa ukupno 4616 jampskih stihova, čiji uzor treba tražiti u Heliodorovim Etiopskim pričama. U to je doba i Konstantin Manasa napisaio roman O ljubavi Aristandra i Kaliteje, od koga su sačuvani samo fragmenti.
U nizu poetskih romana sa građom koja pripada srednjem veku, i u kojoj se često javljaju zapadnoevropski (posebno francuski) motivi, nalaze se Kalimah i Hrisoroa, Veltandar i Hrizanca, Livistros i Rodamna, tri najkrupnije poeme te vrste, a pored njih je još nekoliko spevova: Stari vitez, Florije i Placijaflora i Imberije i Margarona. Prva tri speva su vrlo velikog obima: prvi ima 2607, drugi 1348, treći 3841 stih; u sva tri speva upotrebljen je politički stih bez rime.
Roman Kalimah i Hrisoroa nastao je krajem 13. ili početkom 14. veka, i napisan je nekom vrstom otmene dimotike. To je romantična poema s ljubavnim i fantastičnim zapletom i srećnim završetkom. Junak (Kalimah) spasava lepoticu (Hrisorou) iz tajanstvenog zamka u kome ona robuje kao plen strašnog Zmaja. Zmaj je ubijen, lepotica spasena, ali samo privremeno, jer se sad javlja jedan mladi princ koji pomoću čarolija jedne veštice (zlatna jabuka s magijskim natpisom) otima od Kalimaha njegovu draganu. Braća ožive mrtvog Kalimaha, i ovaj se kao baštovan uvlači u dvor mladog princa u kome je sad Hrisoroa zatvorena, tu se sastaje s njom, bude otkriven, izveden na sud, ali se tu opravda i sve se srećno završi.
Viteški roman Veltandar i Hrizanca, nastao verovatno u 14. veku, fanstastičniji je od Kalimaha i Hrisoroe: Veltandar, sin jednog kralja (Rodofila) odlazi u svet, u pustolovine. Kod Tarsa u Maloj Aziji naizlazi na fabulozni zamak Erotokastron (= Zamak ljubavi), gde otkriva tajnu svoje sudbine. Sticajem okolnosti, dolazi i u stvarnosti do lepotice (Hrizance) koju je izabrao u Erotokastronu na nadmetanju u lepoti; to je kćerka antiohijskog kralja, čiji je vazal postao. Na ljubavnom sastanku sa Hrizancom u dvorskom vrtu, Veltandar je u opasnosti. Hrizancina družbenica Fedrokaza preuzima krivicu na sebe, kao da se to njoj Veltandar udvarao. Veltandar je oslobođen pod uslovom da se oženi Fedrokazom. U prividnom braku sa njom, on nastavlja svoju ljubavnu vezu sa Hrizancom, da bi na kraju pobegao s Hrizancom u svoju zemlju i tamo nasledio oca na kraljevskom prestolu. Pokušaj da se u izvesnim elementima ovog romana identifikuju neki zapadni feudalni elementi (vazalstvo, zamak ljubavi – Chateau d'amour provansalske poezije, romanska imena, pojava dvorske dame i sl.) ne može se smatrati kao uspeo u toj meri da bi Veltandar i Hrizanca bio proglašen za prevod nekog izgubljenog francuskog viteškog romana. Izvestan francuski uticaj je nesporan, ali je roman ipak ponikao na vizantijskom tlu. Orijentalna je plastična fantastika u opisu Erotokastrona, koji nije nešto novo u istočnoj književnosti, koja poznaje i druge alegorijske dvorove.
Fantastika i alegorija prisutni su i u trećem, po obimu najvećem spevu, Livistar i Rodamna, koji je nastao verovatno krajem 14. veka u vizantijskoj provinciji. Tu su takođe neki romansko-feudalni motivi došlo do izražaja (vazalski odnos, viteški dvoboji, romanska imena i sl.) mada je osnovni uticaj grčkog romana van sumnje (alegorijska predstava dvanaest vrlina i dvanaest meseci, kao u romanu Evstatija Makrembolita itd). Posebnu vrlinu ovog speva čini odmerenost i nesporan ukus u prikazivanju erotskih odnosa. U literarnom pogledu stoji iznad mnogih drugih tvorevina te vrste. Francuski uticaj ovde je jači nego u Veltandru i Hrizanci. Oba romana su, kako smatra Karl Krumbacher, "mešani proizvod" francuske i orijentalne kulture u periodu latinskog prisustva u Grčkoj i na Levantu.
Iz 14. veka je i roman Florije i Placijaflora, čiji je motiv – saga o Fleru i Blenšfleri – predmet o kome se govori u književnostima raznih evropskih naroda, najpre u Provansi u 12. veku. Vizantijski roman, čije poreklo leži u toskanskom delu Cantare di Fiorio e Biancifiore, sadrži niz pravih grčkih i orijentalnih elemenata. Pitanje da li je građa prvobitno poreklom sa Istoka još je otvoreno. Ljubavni roman Imberije i Margarona sačuvan je u raznim verzijama (jedna rimovana verzija štampana je kao venecijanska narodna knjiga 1553. godine), a nastao je povezivanjem katalonskih pripovedačkih motiva sa legendom o osnivanju manastira Dafni kod Atine. Roman je svakako nastao među zapadnim vitezovima koji su se nastanili u Atinsko-tebanskom vojvodstvu. Stari vitez je slobodna grčka prerada francuskog romana u prozi Gyron le Courtois iz 14. veka, i zapravo pripada među legende o vitezovima okruglog stola. Roman je pisan klasičnim grčkim jezikom (katharevusa) i sadrži mnoge asocijacije iz Homera; opisuje pobedu jednog starog viteza nad svim mladim vitezovima na dvoru kralja Artura.
Alegorije životinjskog epa uredi
Alegorije životinjskog epa, kao što su Priča za decu o četvoronošcima, Legenda o uvaženom magarcu, Lepa priča o magarcu, vuku i lisici, Knjiga o pticama (Πουλολόγος) i Knjiga o voću (Πωρικολόγος), a najpre čuveni Fiziolog (nastao verovatno još u kasno helenističko doba u 2. veku u Egiptu, a poznat svakako u 3. i 4. veku), saopštavale su ne samo prirodnjačka znanja vizantijske sredine u srednjem veku nego i osnovni stav vizantijskog odnosa prema prirodi: materijalni svet postoji ne radi sebe samog već da u svojim slikama otkriva tajanstvenu suštinu postojanja. Fizički kosmos je simbol duhovnog kosmosa, odnosi biološkog sveta sadrže poruku o spiritualnim odnosima koji leže u suštini bića. Fiziolog je zato, kao i drugi životinjski epovi u Vizantiji, jedna vrsta metafizičkog epa, ili bolje – metafizička alegorija. Fiziolog govori o raznim životinjama (delimično i o mitskim, kao što su ptica feniks i jednorog), o biljkama i kamenju, koji se svi objašnjavaju kao alegorijske predstave Hrista, crkve, čoveka i đavola. Ovo glavno delo hrišćanske simbolike, napisano prostim narodnim jezikom, snažno je uticalo na narodno verovanje u srednjem veku; bilo je veoma rašireno i prevedeno na više jezika, pa su poznate i dve srpskoslovenske verzije, jedna u rukopisu iz 15. veka, druga iz 16. veka.
Priča za decu o četvoronošcima napisana je 1365. godine u političkim stihovima i opisuje skupštinu četvoronožnih životinja pod kraljem Lavom, sazvanu u cilju sklapanja večnog mira. Rezultat tih dogovora je, međutim, međusobno klanje životinja i nastavak starog stanja. U priči, koja ima vrlo živ i izrazit, često i grub i prostački izraz, ističu se jasne zajedničke crte i srodstvo sa Fiziologom. Satirički element se javlja u istovremenom kritikovanju rimske crkve i Jevreja. Moralni cilj, koji se ističe u uvodu, jeste u tome da se mali i slabi odbrane od suviše velike poverljivosti prema velikima.
Legenda o uvaženom magarcu, napisana u nešto manje od 400 stihova, predstavlja, zajedno sa Lepom pričom o magarcu, vuku i lisici, u 540 stihova, osnovu za čuvenu i nadaleko proširenu priču o teta-Liji. Najvažnije crte te priče nalazimo i na Zapadu, ali nam za celu tu grčku priču, koja predstavlja satiru na račun vizantijskog sveštenstva i monaha i ujedno izražava, kao socijalna satira, reakciju ugnjetavanog seoskog stanovništva na obrazovani gornji sloj – neki zapadni izvornik nije poznat. Ove verzije verovatno potiču iz starijeg grčkog teksta i nastale su svakako na jednom od jonskih ostrva ili na Kritu, najverovatnije sredinom 15. veka (kraća verzija) i krajem tog veka (duža verzija).
Pulologos ili Knjiga o pticama nastala je u prvoj polovini 14. veka. Satirička tendencija se jasno izražava u polemičkom razgovoru ptica, koje se u svojim pogrdnim govorima uvek ponovo vraćaju na crkvene i političke prilike Vizantijskog carstva, kao i na opšte ljudske slabosti. U delu se nalazi i neka vrsta kataloga ptica.
Porikologos ili Knjiga o voću predstavlja malu parodiju u prozi na jednu sudsku raspravu. Iza fabule se nalazi moralni cilj, jer se pod predsedništvom kraljice Dunje osuđuje Grozd (tj. štetno uživanje vina). Priča je verovatno nastala još u 12. veku i prevedena je na staroslovenski i turski jezik.