Torontalska županija
Torontalska županija (lat. Comitatus Torontaliensis, mađ. Torontál vármegye, nem. Komitat Torontal, rum. Comitatul Torontal) je bila županija, odnosno upravna jedinica srednjovekovne Kraljevine Ugarske (14-16. vek), habzburške Kraljevine Ugarske (između 18. i 20. veka), a potom i pokrajine Banat, Bačka i Baranja u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca (1918-1919. godine). Upravno sedište županije bio je Veliki Bečkerek (danas Zrenjanin).
| Torontalska županija Comitatus Torontaliensis Torontál vármegye Komitat Torontal Comitatul Torontal | |||||||
| |||||||
| Geografija | |||||||
| Kontinent | Evropa | ||||||
| Regija | Srednja Evropa | ||||||
| Zemlja | 1. Kraljevina Ugarska 2. Habzburška monarhija - Habzburška Ugarska 3.  Austrijsko carstvo - Habzburška Ugarska4.  Austrougarska - Ugarski deo Monarhije5.  Kraljevina Srbija - Banat, Bačka i Baranja6. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca - Banat, Bačka i Baranja | ||||||
| Prestonica | Veliki Bečkerek (Zrenjanin) | ||||||
| Površina | 10.016 km² | ||||||
| Stanovništvo | 615.151 (1910) gustina: 61,4 stan./km² | ||||||
| Društvo | |||||||
| Zvanični jezici | latinski, nemački, kasnije mađarski, srpski, govorni jezici: srpski, rumunski | ||||||
| Religija | pravoslavlje, katolicizam | ||||||
| Vladavina | |||||||
| Titula vladara | župan | ||||||
| Osnivanje | 14. vek / 18. vek | ||||||
| Prestanak | 16. vek / 1919. godina | ||||||
| Status | Bivša županija | ||||||
| Događaji | |||||||
| Prethodnici i naslednici | |||||||
| Prethodile su: | Nasledile su: | ||||||
|
.svg){kind=small}
| ||||||
| Portal:Istorija | |||||||
.svg)
Nekadašnji prostor ove županije danas je podeljen između Srbije (veći, zapadni deo), Rumunije (manji, istočni deo) i Mađarske (sasvim mali deo na krajnjem severu).
Površina županije bila je 10.016 km², a u vreme zadnjeg popisa pre njenog rasformiranja (1910. godine) Torontalska županija je imala 615.151 stanovnika (gustina 61,4 st./km²).
Prirodne odlike uredi
U vreme Austrougarske uprave, Torontalska županija se nalazila na jugu Habzburške Ugarske i bila je pogranična ka Kraljevini Srbiji.
Prostor županije pripadao je oblasti Banata i obuhvatao je njegove zapadne krajeve. Na severu granica okruga je bila reka Moriš, na zapadu, Tisa, a na jugozapadu i jugu Dunav. Istočne granice okruga mahom nisu bile vezane za prirodne činioce (reke, planine, itd.).
Celokupno područje nekadašnje županije bilo je ravničarsko tle južne Panonije. Vodotoci su bili ravničarski (Dunav, Tamiš, Begej, Moriš), spori i često sa močvarnim okruženjem.
Istorija uredi
Prostor Banata ušao je istorijske beleške u antičko doba. U ranom srednjem veku za ovaj prostor vodile su se borbe između Vizantije i njenih severnih suseda (Huna, Gepida, Avara, Bugara, i kasnije Ugara). Krajem srednjeg veka ovo je bio pogranični prostor između Ugarske i srpskih država (Sremske kraljevine, Kraljevine Raške, Srpskog carstva, itd). Ugarska je ovde u 14-15. veku obrazovala županiju pod današnjim nazivom. Potom je nešto manje od dva veka (16-18. vek) ovaj prostor bio u okviru Otomanskog carstva. Osmanlije su ukinule dotadašnju županiju i uspostavile Temišvarski pašaluk na ovom prostoru.
Habzburško carstvo preotelo je Banat od Osmanlija 1718. godine, a ovaj prostor tada postaje deo Tamiškog Banata, zasebne habzburške pokrajine. Ova pokrajina se ukida 1778. godine i njeni severni delovi se uključuju u sastav Habzburške Ugarske, dok južni delovi ostaju u sastavu Vojne granice. Tada se ponovo uspostavlja Torontalska županija. Tokom 18. veka pored starosedalačkih Srba i Rumuna doseljeni su i Nemci, Mađari, Ukrajinci i Slovaci. Posebno su u značajnom broju naseljeni Nemci.
Tokom Revolucije iz 1848/49. godine, ovaj prostor ulazi u sastav Srpske Vojvodine. Posle revolucije na ovom prostoru postojalo je Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, koje je bilo kratkog veka (1849—1860.). Tokom ovog perioda, županija nije postojala, jer je vojvodstvo bilo podeljeno na okruge. Posle 1860. godine ovo područje je priključeno Habzburškoj Kraljevini Ugarskoj, a Torontalska županija je ponovo obrazovana. Ukidanjem jednog dela vojne granice, 1873. godine, ovo područje se takođe uključuje u Torontalsku županiju.
Posle Prvog svetskog rata ovde je obrazovana kratkotrajna tvorevina, Banatska republika, a potom ovaj prostor ulazi u sastav Banata Bačke i Baranje, pokrajine u sastavu Kraljevine Srbije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Torontalska županija je bila jedna od administrativnih jedinica Banata, Bačke i Baranje 1918-1919. godine. Dogovorom između Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Rumunije utvrđena je linija razgraničenja, kojom je prostor nekadašnje županije podeljen na veći, danas srpski deo (jugozapadna i središnja trećina) i manji, rumunski deo (severoistočna trećina). Od delova Banata koji su tada ostali u sastavu Kraljevstva SHS formirana je nova Torontalsko-tamiška županija. 1921. godine, prema odredbama Trijanonskog sporazuma, novouspostavljenoj nezavisnoj Mađarskoj predat je deo Banata uz grad Segedin, tj. nekoliko sela na krajnjem severu nekadašnje županije.
U međuratnom razdoblju naziv Torontal se i dalje očuvao u okviru mađarske županije Čanad-Arad-Torontal, dok je u okviru Rumunije postojao Tamiško-Torontalski okrug (1919—1950.).
Deo županije koji je nakon Prvog svetskog rata pripao Kraljevini SHS danas je u sastavu Srbije. Veći deo ovog područja pripada AP Vojvodini, dok je manji deo u sastavu Grada Beograda.
Stanovništvo uredi
Po poslednjem austrougarskom popisu iz 1910. godine na području županije živelo je 615.151 stanovnika.
Stanovništvo prema maternjem jeziku (Popis 1910.):
- Srpski = 199.750 (32,47%),
- Nemački = 165.779 (26,95%),
- Mađarski = 128.405 (20,87%),
- Rumunski = 86.937 (14,13%),
- Slovački = 16.143 (2,62%),
- Hrvatski = 4.203 (0,68%).
Etnički razmeštaj: Iako je manje-više na području cele županije bilo mešovitih naselja, ipak se mogu uočiti određeni obrasci naseljavanja. Većinski Srbi mahom su naseljavali južni i središnji deo županije, a bilo ih je dosta i u gradovima. Nemci i Mađari su uglavnom bili naseljeni u gradovima i većim selima. Mađara je bilo širom županije, s tim što ih je bilo više u severnom delu. Rumunsko stanovništvo je bilo vezano za sela u jugoistočnom delu županije.
Upravna podela uredi
Početkom 20. veka, upravna podela Torontalske županije bila je sledeća:
| Kotari | |
|---|---|
| Kotar | Sedište |
| Alibunarski srez | Alibunar |
| Banločki srez | Banlok |
| Velikobečkerečki srez | Veliki Bečkerek |
| Velikokikindski srez | Velika Kikinda |
| Velikosemikluški srez | Veliki Semikluš |
| Žomboljski srez | Žombolj |
| Kovačički srez | Kovačica |
| Modoški srez | Modoš (danas Jaša Tomić) |
| Novobečejski srez | Novi Bečej |
| Novokneževački srez | Novi Kneževac |
| Pančevački srez | Pančevo |
| Pardanjski srez | Pardanj (danas Međa) |
| Perjamoški srez | Perjamoš |
| Čenejski srez | Čenej |
| Slobodni kraljevski gradovi | |
| Pančevo | |
| Gradovi - srezovi | |
| Veliki Bečkerek | |
| Velika Kikinda | |
