Kozara u Narodnooslobodilačkoj borbi

Područje Kozare, prostor između reka Gomjenice, Sane, Une, Save i Vrbasa, bilo je jedno od najsnažnijih žarišta Narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije.

Partizanski borci sa Kozare, 19. avgusta 1942. godine

Posebnu karakteristiku ovog područja činilo je bratstvo i jedinstvo - srpskog, muslimanskog i hrvatskog naroda, što je Kozari davalo izuzetnu snagu da se za čitavo vreme rata odupre okupatoru, iako se nalazila između veoma ostljivih i za okupatora naročito značajnih komunikacija i objekata. Najveći deo područja Kozare bio je tokom čitave Narodnooslobodilačke borbe slobodan. Nemačke okupacione i ustaško-domobranske jedinice uspele su samo u nekoliko velikih kaznenih ekspedicija da prokrstare čitavu Kozaru, ali na njoj nisu mogli organizovati i održati okupacionu vlast.

Okupacija i pripreme ustanka na Kozari

U Aprilskom ratu 1941. godine Prijedor i druga mesta oko Kozare zauzeli su delovi nemačke 183. pešadijske divizije, čiji se štab nalazio u Banja Luci. Prvi meseci okupacije i postojanja Nezavisne Države Hrvatske, praćeni su terorom i zločinima nad Srbima, Jevrejima, Ciganima i antifašistima.

Posle Oblasne konferencije Komunističke partije Jugoslavije za Bosansku krajinu održane 8. juna 1941. godine na Šehitlucima, kod Banja Luke, u mnogim kozarskim selima formirane su udarne grupe (jačine od 5 do 15 boraca), obrazovan izvestan broj diverzantskih grupa i stvorena mreža sreskih i seoskih vojnih poverenika. Odlukom Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu o dizanju ustanka od 13. jula 1941. godine, planirano je da se od udarnih i diverzanstkih grupa obrazuju partizanski odredi, čija bi dejstva objedinjavao Štab Druge čete za Bosansku krajinu sa sedištem na Kozari. Razrada odluke Pokrajinskog komiteta za početak oružane borbe na Kozari, izvršena je na sastanku u selu Orlovicama kod Prijedora, noću 25. jula 1941. godine.

Ustanak 1941. godine

»Dok smo bili u zanosu oko stvaranja prve partizanske grupe i zadovoljni što posao ide dobro, situacija se na čitavoj Kozari naglo izmijenila i između 28. i 30. jula pojavili su se samoupućeni kuriri i pronosili vijesti da je ustanak počeo i da se sve mora dići na noge. Ustanici s dubičkog sreza, vjerojatno samoinicijativno, napali su žandarmerijsku stanicu na Knežici i likvidirali je. To je otprilike centar Kozare, te se pronio glas po Kozari da je ustanak počeo. [...] Dogovorili smo se da preporučimo narodu da se vrati kućama dok mi ne pitamo rukovodstvo šta treba raditi. Neki su pristali, neki nisu. Odmah sam se uputio ka Lešljanima znajući da je Šoša tamo. [...] Šoši sam rekao kakvo je stanje i pitao da li ima nove direktive. Šoša mi je odgovorio da ni on ne zna šta se dešava. Narod se masovno diže i puca na sve strane.«

Svedočenje Žarka Zgonjanina

Oružana borba na Kozari počela je 29. jula 1941. godine. Udarnim grupama ubrzo se pridružio veliki broj seljaka, od kojih mnoštvo bez vatrenog oružja. Za dva dana uništene su žandarmerijske stanice u Knežici, Svodni, Dragotinji i Runicama, porušen rudnik uglja i žičara u Lješljanima, železničke stanice Svodna, Rudice i Dragotinja i stvorena prostrana slobodna teritorija. Pored napada na Kozarsku Dubicu, ustanici praćeni nenaoružanim narodom su zauzeli 31. jula Kostajnicu i Dobrljin, uništili opštine u Brezičanima i Velikom Palančištu, a prema neprijateljskim garnizonima uspostavili frontove.

Za rukovođenje oružanim snagama na području Kozare, na sastanku u Knežici 15. avgusta izabran je Štab Kozarskog partizanskog odreda. Držanje frontova prema Prijedoru, Gradiški, Kozarskoj Dubici, Kostajnici i Novom Gradu, stvorilo je izvesne iluzije konačnog oslobođenja, pa je njihovo razbijanje od strane neprijatelja u ofanzivi od 14. do 18. avgusta i povlačenje ustanika u planinu, dovelo je do izvesne demoralizacije, ali je kriza dosta brzo prebrođena i, od partizanskih grupa koje su se okupile na Lisini, Mednjaku, Vitlovskoj kosi i Karanu, formirane su tri partizanske čete s ukupno 200 boraca.

Borbe su obnovljene krajem septembra kada je na Pastirevu organizovan veliki narodni zbor i izvršena smotra Kozarskog partizanskog odreda. Sredinom oktobra 1941. godine, u skladu sa odlukama Savetovanja u Stolicama, Kozarski partizanski odred je preimenovan u Drugi krajiški partizanski odred, koji je do kraja godine ponovo stvorio prostranu slobodnu teritoriju i narastao na tri bataljona.

Ofanziva na Kozaru

Izbjeglice sa Kozare jula 1942. godine - majka sa dvoje djece, slika poznata kao "Majka knežopoljka".

U prvoj polovini 1942. godine na Kozari su postignuti značajni uspesi: neprijateljev saobraćaj bio je mesecima paralisan, sprečen izvoz gvozdene rude iz Ljubije za Nemačku, blokiran, a onda i oslobođen Prijedor, u kojem je savladan jak neprijateljski garnizon. Partizani Kozare imali su prve tenkove i avione, a takođe i divizion artiljerije. U začetku je sprečeno i formiranje četničkih jedinica. U partizanski jedinicama: Drugom krajiškom NOP odredu, Proleteraskom bataljonu Bosanske krajine i Prvoj krajiškoj udarnoj brigadi (formiranoj u selu Lomovitoj 21. maja 1942) borilo se preko 4.000 Kozarčana.

Razvoj Narodnooslobodilačke borbe na Kozari zabrinuo je okupacione vlasti u Jugoslaviji. Na sastanku predstavnika nemačkih i italijanskih okupacionih snaga i predstavnika oružanih snaga Nezavsne države Hrvatske održanom 2. marta 1942. godine u Opatiji doneta je odluka o „čišćenju" Bosanske krajine. Zbog toga je u leto 1942. godine usledila jedna od najtežih okupatorskih ofanziva u kojoj je bilo angažovano oko 40.000 okupatorsko-kvinsliških vojnika pod rukovodstvom nemačke borbene grupe „Zapadna Bosna" (Westbosnien). Tokom ove ofanzive poginulo je oko 1.700 boraca Drugog krajiškog partizanskog odreda, među kojima i 500 ranjenika, dok je oko 50.000 ljudi, žena i dece pobijeno, internirano u koncentracione logore ili raseljeno, a kozarska sela opustošena.

Dalji razvoja NOB-a

Sjedeći sa Kozarčanima oko vatre, posmatrao sam ih sa pojačanom pažnjom. To je bio moj prvi susret sa borcima proslavljene Kozare. Oni nisu bili mnogo govorljivi, pa sam očima želio nekako da prodrem u njih. Čudnovato kako mi je odjednom došla u sjećanju Kočićeva pripovijetka »Jablan«. Svi su ovi borci bili mladi i odlično građeni, kršni momci. Imali su na sebi prekrojenu njemačku ili ustašku uniformu i široke kratke čizme a u rukama su ponosno držali šmajsere. Pomislio sam da su to borci jedne specijalne jedinice, ali sam se brzo uvjerio da su svi partizani na ovom terenu bili slično opremljeni.

– Oskar Danon

Tokom avgusta i septembra 1942. godine Drugi krajiški partizanski odred se konsolidovao. U avgustu su dva bataljona ovog odreda data za formiranje Druge krajišške udarne brigade, a po njegovom povratku iz Podgrmeča na Kozaru, 23. septembra 1942. od njega je formirana Peta krajiška (kozarska) udarna brigada. U novembrau 1942. se na Kozaru, vratio iz Slavonije, Proleterski bataljon Bosanske krajine, a postepeno se na svoja ognjišta vraćalo i izbeglo stanovništvo. Povratkom stanovništva obnovljen je život u kozarskim selima što je dovelo do obnavljanja narušene mreže organa Narodnooslobodilačkog pokreta.

Posle odlaska Pete krajiške brigade, maja 1943. godine, u srednju Bosnu, na Kozari je ponovo formiran Kozarski partizanski odred iz čijeg sastava je u septembru iste godine formirana Jedanaesta krajiška udarna brigada. U novembru 1943. godine na Kozari su formirani i Gradiško-lijevčanski, a u maju 1944. godine i Timarski partizanski odred. Ova tri odreda je Štab Petog bosanskog udarnog korpusa 28. jula 1944. godine objedinio u Kozarsku grupu NOP odreda, u čijem sastavu je uskoro formiran i samostalni Kozarački bataljon. Grupa ovih odreda je naglo narasla i oktobra 1944. godine je reorganizovana u Dvadesetu krajišku brigadu. Ova brigada nalazila se u sastavu 39. krajiške divizije NOVJ i do kraja rata je držala slobodan centralni deo Kozare.

Razvoj Narodne vlasti na Kozari

Partizanski antitenkovski top na Kozari, u vreme 6. neprijateljske ofenzive.

Uporedo sa jačanjem oružane borbe i širenjem slobodne teritorije stvarana je mreža Narodnooslobodilačkih odbora. U maju 1942. godine radila su 22 opštinska Narodnooslobodilačka odbora i više političkih organizacija Narodnooslobodilačkog pokreta kojima su, najpre, rukovodili Sreski i Mesni komiteti KPJ za Prijedor i Bosanski Novi, a od oktobra novoformirani Okružni komitet Komunističke partije Jugoslavije za Kozaru. Krajem 1942. godine formirana je Komanda prijedorskog (kozarskog) vojnog područja, a 16. juna 1943. godine Okružni narodnooslobodilački odbor za Kozaru. Novom administrativnom podelom Bosanske krajine u martu 1945. godine područje Kozare je pripalo Banjalučkom okružnom Narodnooslobodilačkom odboru, čije je sedište do kraja rata bilo u Prijedoru.

Oslobođenje Kozare

Prijedor je konačno oslobodila Četvrta krajiška udarna divizija 8. septembra 1944, a Bosansku Gradišku 23/24. aprila 1945. godine. Bosansku Dubicu (28. aprila), Bosanski Novi (1. maja) i Bosansku Kostajnicu (2. maja) oslobodili su delovi Druge jugoslovenske armije u završnim operacijama 1945. godine.

Žrtve rata

Memorijalni zid na Mrakovici sa imenima 9921 poginulog borca sa Kozare

Sa područja Kozare u Narodnooslobodilačkom ratu učestvovalo je oko 11.700 boraca, od kojih je u toku rata poginulo oko 10.000. Na memorijalnom zidu na Mrakovici upisana su imena 9.921 borca sa Kozare. Do sada prikupljeni podaci govore da su kao žrtve fašističkog terora živote izgubili 33.398 civila. Do 1988. godine evidentirano je 11.219 ubijene kozaračke dece starosti do 14 godina. Internirano je oko 7.000 Kozarčana. U julu 1942. godine s područja Kozare je odvedeno u sabirne logore, a iz njih delimično raseljeno, upućeno u koncentracione logore ili na rad u Nemačku 68.500 lica.

Istaknute ličnosti NOP-a i narodni heroji Kozare

Rade Bašić Jovo Bijelić Uroš Bogunović Petar Borojević Ratko Vujović Stojan Grujičić Jaruga Stevan Dukić Mihailo Đurić Milan Egić Žarko Zgonjanin Osman Karabegović Boško Karalić Franjo Kluz Rade Kondić Josip Mažar Šoša

Miloš Mamić Lazar Marin Mikan Marjanović Ivica Marušić Ratko Mile Mećava Petar Mećava Dragoje Miljatović Esad Midžić Vladimir Nemet Braco David Pajić Milan Pilipović Branko Popović Lepa Radić Nikola Radulović Stevo Rauš

Dragutin Stanić Velimir Stojnić Mladen Stojanović Mile Tubić Dušan Ćirić Avdo Ćuk Rudi Čajavec Fadil Šerić Enver Šiljak Boško Šiljegović Miloš Šiljegović Ranko Šipka Tomica Španović Lazar Šteković Gojko Šurlan

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Vojna enciklopedija (knjiga četvrta), Beograd 1972. godina
• Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, „Vojno-istorijski institut“ Beograd, 1964. godina
• Narodni heroji Jugoslavije. „Mladost“, Beograd 1975. godina.

Povezano

• Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije
• Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije
• Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije
• Bosanska krajina u Narodnooslobodilačkoj borbi
• Ofanziva na Kozaru 1942.
• Krajiške brigade NOVJ
• Pokolj u Drakseniću

Vanjske veze

• Kozara u oslobodilačkom ratu