Vučitrn

Ukoliko ste tražili tvrđavu, vidite članak Vučitrn (tvrđava).

Vučitrn (stari oblik Vučji Trn, alb. Vushtrri, Vushtrria, Vuçitërnë) je gradsko naselje i sedište istoimene opštine u Srbiji, koje se nalazi u severnom delu Kosova i Metohije i pripada Kosovskoomitrovačkom upravnom okrugu. Prema popisu iz 2011. godine bilo je 26.964 stanovnika.

Vučitrn
Vučitrn
Grb
Vučitrn
Koordinate: 42.82176°N 20.96568°E / 42.82176; 20.96568
Država	Srbija
Pokrajina	Kosovo i Metohija
Okrug	Kosovskomitrovački
Nadmorska visina	514 m
Stanovništvo  (2011)
• Ukupno	26,964
Vremenska zona	UTC+1 (CET)
• Ljeti (DST)	UTC+2 (CEST)
Poštanski broj	42000
Pozivni broj	+381 (0)28
Registarska oznaka	KM

Geografija

Atar naselja se nalazi na teritoriji katastarske opštine Vučitrn, površine 1.845 ha. Smešten je na ušću Trstene u Sitnicu, na nadmorskoj visini od 512 m. Nalazi se na putnom pravcu koji povezuje Kosovsku Mitrovicu sa Prištinom, odnosno na nekadašnjem karavanskom drumu, koji je povezivao Dubrovačku republiku sa Skopljem. Grad je dobio ime po biljci Vučiji trn (lat. Ononis spinosa).

Istorija

Srednji vek

Najranija istorija o postanku grada nije u potpunosti rasvetljena. Neki arheološki nalazi upućuju na zaključak da se na mestu današnjeg Vučitrna nalazio rimski grad Vicijanum (lat. Vitianum), ali mišljenja o tome nisu u potpunosti usaglašena. U srednjem veku Vučitrn je bio važno mesto za trgovinu sa Dubrovnikom. U 14. i 15. veku u njemu je postojao dvor Vuka Branković, od koga je do danas ostala Kula Vojinovića. Godine 1426. u njemu je potpisan ugovor o miru između Đurđa Brankovića i mletačke vlade. Za vreme turske vladavine u Vučitrnu je bilo tokom 14. i 15. veka sedište turske upravne vlasti-sandžaka. U turskim popisima Vučitrnskog sandžaka iz 1477. i 1487. ostali su vredni podaci o srpskom stanovništvu, crkvama i manastirima. U njima je navedeno da je u Vučitrnskom sandžaku bilo 12 manastira i 5 crkava sa 24 sveštena lica. Međutim, u kasnija tri turska popisa obavljena 1525/26. godine, pa zatim 1530/31. i 1544/45, u vreme sultana Sulejmana Veličanstvenoga, u Vučitrnskom sandžaku bila su u prva dva popisa ubeležena po 42 manastira i 11 crkava, a u trećem "ukupno manastira i crkava-52". U gradu je jedno vreme bilo i sedište srpske mitropolije. Vučitrnski mitropolit Joasaf pisao je 1568. Triod "Sv. Nikole Sibovačkome u Čičavici". Po jednom predanju smatra se da je na mestu sadašnjeg turskog hamama bila pravoslavna crkva. Po drugom, pak, tu je bila katolička crkva nekada snažne dubrovačke naseobine. Ostatke utvrđenog dvorca predanje vezuje za Vojinoviće, srpsku vlastelu iz sredine 14. veka. Međutim, iz sačuvanih pisanih izvora proizilazi da je u Vučitrnu između 1402. i 1426. porodica Brankovića imala svoj dvor, gde su primani poslanici i izdavane povelje. Vrlo je verovatno da je dvorac sagradio Vuk Branković pred kraj 14. veka, kada je njegovim zemljama zapretila neposredna opasnost od Turaka. S obzirom na to da je Vučitrn smešten u plodnoj ravnici, na raskrsnici trgovačkih puteva, može se pretpostaviti da se tu prvo razvio trg, a da je dvorac izgrađen kasnije. Početkom 15. veka Vučitrn je bio značajna varoš na Kosovu, sa kolonijom dubrovačkih trgovaca i poslovnih ljudi. Dubrovačka vlada je 2. februara 1402. ponudila gospođi Mari Branković da joj isplati deo njenog poklona u srebru u Novom Brdu ili Vučitrnu. Ona je sa sinovima 29. decembra 1405. u Vučitrnu izdala povelju Dubrovčanima. Despot Đurađ Branković je u Vučitrnu 15. novembra 1419. izdao povelju manastiru Sv. Pavla u Svetoj Gori, a 22. aprila 1426. godine on je tamo sklopio sporazum sa poslanicima Mletačke republike.

Turska vladavina

Turci su prvi put osvojili Vučitrn 1439. godine i držali ga sve do 1444, a drugi put 1455, ostavši u njemu sve do 1912. Godine 1462. Vučitrn se prvi put pominje kao sedište sandžaka. B. Kuripčević naziva ga 1530. "velikim trgovištem". Godine 1578. u njemu je rezidirao mitropolit vučitrnski Joasaf. U Vučitrnskom srezu u toku turske vladavine nije se ništa izgrađivalo, kao i, manje-više, u ostalim krajevima pod turskom imperijom. Ovo područje je bilo isključivo poljoprivredni kraj u kome su se proizvodile žitarice i uzgajala stoka. Turci su dozvolili Albancima da nesmetano naseljavaju ove krajeve iz severne Albanije i nekim mesta na Kosovu i istima davali vlast. Srbi su jedino bili raja. Prema Evliji Čelebiji, Vučitrn je 1660. godine imao oko 2.000 kuća, džamiju, medresu, hamam i druge objekte. U njemu je A. Giljferding video 400 kuća, novu crkvu i staru tvrđavu sa nekoliko kula.

Vojinovića kula (snimak iz 1913)

Utvrđenje je sagrađeno na približno kvadratnoj osnovi sa stranama oko 35x35 m. Bedemi su od lomljenog i pritesanog kamena koji je vezivan krečnik malterom, i široki su oko 3 metra. Južni bedem sačuva se do 6-7 m visine, a ostali bedemi oko 3m. Jedina kula (tzv. Vojinovića kula) nalazi se u sredini istočnog bedema. Ona je gotovo kvadratne osnove, sa stranam dugim oko 1 m, a sačuvala se do oko 8m visine. Zidana je pritesanim kamenom složenim u pravilnim horizontalnim redovima, što je veoma retka pojava kod građevina ove vrste. Ulaz u kulu nalazio se na zapadnom zidu, okrenutom ka unutrašnjosti, u visin prvog sprata, i do njega se dolazilo drvenim stepeništem. Postojeći ulaz u prizemlju probijen je kasnije. Za Vojinoviće, sestriće cara Dušana po narodnom predanju, vezuje se izgradanja kamenom mosta na reci Sitnici na severozapadu od Vučitrna, sa devet lukova, od kojih je srednji najveći. Most je napravljen od tesanog kamena i krečnog maltera, a povezan je gvozdenim klipovima i olovnim sponama. Reka Sitnica je u 18. veku za vreme velike poplave probila obalu na zapadnoj strani više od 300-400 m daljine od kamenog mosta, tako da je most ostao na suvom. Most je sada zapušten, odneseno je kamnje sa ograde mosta, a lukovi su zatrpani smećem i muljem. Prilikom izgradnje asfaltnog puta Vučitrn-železnička stanica pre nekih 35 godina, on je trasiran neposredno pored mosta. Zavod za zaštitu spomenika je pre rata tužio opštinu zbog toga, ali je bilo sve uzalud. Današnja crkva sv. Ilije u Vučitrnu podignuta je uz dozvolu turski vlasti 1834. godine na istočnoj strani grada, gde su navodno pronađene zakopane crkvene utvari. To je oniski hram ukopan u zemlju da ne bi svojim rastom prešao od turskih vlasti dozvoljenu visinu crkve. Troškove oko zidanja podneli su Srbi Vučitrnci i uprava manastira Devič. Iza crkve je bilo srpsko groblje.

Srpska narodna škola tu je radila između 1867-1876. godine. Bila je to niska jednospratna zgrada, sa dve učionice i učiteljskom kancelarijom. Školsko dvorište je bilo vrlo prostrano, ograđeno visokim zidom. Kasnije je ponovo otvorena ta škola i više nije prekidala rad. U Vučitrnu je 1899. godine proslavljen prvi srpski prosvetitelj i učitelj Sv. Sava. Službovali su tog dana u crkvi i školi ikonom hadži popa Danilo Frtunić uz sasluženje mladog pope Davida Pardića. Svetosavsku besedu je izgovorio učitelj Radivoje Orlović. Primio se za domaćina školskog (školsko kumstvo) iduće godine, bakalin Dimko Elezović. Na svečanosti je uz gusle pevao Anđelko Nešić.

Oslobođenjem Toplice i Jablanice (1878), veliki broj Albanaca iz ovih krajeva je prešao u Kosovski vilajet, pa i u vučitrnski kraj. Njihovim dolaskom značajno se ionako težak položaj Srba pogoršao, što je pokrenulo iseljenje Srba iz Vučitrna za Toplicu i Jablanicu. Njihovim odlaskom omogućeno je da vučitrnska sela postanu čisto albanska: Benčuk, Brusnik, Bukoš, Viljance, Vesekovce, Gumnište, Doljak, Donja Sudimlja, Drvare, Žilivode, Karače, Kolo, Kurilovo, Nedakovac, Okraštica, Resnik, Ropica, Skrovna, Streoce, Taradža, Trlabuć, Šalce, Štitarica i Cecelija. Posle balkanskih ratova počeli su da se sele u Tursku Albanci koji nisu hteli da žive u srpskoj državi i time je otpočeo dolazak naseljenika na kupljenu i državnu zemlju (utrinu) 1912, pa nadalje, te je time izvršena obnova ovih sela: Brusnik, Bukoš, Viljance, Doljak, Donja Sudimlja, Drvare, Kolo, Nedakovac, Okraštica, Resnik, Ropica, Taradža, Trlabuć 1 kuća, Šalce, Štitarica i Cecelija. Ostala sela su i dalje do dan danas ostala samo albanskim stanovništvom.

Navodi se 1908. godine u izveštaju o Vučitrnu da tu ima 250 pravoslavnih domova, a muslimanskih (sa malobrojnim Ciganima) je blizu 1000. Pravih, starih Vučitrnaca je bilo vrlo malo; naseljenici su dominirali. Prilikom oslobođenja od Turaka 1912. godine Vučitrn je oslobođen na Mitrovdan 8. novembra (26. oktobra po starom). U kulu Vojinovića je zatečen vojni magacin i zatvor u kome su Srbi zatvarani od turskih vlasti. Na poleđini priložene fotografije koja je snimljena 1913. godine piše: Đurđić Vlado Šef poreske uprave dao je krov na licitaciju 1922. i kupio ga je Petar Petrović-Zajče (radi se o žitelju Vučitrna)

Učesnici Drugog svetskog rata od 1941. do 1947. godine

Usled ugroženosti od Albanaca, mnogi Srbi su odmah 1941. pobegli u centralnu Srbiju i Crnu Goru radi spasa. Po izbijanju ustanka u ovim krajevima Srbije i Crne Gore protiv okupatora, mnogi su se priključili ustancima i NOB-u, a naročito oni koji su ranije bili partijski organizovani, drugi su pak pristupili iz patriotskih razloga. Neki su se priključivali prvim naoružanim formacijama na koje su naišli, pa bilo da su partizani ili četnici. Okupator je uz pomoć albanskih žandarma i esesovaca veći broj Srba odveo na prisilni rad u rudnike Trepča, Bor, Baljevac na Ibru i druge. Oni su nakon povezivanja sa pripadnicima NOB-a bežali i njima se priključivali nastavljajući borbu do oslobođenja. Njihov broj se stalno povećao, da bi stigao na kraju rata, 715 boraca.

iz mesta	učestvovalo
Vučitrn	51
Balince	7
Banjska	17
Bivoljak	2
Brusnik	10
Bukoš	27
Velika Reka	29
Viljance	16
Vrnica	17
Glavotina	9
Gojbulja	39
Gornja Sudimlja	6
Gornji Svračak	12
Grace	20
Dobra Luka	2
Doljak	8
Donja Sudimlja	4
Donji Svračak	31
Donje Stanovce	2
Drvare	17
Zagorje	7
Jezera	30
Lug Dubnica	9
Mavrić	14
Mijalić	18
Miroče	11
Nevoljane	23
Nedakovac	16
Novo Selo Begovo	6
Novo Selo Mađunsko	22
Okraštica	2
Pantina	10
Pestovo	16
Prilužje	58
Resnik	4
Ropica	6
Samodreža	16
Slakovce	8
Slatina	35
Taradža	15
Hercegovo	12
Cecelija	6
Šalce	14
Šljivovica	6
Štitarica	5
Breznica	23

Posle rata 1999.

Posle NATO bombardovanja SRJ i dolaska UNMIK-a na Kosovo i Metohiju, oko 1.300 Srba je prema procenama OEBS-a napustilo opštinu. Tokom martovskih nemira 2004. stradale su kuće Srba i Aškalija. Pravoslavna crkva u samom gradu je teško oštećena. U gradu se danas nalazi škola Kosovske policije.

Demografija

Prema popisu iz 1981. godine grad je bio većinski naseljen Albancima. Nakon rata 1999. godine većina Srba je napustila Vučitrn.

Kulturne znamenitosti

Vojinovića kula

Danas je od celokupnog nekadašnjeg utvrđenja opstala samo Donžon kula, koja se u narodu naziva Vojinovića kula (po Vojinovićima iz epskih pesama), sa delom bedema u obliku kvadrata.

Sam Donžon spada u red najlepših kula tog tipa u ovom delu Srbije, zbog svojih lepih proporcija i pravilno poređanog kamenja u njenim zidovima. Na njenim zidovima (debljine oko 3 m) se vide ostaci mašikula, strelnica odnosno puškarnica, a pored zatvorenog prizemlja, imala je sprat, nad kojim se nalazio otvoreni vrh kule sa grudobranom.

Visina bedema kvadratnog dvorišta je 4—5 m, sa izuzetkom južnog dela bedema koji je okrenut ka glavnoj ulici sa kosinom pri dnu (visina 1,2—1,5 m, ispad 0,35—0,4 m), čija je visina 6—7 m.

Vojinovića most

Vojinovića most u Vučitrnu preko reke Sitnice na starom karavanskom drumu koji je povezivao Dubrovačku republiku sa Skopljem je najstariji očuvani kameni most na prostoru Srbije i potiče sa kraja 14. veka. Čini ga ukupno 9 lukova (5 prvobitnih i 4 naknadno dodata) sa ukupnom dužinom preko 135 m, dok širina kolovoza iznosi skoro 5 m. Sitnica više ne protiče ispod Vojinovića mosta, jer je, usled prirodnih geoloških promena promenila svoj tok, pa sada protiče u neposrednoj blizini Vojinovića mosta.

Poznate ličnosti

• Mara Branković, ćerka despota Đurađa Brankovića i žena turskog sultana Murata II
• Gligorije Elezović, srpski istoričar
• Hasan Priština, albanski političar i separatista
• Jorgovanka Tabaković, srpska političarka, ekonomista i guvernerka Narodne banke Srbije
• Snežana Mišković, srpska rok pevačica
• Abdurahman Šalja, jugoslovenski i albanski glumac
• Vukašin Vuk Filipović, srpski književnik, likovni umetnik i profesor Prištinskog univerziteta

Povezano

• Opština Vučitrn
• Crkva Svetog Ilije u Vučitrnu
• Vojinovića most
• Vojinovića kula

Literatura

• Aleksandar Deroko, Srednjovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Beograd, 1950.
• Ivan Zdravković, Srednjovekovni gradovi i dvorci na Kosovu, Beograd, 1975
• Eparhija, raško-prizrenska (1987). Zadužbine Kosova, (spomenici srpskog naroda). Beograd. str. 370-419. 

Spoljašnje veze

Vučitrn na Wikimedijinoj ostavi

• Vučitrn – grad koji pamti Mlečane i Kneza Lazara (NSPM, 23. februar 2011)
• Život Srba u Vučitrnu (RTS, 25. jul 2015)
• Srpska kandila na Kosovu: Crkva Svetog Ilije u Vučitrnu (Iskra, 5. januar 2017)
• Život i standardi: Vučje trnje (RTS, 10. oktobar 2017) na sajtu Jutjub