Temišvar
Temišvar (Timișoara)[α 1] je grad na zapadu Rumunjske od 319.279 stanovnika[1], svega par dekada prije 1992. grad je imao - 334,115 stanovnika.[2]
Temišvar | |
|---|---|
grad | |
| Timișoara | |
 Zastava  Grb | |
  Temišvar | |
| Koordinate: 45°45′24″N 21°13′46″E / 45.756787°N 21.229375°E | |
| Država | Rumunija |
| Okrug | Timiš |
| Opština | Timișoara |
| Uprava | |
| • gradonačelnik | Dominic Fritz (USR, od 2020) |
| Površina | |
| • Ukupno | 130,03 km² |
| Nadmorska visina | 90 m |
| Stanovništvo (2021) | |
| • Ukupno | 250.849 |
| • Gustina | 1.929/km² |
| Vremenska zona | UTC+2 (EET) |
| • Ljeti (DST) | UTC+3 (EEST) |
| Poštanski broj | 300001-300990 |
| Pozivni broj | (+40) 256/356 |
Temišvar je administrativni centar okruga (judet) Timiș[3], treći po veličini grad u Rumunjskoj, i privredni, kulturni i politički centar zapadne Rumunjske. Grad se naziva i Malim Bečom jer je veoma dugo bio pod vladavinom Habsburgovaca, pa arhitekturom i ambijentom u centru grada podsjeća na stare dijelove Beča.
Geografske karakteristike
urediTemišvar leži na zapadu zemlje u banatskoj ravnici duž obala rijeke Begej.
Klima
uredi| Klimatološki medijani za Temišvar (1991.-2020., ekstremi 1901.-2020.) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mjesec | jan-sij | feb-velj | mar-ožu | apr-tra | maj-svi | jun-lip | jul-srp | aug-kol | sep-ruj | okt-lis | nov-stu | dec-pro | godina |
| Apsolutni maksimum (°C) | 17,4 | 20,5 | 28,2 | 32,0 | 34,5 | 39,0 | 39,7 | 41,0 | 39,7 | 33,8 | 27,1 | 20,2 | 41,0 |
| Srednji maksimum (°C) | 3,9 | 6,8 | 12,6 | 18,8 | 23,7 | 27,4 | 29,7 | 29,9 | 24,1 | 18,3 | 11,5 | 4,9 | 17,6 |
| Srednja dnevna (°C) | 1,0 | 1,9 | 6,5 | 12,2 | 17,2 | 20,9 | 22,7 | 22,5 | 17,0 | 11,5 | 6,4 | 1,5 | 11,8 |
| Srednji minimum (°C) | −3,0 | −1,9 | 1,6 | 6,4 | 11,1 | 14,8 | 16,3 | 16,3 | 12,7 | 7,1 | 2,8 | −1,3 | 6,9 |
| Apsolutni minimum (°C) | −35,3 | −29,2 | −20,0 | −5,2 | −5,0 | 2,2 | 5,9 | 5,0 | −1,9 | −6,8 | −15,4 | −24,8 | −35,3 |
| Precipitacija (mm) | 35,7 | 34,2 | 34,6 | 48,3 | 60,5 | 80,8 | 59,5 | 57,7 | 51,2 | 50,4 | 45,2 | 46,3 | 6044 |
| Relativna vlažnost (%) | 90 | 86 | 79 | 73 | 73 | 74 | 73 | 75 | 76 | 81 | 85 | 89 | 80 |
| Broj sunčanih sati | 74 | 107 | 165 | 208 | 243 | 263 | 282 | 279 | 194 | 162 | 96 | 61 | 2134 |
| Izvor: NOAA[4] Deutscher Wetterdienst[5] | |||||||||||||
| Klimatološki medijani za Temišvar (1961.-1990.) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mjesec | jan-sij | feb-velj | mar-ožu | apr-tra | maj-svi | jun-lip | jul-srp | aug-kol | sep-ruj | okt-lis | nov-stu | dec-pro | godina |
| Srednji maksimum (°C) | 2,3 | 5,6 | 11,9 | 17,6 | 22,8 | 25,7 | 27,8 | 27,6 | 24,0 | 18,1 | 10,3 | 4,2 | 16,5 |
| Srednja dnevna (°C) | −1,6 | 1,2 | 5,8 | 11,2 | 16,3 | 19,4 | 21,1 | 20,4 | 16,5 | 11,0 | 5,6 | 0,8 | 10,6 |
| Srednji minimum (°C) | −4,8 | −2,3 | 1,2 | 5,8 | 10,1 | 13,4 | 14,6 | 14,3 | 11,2 | 6,2 | 2,1 | −1,7 | 5,8 |
| Precipitacija (mm) | 40 | 36 | 37 | 48 | 65 | 76 | 64 | 50 | 40 | 39 | 48 | 50 | 593 |
| Broj sunčanih sati | 72,1 | 92,2 | 155,4 | 186,4 | 242,4 | 262,3 | 300,6 | 280,2 | 217,5 | 177,3 | 86,4 | 56,9 | 21297 |
Historija
urediArheološkim iskapanjima provedenim u široj okolici grada, otkrivena su neolitska i rimska naselja.[3] Temišvar je historijska prijestolnica Banata, grad u ravnici koju presijeca rijeka Begej, pripada kulturnom miljeu podunavskih gradova.
Prvi dokumentirani srednjovjekovni zapis o gradu je iz - 1212. u kom se on navodi kao rimski castrum Temesiensis.[3] Nju su u 13. vijeku razorili Tatari, ali je njegova citadela za svega nekoliko godina obnovljena, pa se zna da je i bila rezidencija ugarskog kralja Karla I. (1309. - 1342).[3]
Temišvar je tokom 14. vijeka izrastao u utvrdu usred močvarnog kraja.
Grad su osvojili osmanski Turci 1552. godine a Temišvar će pod njihovom kontrolom ostati slijedećih 164 godina (v. Temišvarski pašaluk), i tokom dugogodišnje osmanske vladavine, grad će doživeti ogromne promene u etničkoj strukturi stanovništva. Godine 1582, Temišvar još uvijek ima većinsko mađarsko stanovništvo, a u 17. veku većinu stanovništva čine muslimanski Turci. U istom periodu, u gradu se javljaju i skupine Srba, Jevreja i Roma.
Osmanlije su 1716. poražene kod Temišvara od strane austrijske vojske i tada grad prelazi u austrijske ruke.[3] Grad je oslobodio vojvoda Eugen Savojski u ime Habzburgovaca. Muslimansko stanovništvo se povuklo iz grada sa turskom vojskom i grad je ostao sa svega 600-700 stanovnika. Mađari i Nijemci, buduće dominantno stanovništvo Temišvara, još se nisu počeli naseljavati. Temišvar je brzo postao privredno središte ovog djela Habzburškog carstva. 1718. godine otvorena je prva pivara, a posle toga i pogon za preradu duhana. U periodu 1728/71. vršila je se obaloutvrda i kanalisanje Begeja, koji zapravo postaje kanal i veza grada sa Dunavom. U brzo razvijajući grad doseljava se veliki broj Mađara i Nijemaca, pa grad dobija izrazito etničko i vjersko šarenilo. U ovo vrijeme gradsko jezgro dobija pravilne ulice i trgove, a grade se i današnje barokne crkve svih vjera.
Nakon potpisivanja Požarevačkog mira (1718), Temišvar i taj dio Banata, postaju dio Habsburške monarhije poznat kao Temišvarski okrug, kojim se upravlja iz Beča. U to vrijeme u grad se doseljavaju brojni stanovnici iz raznoraznih dijelova monarhije, a naročito Nijemci iz Švapske.[3]
Temišvar je tokom 1848, izdržao opsadu mađarskih revolucionara, u trajanju od 107 dana.[3]
Nakon Prvog svjetskog rata vojska Kraljevine Srbije okupirala je grad 1919., ali ga je nakon potpisivanja Trianonskog mirovnog ugovora - 1920. morala napustiti i predati Rumunjskoj kraljevini.[3]
Protuvladine demonstracije koje su izbile u Temišvaru između 15. i 17. decembra 1989, izazvale su lavinu koja je nakraju dovela do svrgavanja s vlasti komunističkog vođe Nicolae Ceausescua svega nekoliko dana nakog tih događaja. Katastrofalna greška Ceausescua bila je kad je poslao snage reda i vojske da silom uguše demonstracije, ali su se te snage nakraju udružile sa demonstrantima i okrenule protiv svog nalogodavca (kog su nakraju nabrzninu i ubili).[3]
Demografija
urediGrad ima dugu multikulturalnu tradiciju i još uvijek ima svoje utjecajne manjine Nijemaca (Švabe), Mađara, Srba i Roma, ali i Talijana, Bugara, Hrvata, Čeha, Slovaka ili čak Lorenaca.
Toponim
urediTemišvar duguje ime rijeci Timiš (rum. Timiș, antički Tibisis). Kroz grad protječe samo rijeka Begej. Razlog ovome je povezanost i isprepletanost tokova ove dvije rijeke u prošlosti na području grada. Kasnijom kanalizacijom njihovi tokovi su dobili drugačije pravce, koji su do danas u tom obliku.
Rumunjski oblik imena grad je Timișoara (u izgovoru Timišoara s mekim „š“). Srpskohrvatski naziv za grad Temišvar blizak je i duguje podrijetlo mađarskom nazivu Temesvár (mađ. Temes je Tamiš, vár je tvrđava). Nijemci nazivaju dvojako: jedna verzija je Temeschburg, a pomađarena je i verzija Temeswar. Banatski bugarski nazivaju ga Timišvár.
Kultura i atrakcije
uredi
Temišvar je kulturno - obrazovni centar zapadne Rumunjske. Grad ima nekoliko visokoškolskih ustanova, od kojih je najznačajniji Univerzitetu Temišvaru, osnovan 1948. Grad ima državni teatar, državnu operu i balet, filharmonijski orkestar i veliku biblioteku. Temišvar ima puno uređenih parkova koji se nižu duž plovnog Begejskog kanala, koji prolazi kroz središte grada.[3]
Naveće znamenitosti grada su monumentalna katolička katedrala podignuta između 1736. - 1773., srpska saborna crkva iz 1748. (obnovljena 1791) i regionalni muzej, smješten u restauriranoj palači iz 14. vijeka.[3]
Temišvar je bio prvi rumunjski grad koji je još 1869. uveo tada još uvijek konjski tramvaj[6] I prvi evropski grad koji je 1884. uveo uličnu električnu rasvjetu sa 731 lampi.[6]
Neke od njegovih zgrada i mostova projektirao je slavni Gustave Eiffel.
Privreda
urediGrad leži na vrlo plodnom teritoriju, pogodnom za proizvodnju žitarica, a vrlo je razvijen u sektorima poljoprivrede i prehrambene industrije, te i tekstilne i kemijske industrije i na proizvodnji energije. U gradu se proizvodi pivo Timișoreana iz pivare koju je davne 1718. otvorio princ Eugen.
Temišvar je dugo bio poznat kao trgovački centar bogatog poljoprivrednog kraja, ali se vremenom pretvorio u industrijski grad, nakon Drugog svjetskog rata. Danas se u gradu proizvode elektromotori i električni aparati, tekstil, poljoprivredni strojevi i alati, kemikalije, plastika, obuća i prehrambeni proizvodi.[3]
Prijevoz
urediTemišvar je važno željezničko čvorište, sa sjevernom prugom koja vodi do Arada, Szolnoka, Cegléda i Budimpešte; zapadnu liniju koja vodi prema Vršcu, Pančevu i Beogradu i južnu liniju koja se spušta niz Dunav preko Craiove i Bukurešta. Gradski kolodvor – današnja Gara Timișoara Nord – je izgrađen krajem 19. vijeka i otvoren 1897. Temišvar je prvi rumunjski grad koji je uveo tramvaj, 1869. sa konjskom vučom. Gradska mreža je elektrificirana 1899. godine i danas je četvrta tramvajska mreža u Rumunjskoj, kojom upravlja firma STPT.
Znameniti ljudi
urediMeđu značajna imena grada Temišvara mogu se spomenuti: Osman-aga Temišvarski, umjetnik Ludwig Michalek, mezzosopran Margarete Matzenauer, matematičar George Lusztig, atletičarka Iolanda Balaș, književna znanstvenica Marianne Hirsch, umjetnik Adolf Hirémy-Hirschl, pjesnik i filolog Ezra Fleischer, pjesnik Dorin Tudoran, povjesničarka Myriam Yardeni, književnik Wilhelm Stepper-Tristis, pisac Pelbartus Ladislaus iz Temišvara, filolog, povjeničar i teoretičar Károly Kerényi, vojni oficir i pisac Franz Xaver Kappus, povjesničar Alfred von Domaszewski, povjesničar umjetnosti Arnold Hauser, romanopisac Ioan Mihai Cochinescu, novinar Mile Cărpenișan, pjesnikinja Ana Blandiana, muzičar Mircea Baniciu, atletičarka Iolanda Balaş, gitarist Nicu Covaci, slikar André François, političar György Klapka, plivač Johnny Weissmuller.
Gradovi prijatelji
urediTemišvar je zbratimljen sa slijedećim gradovima:[7]
Galerija slika
uredi-
Grad Temišvar -
Trg Ujedinjenja u Temišvaru -
Trg Pobjede u Temišvaru
Povezano
urediBilješke
urediReference
uredi- ↑ Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; nije zadan tekst za reference po imenuRPL2021 - ↑ Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; nije zadan tekst za reference po imenumam - ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 „Timisoara” (engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 24. 02. 2015.
- ↑ „Klimatske normale u Temišvaru 1991.–2020”. NOAA. Arhivirano iz originala na datum 31. oktobra 2023. Pristupljeno 21 March 2015.
- ↑ „Klimatafel von Temeswar (Temeschburg) / Rumänien” (de). Deutscher Wetterdienst. Arhivirano iz originala na datum 2019-03-29. Pristupljeno 23. novembar 2016.
- ↑ 6,0 6,1 „Timisoara's Firsts” (engleski). Municipality of Timisoara. Arhivirano iz originala na datum 2020-01-31. Pristupljeno 24. 02. 2015.
- ↑ „Oraşe înfrăţite” (rumunjski). Primăria Municipiului Timişoara. Arhivirano iz originala na datum 2018-11-06. Pristupljeno 24. 02. 2015.
Literatura
uredi- Barat, Armin, Die königliche Freistadt Temesvar. Eine monographische Skizze, Selbstverlag des Verfassers, Temesvar, 1902.
- Cuțara, Alexandru, Timisoara: An artistic monograph, Amarcord, 1999. ISBN 9739244580
- Bejan, A., Banatul în secolele IV-XII, Ed. de Vest, Timișoara, 1995.
- Dragalina, P., Istoria Banatului de Severin, tom II, Caransebeș, 1900.
- Ilieșiu, Nicolae, Timișoara. Monografie istorică, Timișoara, 1943, Editura Planetarium, ed. a 2-a, ISBN 978-973-97327-8-9
- Kovacshazy, Cécile, Timişoara, la petite Vienne du Banat, Germanica, 43, 2008, str. 105-114.
- Munteanu, Ioan, Munteanu, Rodica, Timișoara. Monografie, Ed. Mirton, Timișoara, 2002, ISBN 973-585-650-6
- Neumann, Victor , The Banat of Timișoara: A European Melting Pot, Scala, 2019.
- Opriș, Mircea, Timișoara. Mică monografie urbanistică, Ed. Tehnică, București, 1987.
- Rieser Hans Heinrich, Temeswar. Eine geographische Beschreibung der Banater Hauptstadt, Sigmaringen, 1992.
- Schatteles, Tiberiu, The Jews of Timișoara: A Historical Perspective, Bucharest, Hasefer, 2014.
Vanjske veze
uredi- Službene stranice grada Arhivirano 2016-01-11 na Wayback Machine-u (ro)
- Timisoara na portalu Encyclopædia Britannica (en)