Demonstracije na Kosovu 1981.
Demonstracije na Kosovu 1981. podrazumevaju niz masovnih protesta održanih na proleće 1981. godine, kojima su kosovski Albanci zahtevali da SAP Kosovo postane sedma republika SFRJ i da se Albancima prizna status kontitutivnog naroda u Jugoslaviji.
Kao odgovor na albanske proteste, jugoslovenske vlasti su proglasile vanredno stanje i na demonstrante poslali vojsku, što je dovelo do eskalacije nasilja, pri čemu je poginulo nekoliko desetina lica, uglavnom albanskih đaka i studenata.[1] Nakon nasilnog gušenja demonstracija na Kosovu, došlo je do velike podeljenosti između Srba i Albanaca - Srbi su tražili ograničenje autonomije Kosova a Albanci su tražili državnost.[2]
Ove demonstracije, koje je pratilo izvesno nasilje nad Srbima, su vodile optužbama da Albanci čine zlodela prema manjinskom srpskom stanovništvu i da se nad Srbima na Kosovu sprovodi genocid.[3] Ovi su događaji umnogome doprineli produbljivanju srpsko-albanskog sukoba i često se tumače kao katalizator političke krize u SFRJ koja je rezultirala raspadom države.[4]
Politička pozadina
Demonstracije koje su izbile godine 1981. nisu bile prve u istoriji Prištinskog Univerziteta. 27. novembra 1968. godine su se albanski studenti također okupili sa zahtevima da Kosovo postane republika, ali su se mirno razišli već idući dan, kada su u Prištinu došle jedinice JNA.[5]
SFRJ je godine 1974. dobila novi ustav, kojim su ne samo republike preuzele značajni deo dotadašnjih ovlasti od saveznih vlasti, nego su i autonomne pokrajine - SAP Kosovo i SAP Vojvodina - preuzele veliki deo dotadašnjih ovlasti SR Srbije. Obe pokrajine su također priznate kao savezne jedinice, odnosno po svojim ovlastima skoro izjednačene s republikama. Jedine značajne razlike su bile u nešto manjoj zastupljenosti u saveznim organima u odnosu na republike (2/3 delegata u domovima savezne skupštine u odnosu na delegate Uže Srbije) te nepostojanju prava na samoodređenje, odnosno otcepljenje.
Ustav SFRJ, sa kojim je usklađen i Ustav SR Srbije, izazvao je veliko nezadovoljstvo u rukovodstvu tadašnjeg Saveza komunista Srbije, od koga su kroz federalizaciju savezne Partije istovremeno autonomiju stekli i dotada podređene pokrajinske partijske organizacije - Savez komunista Kosova i Savez komunista Vojvodine. Međutim, otvoreno iskazivanje nezadovoljstva ili traženje da se revidira ustavni položaj Srbije nije dolazilo u obzir dok god je bio živ Josip Broz Tito, čiji je autoritet, čak i neposredno pred smrt, bio neupitan u komunističkim rukovodstvima tadašnje Jugoslavije.
Titova smrt u maju 1980. godine je, pak, ponovo pokrenula pitanje eventualnih ustavnih promena. Partijsko i državno rukovodstvo Kosova, kojim su posle brionskog plenuma počeli dominirati lokalni kadrovi albanske nacionalnosti, uglavnom je bilo zadovoljno status quoom. Međutim, među kosovskim Albancima, koji su činili apsolutnu većinu stanovništva Kosova (77.4%)[6], se počeo širiti strah kako bi Titov odlazak omogućio Užoj Srbiji da ponovo stekne vlast nad Kosovom, odnosno da se Albanci ponovo nađu u podređenom položaju. Među albanskom omladinom je počeo prevladavati stav da se takav razvoj događaja može preduhitriti jedino tako da Albanci, koji su po brojnosti u SFRJ bili ispred Crnogoraca i Makedonaca, steknu status konstitutivnog naroda u SFRJ, a zajedno s njim i vlastitu republiku koja se više nikakvim ustavnim preuređenjima u okviru SFRJ ne bi mogla dovesti pod vlast Srbije. Radikalizaciji situacije na Kosovu je doprinela i velika ekonomska kriza koja je pogodila tadašnju Jugoslaviju, a koja se teško odrazila na upravo na Kosovo koje je bilo njen najsiromašniji i najnerazvijeniji deo, a koje je upravo tada doživljavalo efekte demografske eksplozije, odnosno veliki broj mladih ljudi suočenih sa nezaposlenošću i nedostatkom ozbiljne životne perspektive.
Izbijanje demonstracija
Nezadovoljni položajem svog naroda, albanski studenti su organizovali demontracije sloganom "Kosovo republika".[7] Nezadovoljstvo je posebno bilo izraženo na Univerzitetu u Prištini čijih je 20.000 studenata činilo oko 10 % stanovništva grada. Većina studenata su bili albanske nacionalnosti, odnosno upisani na studije albanologije, književnosti i drugih društvenih nauka, što je u uslovima ekonomske krize njihovo zapošljavanje činilo prilično upitnim. Veliki broj nastavnika, ali i udžbenika, je bio iz tadašnje Albanije u kojoj je na vlasti bio staljinistički režim Envera Hodže. Zbog toga je za organizatore demonstracija bilo karakteristično da su u ideološkom smislu pripadali ekstremnoj levici,[8] odnosno postojeći sistem SFRJ odbacivali ne samo zbog neravnopravnog položaja kosovskih Albanaca u odnosu na konstitutivne narode Jugoslavije, nego i zbog "revizionističkog" skretanja koje je u odnosu na marksizam-lenjinizam albanskog tipa predstavljao jugoslovenski sistem samoupravnog socijalizma.
Demonstracije su započele 11. marta 1981. u kantini studentskog doma, gde je kao povod poslužila loša kvaliteta hrane. Ispočetka su izvikivane isključivo parole socijalne prirode,[9] da bi se potom počele izvikivati parole koje ukazuju na položaj Kosova u Jugoslaviji ("Trepča radi, Beograd se gradi"). Pokrajinske vlasti su reagirali tako da su na studente tokom noći poslale miliciju. Pohapšeno je nekoliko desetina studenata, pokrajinsko rukovodstvo je potom na izvanrednom sastanku osudilo demonstracije, te se činilo da je kriza završena.
U noći 15/16. marta, je izbio i požar u Manastiru Pećka patrijaršija, u kojem su izgoreli neki objekti, ali niko nije povređen. Na osnovu uviđaja je zaključeno da je najverovatnije izbio usled loših instalacija,[10] ali Crkva smatra da je podmetnut.[11]
Nova eskalacija protesta se dogodila kada je na Kosovo 26. marta došla Štafeta mladosti. Dotada rutinska režimska manifestacija, na kojoj su nosile Titove slike, je iskorištena za masovna okupljanja na kojima su studenti ispočetka tražili da se iz zatvora puste njihovi zatvoreni kolege. Deo radikala je također pokušao oteti štafetu kako bi simbolički izrazio otpor titoističkom režimu. Studentima su se tada počeli masovno pridruživati i radnici i seljaci, a izvikivane su parole "Kosovo republika", "Živeo Adem Demaći" (tada u zatvoru), te "Sloboda, jedinstvo, demokratija" i "Hoćemo ujedinjenje svih albanskih zemalja". Veliki broj građana Kosova i Metohije se pridružio njihovim zahtevima. Osim u Prištini, protesti su se proširili i po drugim kosovskim gradovima, a po nekim procenama, na njima je učestvovalo milion ljudi.[9]
Suočene s takvim izlivom narodnog neraspoloženja, pokrajinske vlasti su naredile miliciji da ga zaustavi brutalnom silom. Tada je, prema službenim podacima, povređeno 30-ak lica, a širom pokrajine je došlo do masovnih hapšenja. Međutim, protesti su se nastavili 30. marta kada su studenti tri najveća prištinska fakulteta stupili u štrajk. Demonstracije su se nastavile, pa je Pokrajinski sekretarijat za narodnu odbranu zatražio da na ulice izađe vojska. Istovremeno su na granici sa Užom Srbijom počele nicati improvizovane blokade s ciljem da se spreči dolazak eventualnih milicijskih pojačanja iz Beograda. Prema navodima admirala Branka Mamule su, pak, zabeleženi i pokušaji napada na vojna skladišta u kojima je oružje i opremu držala Teritorijalna odbrana Kosova.[12]
Reakcija saveznih vlasti
Jugoslovenski vrh je ocenio ove demonstracije, kao i njihov slogan, kao "pretnju teritorijalnom integritetu i suverenitetu Jugoslavije".[7] Tadašnje Predsedništvo SFRJ je 2. aprila proglasilo vanredno stanje na Kosovu i poslalo JNA, uključujući i oklopne jedinice, s ciljem da uspostavi red. Istovremeno je naređen prekid nastave u školama. Iako su se demonstranti uglavnom razilazili čim bi videli kako dolaze tenkovi, zabeleženo je, prema navodima admirala Mamule, i nekoliko oružanih sukoba. Demonstracija sile je, međutim, bila dovoljna da se do sutradan neredi počinju smirivati, iako su u nekim gradovima na Kosovu zabeležene 30. aprila, a poslednja od njih 17. maja.[9]
Jugoslovenske vlasti - savezne i pokrajinske - su za vreme krize uporno nastojale zataškati, odnosno sakriti pravo stanje stvari na Kosovu. Uz takva nastojanja se vezuje anegdota o tome da je jedan od partijskih funkcionara, čuvši da novinska agencija Rojters obaveštava međunarodnu javnost o tome da se nešto događa, povikao "Zaustavite Rojters!". O zbivanjima na Kosovu je uspostavljena cenzura ne samo za spoljni svet, nego i za građane drugih republika i pokrajina.
Savezne vlasti su postojanje pobune priznale tek nekoliko dana nakon gušenja, kada je na konferenciji za štampu član Predsedništva SKJ Stane Dolanc objavio kako je prilikom nereda poginulo 9 lica. Albanski izvori, pak, navode da je broj ubijenih bio daleko veći, odnosno nekoliko desetina ljudi, odnosno da su uglavnom stradali od strane JNA.[1]
Posle smirivanja nereda je usledila masovna hapšenja i suđenja učesnicima demonstracija, dok je na Prištinskom Univerzitetu, koji se smatrao žarištem pobune, provedena čistka. SKJ je zahtevao od Albanaca da prekinu kulturne veze sa Albanijom i odreknu se svojih nacionalnih aspiracija.[7] Smenjen je nastavni kadar rodom iz Albanije, a iz upotrebe su povučeni svi udžbenici iz Albanije koje su trebali zameniti udžbenici prethodno prevedeni sa srpskohrvatskog jezika. SR Srbija je zavela prinudnu upravu u vitalnim institucijama Kosova, kao što su Univerzitet u Prištini, Institut za istoriju Kosova, Institut za albanologiju, Narodna univerzitetska biblioteka, masovni mediji, muzeji, škole, kulturna i strukovna udruženja i mnoge druge organizacije.[7] Nakon toga, albanski radnici su otpuštani, a u javne institucije su zapošljavani Srbi. Albanci su ovakve poteze Srbije i Jugoslavije imenovali "politikom segregacije i aparthejda".[7]
Održana su suđenja na kojima se protiv optuženih primenjivao čl. 133 Krivičnog zakona SFRJ, odnosno već tada kontroverzni verbalni delikt. 1981. godine pohapšeni su mnogi albanski intelektualci i držani u zatvoru mesecima.[7] Ukupno je osuđeno 4200 ljudi, i to obično na relativno dugotrajne zatvorske kazne - u proseku 7,1 godina po optuženiku. Rahman Morina, posljednji vođa SK Kosova, je 1990. priznao da je, na ovaj ili onaj način, zbog učešća u demonstracijama ili sumnje policijski procesuirano čak 520.000 kosovskih Albanaca.[9]
Posledice
Nakon krvavog gušenja albanskih protesta, nastali su mnogi problemi, pogoršani su politički i međunacionalni odnosi na Kosovu i došlo je do mržnje prema JNA.[12] Zavedena je neka vrsta vojne uprave nad Kosovom, a armija od tada ima ključnu političku ulogu.[13] Posledice zavođenja vanrednog stanja su bile destruktivne za politički status Kosova, ekonomiju, zdravstvo, školstvo, nauku, kulturu, medije, kao i za život stanovništva u celini.[14] Po uvođenju vanrednog stanja, došlo je do eskalacije policijskog nasilja nad Albancima, koji su narednih godina bili izloženi represiji i masovnim hapšenjima.[13][2]
3. jula 1981. je Skupština SFRJ donela amandmane na ustav koji su uglavnom bili kozmetičke prirode, i nisu nimalo promenili položaj republika i pokrajina, a samim time i status Kosova u Jugoslaviji. Time demonstracije, bar neposredno, nisu postigle svoj deklarisani cilj. Republička i pokrajinska rukovodstva SKJ, uključujući kosovsko, su u novembru 1981. zauzele stav da se demonstracije moraju osuditi, odnosno da je u pitanju iredentistički pokret i "kontrarevolucija" iza koga stoje velikoalbanski koncept Hodžinog režima.
U samoj Albaniji je Hodžina Partija rada Albanije, na svom Osmom kongresu 1. do 8. novembra 1981. godine zauzelo stav kojim osuđuje jugoslovensku politiku prema albanskoj manjini, odnosno pruža podršku demonstrantima.
Dugoročne posledice nereda na Kosovu su bile izuzetno teške za tadašnju jugoslovensku državu. Izbijanje nereda - koji se po svom obimu nisu mogli uporediti s nijednim sličnim događajem iza drugog svetskog rata - su ozbiljno načeli dotadašnju međunarodnu reputaciju SFRJ, odnosno za uzora za rešavanje odnosa između više naroda u jednoj državi. Taj događaj bez presedana je bio katalizator za brojne spekulacije o tome može li Jugoslavija u dotadašnjem obliku opstati, pa je već dve godine kasnije snimljen film u kome njen raspad služi kao povod za izbijanje trećeg svetskog rata.[12]
Neredi su također produbili i krizu na unutrašnjem planu. Korištenje vojske u svrhu suzbijanju masovnog narodnog nezadovoljstva je bio događaj bez presedana, koji nije čak primenjen ni u Hrvatskoj za slamanje MASPOK-a. Na samom Kosovu je prema JNA počeo prevladavati neprijateljski stav, jer je shvatana kao sredstvo za vraćanje omražene srpske vlasti u tu pokrajinu. Taj se stav s vremenom počeo širiti u drugim delovima Jugoslavije, pre svega u Sloveniji, gde je porasla bojazan da bi se kosovski presedan, odnosno korištenje vojske u političke svrhe, mogao iskoristiti da se toj republici oduzmu ovlasti koja je stekla Ustavom 1974. godine.
Na samom Kosovu su se posledice nereda odrazile i u sve lošijim odnosima albanske većine i ne-albanske manjine, pre svega Srba i Crnogoraca, iako su pokrajinske vlasti nastavile promovisati službenu politiku bratstva i jedinstva. Međusobno nepoverenje se, između ostalog, odražavalo i kroz sve manje kontakata između različitih zajednica, što je, uz atmosferu fizičke i ekonomske nesigurnosti dovelo do početka iseljavanja Srba sa Kosova, uglavnom u Užu Srbiju. Savezne vlasti su takve procese nastojale neko vreme zaustaviti dovođenjem tzv. Saveznog odreda milicije u pokrajinu, koga su činili kontingenti iz drugih republika SFRJ, te koji je svojim sastavom trebao ne samo poboljšati opštu bezbednost nego nepristrano služiti svim zajednicama.
Ti napori nisu urodili plodom, uglavnom zbog ekonomske krize koja je produbljivala onu političku, ali i pomagala razmahivanju dugo vremena zatomljivanog srpskog nacionalizma. Od sredine 1980-ih, niz incidenata, poput slučaja Đorđa Martinovića, se u medijima Uže Srbije počinje tumačiti ne samo kao izraz velikoalbanskog nacionalizma, nego kao krunski dokaz o velikoj anti-srpskoj zaveri, odnosno planu za etničko čišćenje Kosova u kome sudeluju i same pokrajinske vlasti.[13] U mnogim gradovima Srbije došlo je do fizičkih napada i maltretiranja Albanaca, posebno u Beogradu, Kragujevcu, Požarevcu, Paraćinu, Nišu.[7] Između 1981. i 1990. godine ubijena su 63 albanska vojnika u JNA. U istom periodu policija i vojska su ubile 183 Albanca vatrenim oružjem, od čega 16 dece, a ranjeno je 616 Albanaca, od čega 49 dece. Pored toga, na hiljade Albanaca je izvođeno na sud zbog mirnih demonstracija i drugih javnih okupljanja.[7] Milicija je upadala u njihove kuće tražeći oružje, hapsila ih bez naloga i često mimoilazila legalnu proceduru.
U Srbiji su se sve glasnije čuli zahtevi za ukidanjem autonomije Kosova i promenom jugoslovenskog ustava iz 1974.[7] Kampanja, koja će do kraja 1980-ih dobiti odlike antialbanskog šovinizma, će poslužiti kao izgovor nacionalističkoj frakciji Slobodana Miloševića da preuzme SK Srbije i započne antibirokratsku revoluciju, koja je pokrenula raspad Jugoslavije. Jedan od današnjih rezultata tog procesa jest postojanje de facto samostalne Republike Kosovo, pa neki autori smatraju da su demonstranti posredno ipak postigli svoj cilj.
Izvori
- ↑ 1,0 1,1 Anton Bebler, Propuštena prilika[mrtav link]
- ↑ 2,0 2,1 „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova II (Institut za istoriju Kosova, Priština)”. Arhivirano iz originala na datum 2011-04-21. Pristupljeno 2009-12-05.
- ↑ „The policy of ethnic cleansing”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2010-01-18.
- ↑ „The Kosovo myth”. Arhivirano iz originala na datum 1999-05-08. Pristupljeno 2009-12-11.
- ↑ http://www.scribd.com/doc/8746726/Dimitrije-Bogdanovic-Knjiga-o-Kosovu
- ↑ Prema zvaničnom popisu SFRJ iz 1981.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova III (Institut za istoriju Kosova, Priština)”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-08. Pristupljeno 2009-11-28.
- ↑ „Dejan Jović, Razlozi za raspad socijalističke Jugoslavije”. Arhivirano iz originala na datum 2011-06-17. Pristupljeno 2009-11-05.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 „Besim Abazi: 15 godina od albanskih demonstracija”. Arhivirano iz originala na datum 2015-04-02. Pristupljeno 2009-11-21.
- ↑ "Večernje novosti", 4. april 1981.
- ↑ Obeležavanje dve decenije od paljenja Pećke patrijaršije Arhivirano 2011-09-17 na Wayback Machine-u, Mitropolija Crnogorsko-primorska
- ↑ 12,0 12,1 12,2 „Branko Mamula: “Slučaj Jugoslavija””. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2009-11-05.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 „Andrej Nosov, Nasilna društva u tranziciji”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ Dr Esat Stavileci, Rrënimi i Autonomisë së Kosovës (Uništavanje autonomije Kosova), Priština, 1992, str. 43.
Povezano
Vanjske veze
- Besim Abazi: 15 godina od albanskih demonstracija Arhivirano 2015-04-02 na Wayback Machine-u
- Branko Mamula: “Slučaj Jugoslavija” Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u
- Fotografije sa demonstracija Arhivirano 2007-09-30 na Wayback Machine-u