Prodor NOVJ u Crnu Goru (1943)

Prodor NOVJ u Crnu Goru (takođe Ofanziva NOVJ u Crnoj Gori) označava prolećnu ofanzivu NOVJ kojom je oslobođen veliki deo Crne Gore, tokom aprila i maja 1943. godine. Preduzeta je nakon velikih partizanskih pobeda na Neretvi i Drini.

Smotra boraca 2. proleterske divizije u Boanu u Crnoj Gori, maja 1943. godine. Pred strojem jedinica je komandant divizije Peko Dapčević.

Tokom ove ofanzive partizani se vraćaju u Crnu Goru, odakle su godinu dana ranije proterani združenom osovinskom operacijom. Po naređenju štaba za Crnu Goru, partizanski odredi su uputili ljudstvo za popunu 4. proleterske i 5. crnogorske brigade.

Uspešna partizanska ofanziva prekinuta je nemačkim upadom u italijansku okupacionu zonu i pokretanjem Operacije Schwarz.

Pozadina

Druga proleterska divizija prelazi viseći most na Tari, sredinom aprila 1943.

Operativna grupa NOVJ je nakon bitke na Neretvi svim snagama pokrenula prodor u Hercegovinu, sa ciljem da se probije u Crnu Goru, gde bi se iscrpljeni borci odmorili, ranjenici lečili, a zatim bi nastavili prema Kosovu u južnoj Srbiji. Italijani i četnici su postavili utvrđene položaje na Drini, kako bi sprečili prodor partizana. 10. aprila 1943. godine, Vrhovni štab NOV i POJ poslao je šest rukovodilaca u šavnički i četiri u kolašinski srez sa zadatkom da se, pre dolaska jedinica NOVJ, povežu s partizanskim grupama na terenu, mobilišu ljudstvo i formiraju jače pozadinske jedinice za razbijanje četničkih snaga, kao i da organizuju narodnu vlast u tom kraju.

15. aprila 1943. godine, iz nikšićkog zatvora pobeglo je oko 30 pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta. Od potera, u koju je krenuo ceo italijanski garnizon, poginula su četiri zatvorenika, dok su se ostali spasli i kasnije priključili jedinicama NOVJ.

Nakon iscrpljujuće bitke na Drini, koja je trajala dvadesetak dana, partizani probijaju osovinske linije. 17. aprila, 2. proleterska divizija, ojačana 3. i 7. krajiškom brigadom, izvršila je protivudar s fočanskog mostobrana, te odbacila četničku Grupu limsko-sandžačkih odreda, podržanu italijanskem artiljerijom, preko reke Tare. Poginulo je oko 200, ranjeno 200, a 800 četnika je zarobljeno. Uporedo, nakon razbijanja četnika u rejonu Čelebića, 1. proleterska divizija je dobila zadatak da zauzme sela severno i južno od Pljevalja. Njihov zadatak je takođe uključivao popunu jedinica, uspostavljanje narodne vlasti i osiguravanje područja od Goražda i Pljevalja.

Tok borbi

18. aprila, partizani šavničkog sreza zauzeli su Šavnik, Žabljak i Boan nakon kraće borbe protiv četnika.

19. aprila 1943. godine, u rejonu Kuča (oko Podgorice), po naređenju komandanta tzv. nacionalnih trupa Crne Gore, Sandžaka i Boke, mobilisano je 1000 ljudi za osovinsku odbranu Crne Gore. Trebalo je da budu transportovani kamionima u rejon Nikšića, ali su u poslednjem času odbili da pođu i razišli se kućama.

Borbe po prodoru u Crnu Goru

Smotra partizanskih jedinica u Boanu u Crnoj Gori, maja 1943.

21. aprila , kod Šavnika, delovi 3. i 2. divizije NOVJ odbili napad jednog bataljona italijanske divizije "Ferara" i četnika sa pravca Javorka, nanoseći im gubitke od 4 mrtva i 19 ranjenih. Štab 3. udarne divizije sa 4. proleterskom i 5. crnogorskom brigadom 23. aprila stigao pred Šavnik, uspostavljajući vezu sa 2. proleterskom divizijom. Međutim, ove dve divizije nisu stigle da unište ostatke četnika u Pivskoj Župi, koji su pobegli prema Kolašinu.

21. aprila štab 2. proleterske divizije prešao je sa 7. krajiškom brigadom preko reke Tare. Istog dana, 4. bataljon 7. krajiške brigade je ušao u Žabljak, koji su već zauzeli mesni partizani. U rejonu Žabljaka zarobljeno je 90 četnika i 3 oficira, a zaplenjeno je 3 bacača sa 400 mina, 600 pušaka, 62.000 metaka i značajna količina druge ratne opreme. Goneći četnike sve dublje u Crnu Goru, Vrhovni štab NOVJ se prebacio na planinu Durmitor.

22. aprila 1943. godine, u selu Kruševu kod Pljevalja, 2. bataljon 3. krajiške brigade u sadejstvu sa 3. proleterskom (sandžačkom) brigadom razbio je italijanske i četničke snage.

23. aprila 1943. godine, u Žabljaku je održan zbor kome je prisustvovalo oko 700 ljudi iz okolnih sela. Posle govora komandanta 2. proleterske udarne divizije NOVJ, narod se izjasnio za opštu mobilizaciju. Istog dana, mesni partizani, pomognuti stanovništvom, odbacili su četnike ka Nikšiću i zauzeli sela Mokro, Kruševice i Miloševiće kod Šavnika.

23. aprila, delovi novoformiranog Bjelopavlićkog partizanskog bataljona napali su obezbeđenje italijanskog logora u blizini Danilovgrada, ranivši tri italijanska vojnika. Italijanske vlasti su istoga dana, kao odmazdu, pohapsile stanovništvo sela Sekulića i internirale 83 rodoljuba.

26. aprila, u okolini Pljevalja, 3. proleterska (sandžačka) brigada napala je i razbila delove četničkog Drinskog i Mileševskog korpusa, koje su se povukle ka Pavlovom brdu uz gubitke od 20 mrtvih i 5 zarobljenih.

Bitka kod Javorka

2. maja (ili 1. maja uveče) 1943. godine, na Javorku kod Nikšića, došlo je do borbe sa jačim italijansko-četničkim snagama. Zahvaljujući podršci avijacije, osovinske snage su uspešno odolevale napadima 2. proleterske brigade sve dok 4. i 5. crnogorska brigada nisu presekle odstupnicu ka Nikšiću. Plašeći se okruženja, Italijani su 2. maja oko 13 časova počeli u neredu da se povlače ka Nikšiću.

Posle dvodnevne teške borbe, tri bataljona 2. proleterske brigade, 4. proleterska brigada i 5. crnogorska brigada razbile su snage četničke Nikšićke brigade i puk italijanske divizije "Ferara", čiji se samo manji deo izvukao prema Nikšiću. Osovinske snage su pretrpele gubitke od 670 mrtvih oficira i vojnika, 500 zarobljenih italijanskih oficira i vojnika, kao i 200 četnika. Jedinice NOVJ su imale 10 mrtvih i 28 ranjenih. Zaplenjeno je 7 tenkova, 17 kamiona, 15 minobacača, 4 topa, 8 mitraljeza, 12 puškomitraljeza, 500 pušaka, 5 radio-stanica, kao i velika količina municije, opreme i hrane.

Nakon teškog poraza nanesenog Italijanima u pivskom Javorku, Prva i Druga proleterska divizija krenule su u obuhvatno nastupanje radi likvidiranja italijansko-četničkog garnizona u Kolašinu.

5. maja, u širem rejonu Bijelog Polja, delovi 1. proleterske divizije NOVJ, posle trodnevnih borbi, razbili su oko 2000 četnika, čija se glavnina prebacila na levu obalu reke Tare i povukla ka Mojkovcu i Kolašinu.

Savetovanje u Donjem Kruševu

Vrhovni komandant Tito za vreme ofanzive glavne operativne grupe u Sandžaku, početkom maja 1943

8. maja 1943. godine, vrhovni komandant NOVJ Josip Broz Tito održao je u selu Donje Kruševo, u dolini reke Pive, sastanak sa zamenikom i pomoćnikom načelnika Vrhovnog štaba, kao i komandantima divizija Glavne operativne grupe (sem komandanta 7. divizije). Na sastanku ih je upoznao s daljim planom dejstva i postavio sledeće zadatke:

• 1. i 2. proleterska udarna divizija NOVJ treba da unište preostale osovinske snage u istočnom delu Crne Gore, oslobode Kolašin i Berane, stvore povoljnu poziciju za prodor u Srbiju i, prodorom preko Kosova i Metohije, pomognu oslobodilački pokret u Albaniji;
• 3. udarna divizija NOVJ treba da obezbeđuje desni bok i pozadinu 2. proleterske divizije NOVJ,
• 7. divizija NOVJ treba da obezbeđuje levi bok i pozadinu 1. proleterske udarne divizije NOVJ.

Okruženje Kolašina

10. maja 1943. godine, kod sela Dobrakova (blizu Bijelog Polja), 2. bataljon 1. proleterske brigade, u višečasovnoj borbi, uništio je italijansku kolonu od 19 kamiona s posadom od 300 vojnika koja je išla iz Priboja za Bijelo Polje. Neprijatelj je pretrpeo gubitke od 150 mrtvih i 70 ranjenih, a zaplenjeno je 11 minobacača, 10 poluautomatskih mitraljeza i 150.000 metaka.

13. maja u brdima kod Spuža, udarna grupa bataljona (3. bataljon 4. proleterske brigade i 2. i 4. bataljon 5. crnogorske brigade), ojačana delovima Zetskog odreda, napala je i razbila veću koncentraciju četnika. Zarobljeno je 600 četnika, dok je ostatak odbačen ka selu Bioču i Podgorici. U ovoj borbi je poginuo zamenik političkog komesara Zetskog NOP odreda Vukosav Božović, narodni heroj.

14. maja komandant Ljevorečkog četničkog bataljona javlja majoru Đorđu Lašiću da su partizani zauzeli sva okolna mesta, a četnici su zbijeni u Kolašin sa Italijanima:

Gornja Morača pala je. Na Crkvinama kod Kolašina partizani su izbili... Lutovo je spremno da se priključi partizanima... Sve četničke snage sa italijansika 3 batalj. nalaze se u Kolašinu.

Dolazak nemačkih snaga

Oslobođena partizanska teritorija u Jugoslaviji i Hitlerova Evropa, nakon ofanzive NOVJ, maja 1943.

Već 20. aprila 1943. godine, nemačka Vrhovna komanda obavestila je nemačko Ministarstvo inostranih poslova da se priprema operacija protiv "Titovih snaga," koje su preko reke Drine i reke Neretve prodrle u Crnu Goru i Sandžak.

Komunističke neprijateljske snage pod vođstvom Tita (prema dosadašnjim podacima ukupno 4 divizije), potisnute iz istočne Bosne, prodrle su na crnogorsko područje, savladavši slabiji otpor jedinica Draže Mihailovića, koje su se borile slabo.

– Zapovest komandanta Prve brdske divizije od 14. maja 1943. za izvođenje operacije »Švarc«

Nakon što su partizani oslobodili velik deo Hercegovine i Crne Gore, nemačka komanda je odlučila da interveniše. 15. maja započela je operacija Schwarz prodorom 1. brdske divizije Vermahta u italijansku okupacionu zonu, u Crnu Goru. Ne sluteći ofanzivu većih razmera, Vrhovni štab NOVJ je 14. maja naredio 2. proleterskoj diviziji da oslobodi Kolašin, a 1. proleterskoj da zauzme Ribarevine i preseče komunikacije Bijelo Polje — Berane. Obe divizije NOVJ su 15. maja krenule da izvrše naređenja. Međutim, nemački komandant za Jugoistok izdao je zapovest za koncentrični napad 15. maja protiv svih oružanih jedinica na ovom prostoru. Istog dana, na istom mestu, u isto vreme, obe strane su počele da ostvaruju svoje zamisli. Rano 15. maja 1943. godine sudarile su se 1. brdska nemačka divizija i jedinice 1. i 2. proleterske divizije — počela je bitka na Sutjesci. Posle oštrih borbi u rejonu Mojkovca, jake nemačke snage potisle su delove 1. proleterske divizije.

Borbe u Crnoj Gori su još neko vreme nastavljene. 17. maja 1943. godine, kod sela Bioča kod Podgorice, Udarna grupa bataljona (3. bataljon 4. proleterske brigade i 2. i 4. bataljon 5. crnogorske brigade), uz podršku Zetskog odreda, u četvorodnevnoj borbi okružila je i razbila 383. puk (bez jednog bataljona) italijanske divizije "Venecija." Tokom borbi, ubijeno je 339 italijanskih vojnika i oficira, a 400 je zarobljeno. Takođe, zaplenjeno je 9 topova, 27 mitraljeza i velika količina drugog naoružanja i opreme. U borbama su poginuli i zamenik komandanta bataljona u 5. crnogorskoj brigadi Marko Đurović i politički komesar čete u 4. bataljonu iste brigade Milan Pavličić, narodni heroj.

18. maja, u dolini reke Platnice, 4. proleterska brigada okružila je delove motorizovanog odreda "Daumiler" (nemačke 1. brdske divizije). Međutim, jače nemačke snage iz pravca sela Lipova i Kolašina napale su s leđa i, nakon oštrih borbi, deblokirale svoje okružene delove.

Usled dolaska jačih nemačkih snaga, 20. maja 1943. Vrhovni štab NOVJ doneo odluku da se težište operacija iz doline Pive, Tare i Lima prenese na severozapad i da se 1. proleterska divizija NOVJ prebaci prema Foči; da 7. divizija na levoj obali Ćehotine onemogući prodor neprijatelja; da 3. udarna divizija zatvori pravce Gacko - Pivska župa i Nikšić-Šavnik; da 2. proleterska divizija brani srednji tok Tare. Ovim pregrupisavanjem snaga izražena je osnovna ideja VŠ o proboju u istočnu Bosnu.

Povezano

• Bitka na Neretvi
• Bitka na Sutjesci

Prodor NOVJ u Crnu Goru (1943) na Wikimedijinoj ostavi