Glavni štab NOV i PO Srbije
Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Srbije je bio najviši vojni organ koji je organizovao i komandovao jedinicama Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije na području Srbije, tokom Narodnoosolobodilačkog rata, od 1941. do 1945. godine. Bio je potčinjen Vrhovnom štabu Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.
Štab je formiran je 4. jula 1941. godine i nekoliko puta je menjao naziv, a u periodu od kraja 1941. do početka 1943. godine nije postojao. Prvobitni naziv mu je bio Štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije, potom Glavni štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije, a početkom 1943. godine njegov rad je obnovljen pod nazivom Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Srbije. Rukovodio je partizanskim odredima, brigadama, divizijama, korpusima i vojno-teritorijalnim komandama formiranim na teritoriji Srbije, sem onih koje su ušle u sasatav jedinica kojima je neposredno komandovao Vrhovni štab NOV i POJ.
Istorijat
urediŠtab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije formirao je Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju, 4. jula 1941. godine u Beogradu. Za članove Štaba tada su imenovani: Sreten Žujović, komandant, Nikola Grulović, Filip Kljajić, Branko Krsmanović i Rodoljub Čolaković, članovi štaba. Svi članovi štaba su 8. jula napustili Beograd i prešli na teritoriju Šumadije i Pomoravlja, dok je PK KPJ za Srbiju i dalje ostao u Beogradu. Izlazak Štaba bio je veoma značajna za usmeravanje partizanskih odreda i Okružnih komiteta Komunističke partije Jugoslavije.
Delegati Pokrajinskog komiteta
urediU mnoge Okružne partijske komitete na teritoriji Srbije, u periodu priprema za ustanak, upućeni su instruktori PK KPJ za Srbiju, koji su imali zadatak da rade na vojnim i partijskim pitanjima istovrmeno. Za instruktore Pokrajinskog komiteta angažovani su istaknuti partijski radnici. Svaki od njih bio je zadužen za rad u po jedan do dva susedna okruga, izuzev Beogradskog okruga gde je Biro Pokrajinskog komiteta mogao neposredno da utiče na rad rukovodstva. Miloš Minić je upućen u Valjevo, Mile Ivković u Šabac, Milan Mijalković u Užice i Čačak, Mirko Tomić u Kruševac i Kraljevo, Vasilije Buha u Zaječar, Dobrivoje Radosavljević u Niš i Leskovac, Svetislav Stefanović Ćeća u Kragujevac i Moma Marković u Požarevac.
Ustanak
urediIako su Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije i Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju zajedno izdali direktivu o formiranju partizanskih odreda, u svim krajevima Srbije nije istovremeno došlo do ustanka, kao ni do ravnomernog razvoja partizanskih odreda. U većem broju okruga partizanski odredi formirani su tek u avgustu i septembru 1941. godine. Nešto usporeniji razvoj partizanskih odreda osećao se u južnoj i istočnoj Srbiji, čemu je doprineo i nedovoljan uticaj Pokrajinskog komiteta i Glavnog štaba, koji su u skladu sa direktivom Vrhovnog štaba, najveću aktivnost usmerili na zapadnu Srbiju, Šumadiju i Pomoravlje, da bi tamo po naređenju Vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita proširili oslobođenu teritoriju. Uticaj Vrhovnog štaba NOPOJ-a i CK KPJ na prilike u Srbiji bio je veliki, a posebno posle izlaska Vrhovnog štaba na slobodnu teritoriju, septembra 1941. godine.
Savetovanje Glavnog štaba u Dulenima
urediOd posebnog značaja za rad Glavnog štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije i razvoj ustanka u Srbiji bilo je savetovanje rukovodećeg kadra, održano 16. septembra u selu Dulenima, kod Kragujevca, kome su prisustvovali, pored članova Glavnog štaba, komandanti i politički komesari partizanskih odreda iz Pomoravlja i centralne Srbije. Na savetovanju su donesene odluke o organizaciji i formaciji partizanskih odreda, kao i o načinu sadejstva između odreda radi stvaranja jedinstvene oslobođene teritorije. Zaključci i odluke sa savetovanja znatno su uticale na uspešan razvoj ustanka u Srbiji u toku septembra i oktobra, ali se i dalje osećao nedovoljan uticaj Glavnog štaba na rad partizanskih odreda na prostoru južne i istočne Srbije. Partizanski odredi u tim oblastima dobijali su zadatke i direktive od Biroa Pokrajinskog komiteta, preko partijskih veza koje su održavali okružni komiteti i preko instruktora Pokrajinskog komiteta.
Prva neprijateljska ofanziva
urediZa vreme Prve neprijateljske ofanzive na slobodnu teritoriju zapadne Srbije, od septembra do decembra 1941. godine Glavni štab se nalazio u blizini Vrhovnog štaba pa se zajedno sa njim povukao u pravcu Sandžaka, dok se Biro Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju i dalje nalazio u Beogradu. Jedan broj jedinica iz Srbije ušao je u sastav Prve i Druge proleterske udarne brigade, a drugi su postepeno vraćeni na svoju teritoriju ili su privremeno zadržani u Sandžaku, pa tih dana Glavni štab nije imao posebnog uticaja na njihovu aktivnost. Za sređivanje stanja u odredima koji su se povukli iz Srbije, Vrhovni štab NOVJ je formirao Privremeno operativno rukovodstvo, a za svog delegata kod partizana u Sandžaku uputio je Milovana Đilasa.
Komandant i član Glavnog štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije Sreten Žujović i Filip Kljajić pošli su sa Vrhovnim štabom u Bosnu, tako da Glavni štab više nije funkcionisao kao rukovodstvo, nego su pojedini članovi uglavnom odvojeno delovali, savki na svojoj teritoriji. Razdvojenost članova Vrhovnog štaba i gubljenje veza sa Biroom Pokrajinskog komiteta imali su negativnog odraza na dalje vođenje oružane borbe u Srbiji.
Nakon pada Užičke republike, 1. decembra 1941. u selu Radoinja u Sandžaku je na sastanku NOPOJ sa Titom na čelu odlučeno da Mirko Tomić predvodi grupu boraca, koji su sačinjavali delovi Posavskog i Kosmajskog odreda sa ukupno oko stotinak boraca, koji bi se vratili u Srbiju i pridružili se Mačvanskom i Valjevskom odredu koji su ostali u Srbiji. Tada je Mirko Tomić imenovan za komandanta Glavnog štaba NOV i PO Srbije. Pored Tomića za članove štaba imenovani su Radivoje Jovanović i Milorad Milatović. Pored njih imenovani su i Petar Stambolić i Milinko Kušić, koji nisu uspeli da se probiju u Srbiju. U toku meseca decembra se u delu zapadne Srbije nalazilo oko 1500 boraca NOP, koji su od strane Nemaca bili opkoljeni na području planina Medvednik, Povlen, Maljen, Suvobor. Međutim Mirko Tomić je imao samo usmeno Titovo naređenje da svi odredi ostanu na ovim terenima do proleća kada bi se rasplamsao ustanak, što je bila jako defanzivna taktika. Pored toga u to vreme je došlo do intenziviranja rada Četničkog i drugih kvinsliških pokreta u ovim krajevima, tako da su ove jedinice ostale odsečene kako od Glavnog štaba NOPOJ, tako i od seoske baze. Te godine zima je bila vrlo jaka sa visokim snegom, odredi nisu mogli da se dopunjuju ljudima, došlo je do demoralisanja boraca, tako da je vrlo brzo došlo do osipanja. Pored toga svaki od odreda je želeo da se vrati u svoj kraj, što je uslovilo rasturanje ove jače formacije u manje koji su bili do kraja marta potpuno uništeni, osim par destina boraca i dela rukovodstva. Mirko Tomić je tokom ovog perioda pokušavao da aktivira odrede u ostalim krajevima Srbije, kako bi splasnuo pritisak na ovu formaciju u zapadnoj Srbiji, ali bezuspešno. Krajem januara je nakon napada kvinsliških snaga odlučeno da nije moguće braniti teritoriju u zapadnoj Srbiji, tako da su borci podeljeni u dve grupe krenuli u Rađevinu i Suvobor. Međutim uskoro su se odredi našli opkoljeni na Suvoboru i Maljenu. Došlo je do rasprave u Glavnom štabu oko toga kuda da se upute jedinice, kako bi preživele zimu i dočekali proleće kada bi bili povoljniji uslovi za borbu. Odlučeno je da se krene ka Kopaoniku, međutim uskoro su naišli na jake kvinsliške i Nemačke snage, tako da se brzo od ovoga odustalo. Na savetovanju 15. marta na Maljenu koji je sazvao Mirko Tomić, odlučeno je da se svaki odred uputi na svoju teritoriju i prezimi zimu, međutim ubrzo nakon toga su skoro svi odredi bili uništeni, osim delova Valjevskog odreda koji se prebacio u Bosnu. Nakon raspada ovih jedinica Mirko Tomić je preuzeo odgovornost za neuspeh sprovođenja odluka Glavnog štaba NOPOJ, koji realno nisu bili izvodljivi zbog promene stanja u Srbiji nakon napuštanja glavnih jedinica NOPOJ, gubljenja komunikacije sa Glavnim štabom, teške zime i jakih aktivnosti kvislinških snaga, koje su bile znantno ojačale u ovim krajevima.[1]
Po napuštanju partizanskih odreda formirano je novo rukovodstvo Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, koje su sačinjavali: Blagoje Nešković, sekretar, Spasenija Cana Babović, Mitra Mitrović, Srba Jovanović, Mirko Tomić, Miloš Minić i Ljubinka Milosavljević Buba. Da bi se obezbedilo rukovođenje oslobodilačkom borbom, pokrajinski komitet je formirao Povereništva za pojedine oblasti, kako bi preko njih objedinio borbena dejstva i aktivnost partizanskih odreda, posebno u južnoj i istočnoj Srbiji, gde su partizanski odredi bili u razvoju.
Glavni štab u 1942. godini
urediGlavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije tokom 1942. godine praktično nije ni postojao, što je izazvalo određene poteškoće u komandovanju. O tome je Ivo Lola Ribar, kao član Sekreterijata za neoslobođene krajeve, obaveštavao Vrhovni štab NOP i DVJ i tražio da se imenuje komandant Glavnog štaba, koji bi mogao da oko sebe okupi članove rukovodstva za Srbiju. Vrhovni štab je ukazivao da se članovi rukovodstva moraju povezati i jedinstveno delovati, ali sve do početka 1943. godine komandant i politički komesar Glavnog štaba, kao ni članovi Biroa Pokrajinskog komiteta, nisu bili zajedno, pa nisu ni mogli delovati kao jedinstvena celina.
Obnavljanje rada Glavnog štaba
urediRad Glavnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Srbije obnovljen je početkom 1943. godine, iako je novo rukovodstvo Štaba, u sastavu Radivoje Jovanović komandant i Moma Marković politički komesar, imenovano još krajem 1942. godine. Središte Štaba tada je bilo na terenu Aranđelovca, a glavni zadatak štaba bilo je oživljavanje oružane borbe i formiranje Prve šumadijske brigade.
Literatura
urediSegment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Vojna enciklopedija (knjiga treća). Beograd 1972. godina.
- dr. Gojko Miljanić „Kadrovi revolucije 1941-1945“. „Obod“ Cetinje, 1975. godina