Borbe za Aranđelovac septembra 1944.

U sklopu opšte ofanzive u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, Peta krajiška divizija NOVJ uz učešće 21. srpske brigade NOVJ izvela je 19. septembra 1944. obuhvatan napad na Aranđelovac. Nakon jednodnevne borbe protiv 1. bataljona 1. puka Brandenburg i oko 1200 četnika i pripadnika SDS, 20. septembra posle podne snage NOVJ zaposele su Aranđelovac.

Borbe za Aranđelovac septembra 1944.
Segment Drugog svetskog rata
Artiljerija 5. divizije na padinama Bukulje u borbama za Aranđelovac, 19. septembar 1944.g.
Datum 19. septembar—10. oktobar 1944. Lokacija Aranđelovac Ishod Pobeda NOVJ i Crvene armije
Sukobljene strane
NOVJ Crvena armija	Nacistička Nemačka JVuO

Nakon zauzimanja Aranđelovca, Peta krajiška divizija nastojala je da prenese dejstva prema komunikaciji Topola - Mladenovac. Nakon pristizanja nemačkog 14. SS puka iz pravca Čačka i ponovnog ovladavanja Gornjim Milanovcem, Nemci su preuzeli inicijativu i nastojali da ponovo zauzmu Aranđelovac. Borbe su bile naročito intenzivne nakon 24. septembra, a 29. ujutro Nemci su prodrli do prvih kuća, da bi tokom popodneva bili potisnuti nazad.

Zbog nepovoljnog razvoja po Nemce na istočnim granicama Srbije, početkom oktobra 1. puk Brandenburg prebačen je u južni Banat, a 7. SS divizija u južnu i istočnu Srbiju. Odbranu komunikacije Kragujevac - Beograd preuzeli su delovi 117. lovačke divizije privučene iz Grčke, ojačane drugim pristiglim delovima, a snage NOVJ vršile su snažan pritisak na Topolu, Smederevsku Palanku i Mladenovac. 10. oktobra u to područje probio se 4. gardijski mehanizovani korpus i 93. divizija Crvene armije, čime je ostvarena potpuna nadmoć nad Nemcima i otvorena mogućnost za nastupanje prema Beogradu.

Prema ratnom dnevniku komandanta divizije Milutina Morače, tokom borbi za oslobođenje Aranđelovca ubijeno 140 Nemaca (od čega četiri oficira), i 406 četnika, nedićevaca i ljotićevaca. Zarobljenih je bilo 420. Jedinice divizije i pridružene jedinice pretrpele su gubitke od 26 poginulih i 66 ranjenih.

Prethodne okolnosti

U svojim nastojanjima da zadrže Srbiju pod kontrolom, Nemci su tokom leta 1944. pretrpeli dva neuspeha. Najpre na Ibru početkom avgusta, kad nisu uspeli da dovođenjem 1. brdske divizije spreče prodor operativne grupe NOVJ (2, 5. i 17. divizija), i zatim tokom avgusta u operaciji Ribecal, kad nisu uspeli da razbiju 1. i 12. korpus u Sandžaku i Crnoj Gori. Počev od 20. avgusta njihovu situaciju komplikovao je poraz u Jaško-Kišinjevskoj operaciji, praćen izlaskom Rumunije iz Trojnog pakta i objavom rata Nemačkoj. Usled toga, Komanda Jugoistoka bila je prinuđena da 26. avgusta izvuče 1. brdsku diviziju iz operacija u Sandžaku i naredi joj prebacivanje u istočnu Srbiju. Do sredine septembra, 8 divizija NOVJ prebačenih iz Sandžaka i istočne Bosne, zajedno sa 7 formiranih u Srbiji, preuzelo je inicijativu u Srbiji potpuno u svoje ruke. Pošto je u Srbiji raspolagali samo slabim policijskim i teritorijalnim snagama (landesšicen bataljonima), Komanda Jugoistoka bila je prinuđena da glavni teret borbi u Srbiji prebaci na 7. SS diviziju koja je pratila i ometala nastupanje NOVJ iz Sandžaka i istočne Bosne, i na snage koje su hitno i bezobzirno izvlačene sa drugih sektora radi raspoređivanja u Srbiji (1. puk Brandenburg i 92. motorizovani puk iz Dalmacije, 2. puk Brandenburg iz Sandžaka, 191. brigada jurišnih oruđa iz Bosne, delovi 117. lovačke divizije koja se probijala iz Grčke...).

U Srbiji su bile raspoređene kvislinške snage: SDS sa SGS, SDK i RZK. SDS i SGS su početkom septembra stupile pod komandu Draže Mihailovića. Mihailovićevi četnici, odnosno JVuO, bili su najbrojnija lokalna formacija. Imajući zajedničkog neprijatelja (NOVJ), i zajednički cilj - sprečavanje prodora NOVJ u Srbiju - Mihailovićeve snage su sadejstvovale sa Nemcima tokom važnih borbi, poput prolećnog prodora NOVJ 1944. i operacije Trumpf. Usled daljeg pogoršanja situacije za Nemce i četnike, ovo sadejstvo nastavilo se i tokom septembra, uz neke izuzetke. S obzirom na očigledno bliženje raspleta, neki četnički lideri smatrali su da je krajnji čas za otpočinjanje operacija protiv Nemaca radi potvrđivanja savezničkog položaja. Došlo je do nekih sukoba u severoistočnoj Srbiji, a sredinom oktobra i u centralnoj Srbiji.

Rus[ke] i srpske, kao i pol.[icijske] dobr.[ovoljačke] jedinice i četničke jedinice, koje su se do tada, uprkos svih razočarenja, borile na strani nemačkog Vermahta, postale su nesigurne, poslednje čak i delom neprijateljske.

Tokom septembra međutim, u centralnoj i zapadnoj Srbiji Nemci i četnici su i dalje sadejstvovali, što je konstatovano na sastanku na najvišem nivou u Beogradu 8. oktobra 1944:

Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma. Njegove jedinice se već bore sa Titovim trupama i imaju delomično vezu sa nemačkim jedinicama (pukovnik fon Jungfeld, general Miler (nem. Friedrich-Wilhelm Müller))

Nemce je posebno zabrinjavalo prikupljanje Prve armijske grupe NOVJ južno i jugozapadno od Beograda. Ove snage su izvele napad na Kruševac 10. septembra, Požegu 13. septembra, Užice 13. septembra, Gornji Milanovac je oslobođen 17. septembra, Krupanj 17. septembra, a Valjevo 18. septembra. Usled toga je i Komanda Jugoistoka, kao protivmeru, formirala štab Armijske grupacije Srbija (nem. Armee-Abteilung Serbien), potčinivši joj dolazeće jedinice. „Za razbijanje jakih crvenih trupa, koje su se pojavile na prostoriji Užice — Čačak — Topola — Ub — Valjevo" ovaj štab naredio je nastupanje 1. i 2. puka Brandenburg sa severa, a 7. SS divizije sa juga.

Aranđelovac i okolina

Aranđelovac je tokom noći 11/12. septembra napala Druga šumadijska (21. srpska) brigada NOVJ. Tada se u Aranđelovcu nalazio sreski odred SDS (oko 120 stražara) u stanici SDS (kod stare pijace), Jurišna (oko 200 četnika) i 2. brigada korpusa Korpusa gorske garde (oko 300 četnika) u hotelima „Staro zdanje“ i „Šumadija" (u gradskom parku) i lokalna nemačka komanda sa neposrednim obezbeđenjem. Oko stanice SDS i hotela u parku bili su iskopani rovovi i postavljene prepreke od bodljikave žice. Pošto, usled nedostatka teških oruđa nije uspela da savlada otpor iz utvrđenih objekata, Druga šumadijska brigada je oko 5 časva ujutro obustavila napad i izvukla se iz grada.

Tok napada

Peta krajiška divizija, koja je bila na desnom krilu grupe divizija NOVJ koje su nastupale prema Beogradu, po pristizanju u ovu oblast, obavila je izviđanje, i njen štab je 18. septembra izdao zapovest za napad na Aranđelovac. Po prikupljenim podacima, Aranđelovac je branilo oko 1350-1400 ljudi, od kojih je 1200 bilo raspoređeno na Bukulji, a 150-200 u samom gradu. Prema obaveštajnim podacima 5. divizije, to su bili četnici (Drugi ravnogorski korpus), uz manji broj bivših pripadnika SDS. Prema drugim podacima radilo se o Gorskoj gardi, a komandant Drugog kosmajskog korpusa Gorske garde, kapetan Bojović Dragutin-Mlađa poginuo je tokom borbe za Aranđelovac.

Po zapovesti za napad, 1. krajiška brigada trebalo je da, nastupajući sa juga i jugozapada, likvidira spoljnu odbranu i obuhvati grad sa juga, istoka i zapada, dok je dva bataljona 4. krajiške trebalo da nastupe sa severa. Deseta krajiška brigada imala je zadatak da nastupi na komunikaciju Aranđelovac - Topola i blokira Topolu, a dva bataljona četvrte da kontrolišu puteve sa severoistoka. Napad je trebalo da počne 19. septembra u 12:00.

Međutim, 18. septembra u Aranđelovac je iz Topole stigao 1. bataljon 1. motorizovanog puka Brandenburg radi učešća u planiranom napadnu na snage NOVJ. Ovaj bataljon je tokom prepodneva 19. septembra krenuo iz Aranđelovca moto-maršem prema Šatornji, odakle je trebalo da nastupi prema Rudniku i Gornjem Milanovcu, na položaje 21. srpske divizije NOVJ. Tako je došlo do neplaniranog susreta na Travnom polju između desne kolone Prve krajiške brigade, koju je sačinjavao 1. bataljon, brigadna atriljerija, štab i štapske jedinice, pa za njima 3. bataljon, i 1. bataljona 1. motorizovanog puka Brandenburg.

Krajišnici su se bolje snašli u iznenadnom susretu, i prvi se razvili za napad. nemačka kolona uhvaćena je na putu i bila izložena pešadijskoj, minobacačkoj i topovskoj vatri. Nakon kratkotrajne snažne vatre, krajiški bataljoni prešli su na juriš. Pokolebani Nemci pokušali su da se vrate prema Aranđelovcu, ali su čete 1. bataljona Prve krajiške to sprečile, presekavši taj pravac. Nemci su se nakon toga naglo i neorganizovano povukli preko Ribničke reke i Zabrežja prema Topoli, napuštajući motorizaciju i borbenu tehniku.

Posle zauzeća Valjeva, banditske snage vršile su pritisak jednim delom u pravcu severa prema Savi, a pretežnim delom u pravcu Topola — Aranđelovac, gde su ugrožavale glavni magistralni drum Beograd — Niš. Vojnoupr. k-t Jugoistoka imao je nameru da tuče tamo koncentrisane glavne Titove snage napadom sa s.[evera] sa dva, tenkovima ojačana, bataljona „Brandenburg“, a s j[uga] jednim pukom SS-div. „Princ Eugen“. Ispostavilo se, međutim, da su angažovane snage bile preslabe i naročito su mot. bata[ljoni] „Brandenburg“ imali znatne gubitke u planini Rudnik, od ogorčenog i borbenog neprijatelja.

Došlo je do još jednog neplaniranog susreta. Naime, 21. srpska brigada imala je takođe u planu napad na uporišta u okolini Aranđelovca, a da pre toga nije uspostavila kontakt sa Petom krajiškom divizijom. Pri iznenadnom susretu sa Desetom krajiškom brigadom došlo je do kratkotrajnog međusobnog puškaranja. Po uspostavljanju kontakta, 21. srpska se uklopila u plan štaba Pete divizije i sadejstvovala Desetoj krajiškoj u oslobođenju Venčaca, sela Banje i prostorije između sela Banje i Šatornje, kao i u odbijanju napada Nemaca da prema Šatornji. Nakon toga 21. srpska je i formalno uključena u Petu krajišku diviziju.

Za to vreme 2. i 4. bataljon Prve krajiške, zajedno sa dva bataljona Četvrte krajiške, upali su u grad Aranđelovac. NJima se priključio i Prvi šumadijski NOP odred, na koji su naišli u Darosavi. Među četnicima je došlo do izvesnog kolebanja i osipanja. Rovovi na Bukulji bili su napušteni bez borbe. Glavnina se povukla u sam grad, spremna na upornu odbranu iz tvrdo građenih objekata. Nakon 16 časova, po okončanju sukoba sa Nemcima, napadu na grad pridružili su se i 1. i 3. bataljon Prve krajiške.

Borba za sam grad bila je dugotrajna. Borba se vodila za svaku kuću, a otpor je bio jak i uporan. Branioci su sabijeni u zgradu žandarmerije i zgradu hotela „Staro zdanje“. Posle nekoliko neuspelih noćnih juriša, štab pete divizije odlučio je da obustavi napade do zore i da drži branioce u blokadi.

20. septembra u zoru opsada je nastavljena. Zgrade iz kojih je pružan otpor tučene su topovima, minobacačima i bacačima PIAT, ali otpor nije prestajao. Oko 9. časova slomljen je otpor iz žandarmerijske stanice, tako da je zgrada hotela „Staro zdanje“ ostala poslednje uporište. Do konačnog sloma otpora iz ove zgrade došlo je tek kad je minerska grupa minirala zid hotela. Eksplozija je nanela braniocima teške gubitke, a kroz stvorenu rupu u zidu upali su borci NOVJ i likvidirali poslednji otpor. Iz podruma zgrade je oslobođeno oko 50 zatvorenika.

Poslednji otpor u Aranđelovcu okončan je 20. septembra oko 16 časova.

Odbrana Aranđelovca

20. septembra 1944. počeo je napad 7. SS divizije sa juga. U toku 21. septembra Nemci su odbacili delove 21. srpske divizije i ušli u Gornji Milanovac, odakle su nastavili nastupanje prema Rudniku. Peta krajiška divizija je postavila odbranu radi sprečavanja prodora prema Aranđelovcu i Lazarevcu. 22. septembra 21. srpska divizija ponovo je oslobodila Gornji Milanovac. 23. septembra nemački 14. SS puk probio se sa Rudnika do Topole. Do direktnog nastupanja prema Aranđelovcu došlo je 24. septembra iz Topole. Uz oštre borbe, Nemci su postepeno napredovali, i zauzeli su Banju i Venčac. Noću 27/28. septembra Prva krajiška napadala je nemačke pozicije od Banje i venčaca do Šatornje, nastoječi da ih zauzme i potisne Nemce. Tokom dana Nemci su krenuli u protivnapad, i odbacili Prvu krajišku. Najoštrije i najdramatičnije borbe vođene su 29. septembra tokom celog dana, kada su Nemci uspeli da se domognu prvih kuća u Aranđelovcu. U protivnapadu istog dana predveče, delovi Pete krajiške divizije uspeli su da ih odbace i odbrane Aranđelovac.

Nakon ovih borbi došlo je do slabljenja nemačkih pozicija. Još u toku 29. septembra 13. SS puk dobio je naređenje da se, zbog komplikovanja tamošnje situacije, prebaci u južnu Srbiju. 2. oktobra naređen je pokret i 14. SS puku. Uprkos pristizanju delova 117. divizije, Nemci više nisu raspolagali snagama za nastavak napada, pa su snage NOVJ ponovo preuzele punu inicijativu. Istovremeno je počelo nastupanje NOVJ na širokom frontu od Šapca do Topole prema Beogradu. Slabe nemačke i preostale četničke snage potisnute su delom u Beograd. Četničku 4. grupu jurišnih korpusa, Gorsku gardu i pridružene snage Nemci su između 3. i 5. oktobra transportovali vozovima iz Beograda u oblast Kraljeva. Noću 4/5. oktobra počeo je napad 5. divizije na Topolu, gde se 1. bataljon 14. SS puka zadržao sve do 7. oktobra.

10. oktobra počeo je prelazak 4. gardijskog mehanizovanog korpusa i 93. streljačke divizije Crvene armije. Ove snage povezale su se sa Prvom armijskom grupom NOVJ. Ove snage brzo su likvidirale preostala nemačka uiporišta južno od Beograda, i otpočele su napad na Beograd.

Literatura

• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2 - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963
• Otto Kumm: VORWÄRTS, PRINZ EUGEN! - Geschichte der 7. SS-Freiwilligen-Division "Prinz Eugen", Munin-Verlag, Coburg 1978.
• Petar Višnjić: BITKA ZA SRBIJU (knjiga 1), Beogradska knjiga, Beograd 1984.
• Slobodan Špegar Špego: ILUSTROVANA MONOGRAFIJA PRVE KRAJIŠKE BRIGADE, Beograd 1986.
• PRVA KRAJIŠKA BRIGADA - ZBORNIK SJEćANJA
• Rade Zorić: ČETVRTA KRAJIŠKA NOU BRIGADA, Vojnoizdavački zavod, Beograd 1980.
• Isidor Đuković: DRUGA ŠUMADIJSKA - 21. SRPSKA BRIGADA, Narodna knjiga, Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom I, knjiga 12, Borbe u Srbiji 11-30. septembra 1944.
  • Zapovest Štaba Pete NOU divizije od 18 septembra 1944 god. štabovima brigada za napad na Bukulju i Aranđelovac
  • Izveštaj štaba prve krajiške udarne brigade od 20. septembra 1944 god. štabu Pete NOU divizije o napadu na Aranđelovac
  • Izveštaj štaba Prve krajiške udarne brigade od 21. septembra 1944 god. štabu prvog proleterskog korpusa NOVJ o borbama za oslobođenje Aranđelovca
  • Izveštaj Štaba Pete NOU divizije od 23. septembra 1944 god. Štabu Prvog proleterskog korpusa NOVJ o borbama protiv Nemaca i četnika na prostoriji Aranđelovac — Topola — Rudnik
  • Izveštaj Štaba Pete NOU divizije od 29 septembra 1944. Štabu Prvog proleterskog korpusa NOVJ o borbama na prostoru Venčac — Bukulja — Aranđelovac

Povezano

• Bitka za Srbiju 1944.

Vanjske veze

• skica napada na Aranđelovac
• izveštaj Prve krajiške brigade o napadu na Aranđelovac
• slika artiljeraca Prve krajiške pri napadu na Aranđelovac i slika uništene nemačke tehnike