Partizanske bolnice

Bolnice u Narodnooslobodilačkom ratu, poznatije kao partizanske bolnice, su bile zdravstvene ustanove formirane u toku oružane borbe u cilju lečenja ranjenika i bolesnika. Omogućile su vraćanje u borbu hiljada ranjenika i bolesnika.

Partizanska bolnica Franja u Sloveniji.

Partizansko porodilište u Lici.

Partizanska bolnica u selu Trnavcu, Lika, 1941. Brigu o ranjenicima zbog nedostatka sanitetskog osoblja vodi stanovništvo.

U toku rata su uglavnom postojala dva osnovna tipa bolnica:

• nepokretne bolnice, vezane za određenu teritoriju,
• pokretne bolnice pojedinih jedinica.

Sanitet u NOVJ

Na osnovu verodostojnih podataka saznaje se da ustanici ulažu sve moguće napore za poboljšanje sanitetske službe, savetujući i primoravajući svoje ljudstvo da se pridržava higijenskih pravila, kako u pogledu higijene tela, tako i odeće. Zahvaljujući ovim merama oni su uspeli da se do sada sačuvaju od opasnosti zaraza.

– ZABELEŠKA GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ

Nepokretne bolnice

Nepokretne bolnice koje su se nalazile na slobodnoj teritoriji bile su u najvećem broju slučajeva javne tj. za njih je znalo i njima se služilo stanovništvo iz bliže i dalje okoline. Takve su bolnice u početku ustanka pa i kasnije u Srbiji, Bosni, Crnoj Gori i Hrvatskoj.

Bolnica u Užicu jedna je od prvih i veoma značajnih u 1941. godini. U nju su upućivani svi ranjenici i bolesnici sa slobodne teritorije, tako da ih je bilo 700—1.000 (ukljućujući i bolnice u Požegi i Čačku). Ova bolnica evakuisana je krajem novembra na Zlatibor.

Bolnica u Žabljaku organizovana je krajem novembra 1941. i postojala je oko šest meseci. Kroz nju je prošlo oko 500 ranjenika i bolesnika.

Bolnica u Foči od kraja januara do maja 1942., pored ostalog, zbrinula je borce promrzle u igmanskom maršu.

U Šekovićima bolnica radi od septembra 1941, a u Donjoj Trnovi u istočnoj Bosni od proleća 1943.

Bolnica u Petrovoj gori, je prva teritorijalna bolnica u Hrvatskoj, počela je da se gradi krajem septembra 1941. (održala se do kraja rata) sa odeljenjima: Kupinjak, Perna, Dunjak, Zbjeg, Skrad, Slunj, koja su ponekad delovala kao samostalne manje bolnice.

Deo opreme partizanskih bolnica izložen u Vojnom muzeju u Beogradu

Bolnica na Bijelim potocima na planini Plješivici u Lici organizovana je 1942. kao i druge bolnice u Lici (Trnovac, Turjanski, Krbavica, Podlapac, Drežnica, Dobro Selo) i Baniji.

Bolnice u sastavu bosanskopetrovačkog bolničkog basena organizovane su u drugoj polovini 1942. u Bosanskoj krajini, većinom kao bolnice određenog profila (za teške, lake, zarazne ranjenike i bolesnike, rekonvalescente), ukupnog kapaciteta 1.000 do 1.500 ležaja. Na planini Klekovači bolnica Jasikovac za zarazne ranjenike, bila je aktivna od druge polovine 1942. do 13. februara 1943. Hospitalizovala je oko 700 bolesnika i ranjenika. Na Grmeču bolnice su igrađene kod Dobre Vode, kod sela Lastve hirurška bolnica, Suvaja, Skakavac sa centralnom apotekom, Smoljana. Bolnice su postojale i u selima Ataševac, Drinići, Slatina, Šobutovac, Bjelaj, Mišljenovac.

Poznata bolnica u Makedoniji bila je na planini Kožufu — Vlaški Kolibisa hirurškim (50—70 ležaja), internim (30 ležaja), zaraznim odeljenjem i odeljenjem za obolele od tuberkuloze. U toku završnih operacija u centralnoj Makedoniji 1944. formira se u selima Gornji Vranovci i Gornje Jabolčište bolnica Glavnog štaba NOV i PO Makedonije, u kojoj je pružena pomoć više od 800 ranjenih i bolesnih boraca.

Tajne bolnice građene su prvenstvo na prostorima na kojima, zbog većeg broja neprijateljskih uporišta odn. komunikativnosti terena, nisu mogli primeniti drugi načini zbrinjavanja povređenih i obolelih. Za njih je znao veoma mali broj ljudi, zapravo samo onoliko koliko je bilo neophodno za rad bolnice, a ranjenici i bolesnici su primani s posebnim merama predostrožnosti (noću preko javki kad ih je preuzimalo bolničko osoblje, danju sa zavezanim očima i sl.). Prilikom izgradnje vodilo se računa da budu što je više moguće prilagođene okolini, tako da se nisu primećivale ni sa udaljenosti od nekoliko koraka, obično u šumama ili na drugim pogodnim mestima.

Među najpoznatije bolnice u Sloveniji u prvom redu spada Slovenačka centralna vojnopartizanska bolnica Kočevski rog sa desetak odeljenja Jelen Breg, Jelen Žleb, Pugled, Spodnje Lšće, Zgornje Lašće, Stari Log, Vinice, Jelen Dol i Lesen Kamen, u krugu prečnika 10-15 km sa ukupnim kapacitetom od oko 300 ležaja. Slične su bile i bolnice na Pohorju, ali su ove bile delom ukopane u zemlju.

Karakter tajnosti bio je manje izražen u Slavoniji na Ravnoj Gori, Papuku i Krndiji uz koje su obavezno kopana i podzemna skloništa za smeštaj ranjenika i bolesnika u slučaju neposredne opasnosti. Krajem 1943. bilo je oko 25 takvih bolnica sa kapacitetom od ukupno 1.000 bolesnika.

Poseban tip tajnih bolnica jesu bolnice u Sremu („F“ — fruškogorska u selu Manđelos i u okolnim selima i „P“ — posavska u selu Karlovčić i okolnim selima), gde su ranjenici i bolesnici bili dodeljeni pojedinim domaćinstvima (po 2—3 ranjenika i bolesnika) koja su bila dužna da za njih izgrade tajna skloništa — baze.

Iako je bezbednost tajnih bolnica počivala uglavnom na tajnosti, bilo je i takvih kod kojoh se unapred mislilo, već prilikom biranja mesta za bolnicu i na mogućnost odbrane. Takva je bila bolnica Franja, jedna od bolnica 9. korpusa u blizini Cerknog, sagrađena u nepristupačnoj klisuri. Imala je ceo odbrambeni sistem (spoljna i unutrašnja linija sa minskim poljima, mitraljeskim gnezdima, te najzad odbranom samih ranjenika i bolesnika.)

Pokretne bolnice

Evakuacija partizanske bolnice na Petrovoj gori.

Pokretne bolnice, uglavnom su organizovane u jedinicama zbog stalnih pokreta i potrebe da se ranjenici i bolesnici što pre zbrinu. Statut sanitarne službe NOV i POJ usvojen na Petrovačkom kongresu u septembru 1942. godine, predviđao je se pri svakoj diviziji osnuje pokretna bolnica sa hirurškim, internim i zaraznim odeljenjem. Karakter pokretnih bolnica imale su katkad i brigadne ambulante, koje su povremeno sa sobom vodile desetine ranjenika i bolesnika. Za vreme pokreta i bolesnici su se kretali bilo pešice, na konjima, voženi na kolima (izuzetno automobilom ili železnicom) ili nošeni na nosilima.

Najveća i najvažnija pokretna bolnica u toku NOR-a je Centralna bolnica Vrhovnog štaba NOVOJ, formirana u toku Četvrte i Pete neprijateljske ofanzive, sa oko 3.500—4.000 ranjenika i bolesnika. Zbog nje je u blizini Prozora u februara 1943. vođena čuvena bitka za ranjenike.

Pored navedenih bolnica u zemlji izvestan broj partizanskih ranjenika, oko 12.500 bio je lečen i u savezničkim bolnicama u Italiji i na Malti.

Zločini nad osobljem i ranjenicima

Nemci pronalaze partizansku kolibu

Ranjenici i bolničari u partizanskoj bolnici Jelendol u Kočevskom Rogu 1944.

Omladinke nose vodu za potrebe partizanske bolnice.

Prema prikupljenim podacima, u NOP-u je bio angažovan 3.081 lekar (od toga 319 lekarki). Poginulo je 213, od čega je velika većina ubijena izvan borbe. Ordenom narodnog heroja odlikovano je njih 9 (7 poginulih i 2 koja su preživela rat).

Nemci su posebno bezobzirno ubijali partizanske ranjenike, lekare i drugo sanitetsko osoblje. U toku pete neprijateljske ofanzive, prilikom napada na Košur ostao je da leži veliki broj ranjenika. Major Strecker, komandant 3. bataljona 738. puka je dao naređenje za likvidaciju svih nepokretnih ranjenika:

»Nakon svog povratka potporučnik Longin mi je pričao da je dobio naređenje od svog komandanta bataljona majora Streckera da ubije sve ranjene partizane koji nisu mogli hodati. Ja lično sam čuo pucnjavu kojom su ranjenici bili ubijeni...« 

– potporučnik Wildner Reinhold, iz borbene grupe »Annacker«

Juna 1943. godine u toku pete neprijateljske ofanzive četnici su klali partizanske ranjenike sa Sutjeske, pa su tada zaklali u selu Jelaču i Vrbnici dr Simu Miloševića i hrvatskog pesnika Ivana Gorana Kovačića.

Polovinom jula 1943. godine u celu Cikoti (istočna Bosna) četnici su otkrili 80 ranjenika prve proleterske divizije, oduzeli im oružje a sutradan doveli Nemce koji su ih poubijali, a zatim spalili.

Jula 1943. godine u Bišini (Birač) četnici su otkrili ranjenike prve i druge proleterske brigade i izdali ih Nemcima koji su ih poubijali.

Maja 1944. godine četnici Dragutina Keserovića pronašli su na Jastrepcu partizansku bolnicu pa su streljali 24 ranjenika i 4 bolničarke.

Maja 1944. godine četnici su otkrili u Semberiji partizanske bolnice i ubili oko 300 teških ranjenika.

Literatura

• SANITETSKA SLUŽBA U NARODNOOSLOBODILAČKOM RATU, zbornik radova - knjiga I. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 1989. Arhivirano iz originala na datum 2020-08-31. 
• SANITETSKA SLUŽBA U NARODNOOSLOBODILAČKOM RATU, zbornik radova - knjiga II. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 1989. Arhivirano iz originala na datum 2020-07-26. 
• SANITETSKA SLUŽBA U NARODNOOSLOBODILAČKOM RATU, zbornik radova - knjiga III. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 1989. Arhivirano iz originala na datum 2020-09-07. 
• SANITETSKA SLUŽBA U NOR-U, zbornik radova - knjiga IV. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 1989. Arhivirano iz originala na datum 2020-09-07. 
• Gojko Nikoliš, Razvoj sanitetske službe u našoj armiji, Beograd 1947;
• K. Barila, Partizanske bolnice u Grmeču 1942. godine. Vojnoistorijski glasnik 1951.
• P. Lunaček, Udeo slovenačkog saniteta u NOB-u i njegov značaj za osnivanje medicinskog fakulteta, Vojno samitetski pregled 1951 3—4;
• A. Nik, Briga za ranjenike i bolesnike u uslovima partizanskog rata, Liječnički vijesnik 1951, 8—9;
• V. Volčjak, Bolnica Franja, Ljubljana 1960,
• M. Piletić, Partizanske bolnice na području Durmitora, Vojnoistorijski glasnik 1961;
• A. Šivic, Sanutetska služba Istre za vreme NOR-a, Beograd 1962;
• A. Štajner, Partizanske bolnice u zemunicamam Vojnosanitetski pregled 1964, 1;
• G. Žarković, Historija sanitetske službe NOV i POJ u Slaveniji, Slavonski Brod 1968,
• G. Kamčevski, Sanitetsk služba NOV Makedonije, Beograd 1971;
• Đorđe Dragić, Sanitetska služba u partizanskim uslovima delovanja, Beograd 1977.
• Kralj, Ivan (1981). „Organizacija zdravstva u narodnooslobodilačkoj borbi na teritoriju Hrvatske” (hr). Časopis za suvremenu povijest 13 (3): 85–136. ISSN 0590-9597. Pristupljeno 2021-11-14. 

Povezano

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Centralna bolnica NOVJ
• Partizanska bolnica na Petrovoj gori
• Partizanska bolnica Franja
• Partizansko bure