Nekropole stećaka u Ljubinju

Nekropole stećaka u Ljubinju iz kasnijeg srednjeg vijeka, predstavljaju značajne dokumente za proučavanje istorije perioda samostalnosti Bosne i Hercegovine, posebno istorije i umjetnosti XIV. i XV. vijeka.

Stećci kod crkve rođenja Isusa Hrista

Historija

U drugoj polovini XII. vijeka Ljubinje je pripadalo oblasti Hum (Zahumlje), koju je Nemanja zajedno sa Travunijom, prisjedinio Raškoj. U vlasti Nemanjića ovaj kraj je ostao sve do blizu polovine 14. vijeka, kada su ga Stjepan II Kotromanić i Tvrtko I pripojili Bosni.

Osmanlije su Ljubinje sa okolinom zauzeli 1465. godine. Kao nahija spominje se u turskim dokumentima prvi puta 1469. godine. Od osnivanja Hercegovačkog sandžaka 1479. do početka 16. vijeka ljubinjska nahija je spadala u Drinski, odnosno Fočanski kadiluk.

Čitav ljubinjski kraj u srednjem vijeku naseljavala su vlaška plemena za koja nije utvrđeno da li su starosjedioci ili doseljenici i kada su mogla doći ovamo. Među ovim plemenima isticali su se Vlahovići., Pocrnje, Radosalići, Burmazi, Bančići, Goduni, Boljuni i Hrabreni-Miloradovići.

Opis

U ljubinjskom kraju su se iz kasnijeg srednjeg vijeka sve do danas očuvali kameni nadgrobni spomenici — stećci. Registrovano je 15 nekropola sa 679 stećaka, od toga:

• Ploča - 88
• Sljemenjaka - 527
• Sanduka - 45
• Krstača - 18.
• Ukrašenih - 124
• Sa natpisima - 12

Lociranje nekropola

Mjesta za lociranje nekropola sa stećcima brižljivo su odabrana na šta je uticalo više faktora.

• Nekropole su zasnivane na takvim mjestima koja nisu bila udaljena od kamenoloma i do kojih se bez naročito velikih teškoća kamen mogao prevući. Ćukova peć je npr. bila svega 150 m. udaljena od nekropole u Premilovom Polju.
• Nigdje nekropole nisu daleko od naselja.
• Nekropole su uvijek postavljene na istaknutija mjesta pokraj putova. Najčešće su u tu svrhu uzimane ilirske grobne gromile kao što je slučaj sa nekropolama u Miljanovićima, u Grablju, Vođenima, ili u Uboskom. Korištenje gromila u ovu svrhu govori o postojanju kulta mjesta groblja kod naših naroda. Takvo gledanje se očituje i kod izbora mjesta za kasnije nastala groblja. U ovome kraju su kasnija kršćanska groblja redovno locirana uz stećke. Takav slučaj je npr. u Vlahovićima, u Uboskom, u Bančićima i u Ljubinju. Ponegdje se i muslimanska groblja postavljaju u neposrednu blizinu stećaka, kao npr. u Premilovom Polju. Ovaj teritorijalni kontinuitet grobalja raznih vremenskih perioda upućuje na pretpostavku o duhovnim vezama naroda koji se ovdje sahranjivao.

Ukrašavanje

Evidentirano je 75 raznovrsnih motiva koji se mogu klasificirati kao: dekorativni, simbolički i ostali (figuralne predstave koje mogu biti i simboli).

Dekorativnu grupu sačinjavaju 26 raznovrsnih motiva pretežno geometrijskih i biljnih stilizacija. Najzastupljeniji motiv je niz kosih paralelnih crtica koji se javlja 79 puta u vidu bordure. Slijedi motiv povijene linije sa malim trolistovima, motiv koji je toliko karakterističan za stećke, naročito one u Hercegovini, da se smatra klasičnim motivom ove vrste spomenika kulture. On se javlja ukupno 61 put. Treći najčešće korišteni dekorativni motiv jest cik-cak linija. Ostali motivi su: jednostavne plastične i tordirane plastične vrpce, niz običnih rozeta i rozeta u kružnim vijencima, niza naizmjenično poredanih kružnih vijenaca i kosih krstova i motiv romba.

Simbolični motivi su zastupljeni u najvećem broju sa rozetom koja predstavlja zvijezdu kao nebesko tijelo. Slijede motivi krsta i kružnog vijenca (predstava sunca). Motiv polumjeseca (solarno-lunarni motiv) nije zastupljen većim brojem, kako je to uobičajeno u drugim krajevima Bosne i Hercegovine, jer javlja se svega 8 puta, najčešće u zajednici sa rozetom (zvijezdom) ili sa krstom. Motiv polujabuke javlja se 10 puta.

Figuralne predstave, kojima inače obiluju stećci ljubinjskog kraja, zastupljene su prije svega predstavama fantastičnih životinja. Slijede predstave ljudskih figura sa visoko uzdignutim rukama.

Ostali motivi su zastupljeni sa arkadama koje se javljaju 27 puta, isključivo na vertikalnim stranama visokih sanduka raznih nekropola. Ponekada se lukovi ovih arkada završavaju šiljasto, ponekad polukružno, ali najčešće su lukovi skoro puni krugovi, odnosno kružni vijenci. Osim toga, lukovi su ojačani još jednom linijom ili su tordirani. Stubovi su nejednake debljine i počesto imaju naznačene kapitele. Motiv arkada je pozajmljen iz Dalmacije i ima svrhu da stećku pridruži taj karakterističan elemenat romaničke, odnosno gotičke kuće.

Drugi motiv po broju primjeraka jest štit sa mačem, koji se javlja 12 puta. Ako njemu dodamo i 2 štita bez mačeva, onda se motiv štita ukupno javlja 14 puta. Vidimo ga na raznovrsnim oblicima stećaka i na raznim nekropolama. Uvijek je štit pravougaonog oblika sa jednom užom stranicom nakošenom i ponekad urezanom za proturanje koplja. Mačevi su uvijek ispod štita i samo im se vidi držak i šiljasti završetak. Ovakvih motiva ima posvuda u Bosni i Hercegovini. Njihova pojava se objašnjava time što su mnogi ondašnji stočari htjeli na taj način da osiguraju uspomenu na svoje plemićko porijeklo ili na svoja viteška svojstva.

Scene lova prikazane su 10 puta. Motiv jelena (i srne) i predstava ptice je vrlo omiljen na stećcima ovog područja. Od ostalih figuralnih predstava treba navesti predstavu konja i predstavu lava. Scene kola nisu bile od velikog interesa.

Nekropola u Vlahovićima

Nekropola sa stećcima u Vlahovićima, udaljena je od sjedišta opštine Ljubinje oko petnaest (15) km zračne linije u pravcu sjeveroistoka. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 1. do 4. decembra 2009. godine, donijela je odluku da se nekropola proglasi za nacionalni spomenik BiH. Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo (predsjedavajuća). Nacionalni spomenik čini nekropola sa 65 stećaka sa ogradnim suvozidom, crkva sv. kneza Lazara (grobna crkva kneza Vlađa Bijelića), ogradni zid u koji je uzidan 31 stećak, parohijski dom, cisterna i pravoslavno groblje sa 63 krstače.

U današnjem selu Vlahovići bilo je boravište katuna Vlahovića, koje se prvi put spominje 1368. godine.

Na tri stećka je natpis na bosančici. Prvi natpis je nepotpun, jer je dio postolja okrnjen, odnosi se na Vukca Vučinića. Datum nastanka natpisa nije prije 1435. godinu, tj. vrijeme kada se posljednji put spominje Vukac Vučinić.

+ A se leži Vukacь Vuč(i)hnićь. Vidi sezlamenije, čtio[če]! [Pomeni)]te, a vasь b(o)gь blagoslo[vio]! [A se pisa (smče) Pribisavь.

Drugi natpis nalazi se u unutrašnjem dijelu crkve i govori da je tu sahranjen ktitor crkve knez Vlać Bijelić:

+ A se leži knezь Vlaćь (Vlađь) Bijelićь u svojoj crьkvi u svetomь Lazaru. Človmče, tako da nijesi prokletь, ne tikaj u me!

Treći natpis govori da je tu sahranjen vojvoda Vukosav Vlaćević, sin Vlaća Bijelića i glasi:

+ A se leži Vukosavь Vlaćevićь (Vlađevićь), s momь drugovahь družinomь i sagibohь na r[a]zmirnoj Krajine ko[nь] moga gospodina, i donesoše me družina na svoju plemenitu baš[t]i[nu], i da je prokletь tko će u me taknuti!

Smrt navedenog Vukosava Vlađevića vezuje se sa događajima iz 1481. godine kada je herceg Vlatko (Kosača) iz Herceg Novog krenuo u borbu protiv Osmanlija i bio poražen kod mjesta Mensagite (možda Nevesinje?), gdje je izgubio svu vojsku koju je imao sa sobom. Poslije navedenog sukoba Vukosava Vlađevića je njegova družina donijela na njegovu plemenitu baštinu i sahranila pored njegovog oca Vlađa Bijelića.

Nekropola u Uboskom 1 (Pod Dubom)

Nekropola sa stećcima na Groblju pod Dubom u Uboskom (Ubosko 1), je nacionalni spomenik BiH.

Naselje Ubosko nalazi se u Uboskom polju, oko 2 km istočno od glavnog puta Stolac-Ljubinje–Trebinje i 8 km od Ljubinja, GPS koordinate: 43.01033°, 18.076823° Prema historijskim izvorima iz sedamdesetih godina 15. stoljeća, u Uboskom je bio jedan od četiri katuna hercegovačkih Vlaha “rodo-plemenske jedinice Burmaza”, najbrojnijeg od bratstava Vlaha. U to vrijeme katunar jedne grupe Burmaza bio je Milobrat Obradović. Na dva stećka su natpisi i odnose se na Pomoćana Ostojića i Dabiživa Radovanovića na nekropoli Grebuše. Transkripcija glasi:

ASE LEŽI DABIŽIV' RADOVANOVIĆ' ČOČE TAKO DA SI BLAG.

Ovaj natpis izlazi iz okvira stereotipne formule epitafa po ugledanju na rimske, i svojim lijepim narodnim jezikom originalno i neposredno saopštava i poručuje da bi svi ljudi koji pročitaju taj natpis trebalo da budu pošteni, odmjereni u svojim postupcima, smjerni — blagi.

Nekropola u Uboskom 2

Nekropola sa stećcima na Ljeljen groblju (Grčko groblje) u Uboskom (Ubosko 2), je nacionalni spomenik BiH.

Stećci su vrlo dobro klesani, ali je do danas veći broj spomenika stradao od atmosferilija. Mnogi su utonuli u zemlji, nekoliko ih je prevaljeno, neki su prelomljeni i okrnjeni. U odnosu na stanje 60. godina 20. vijeka, stećci su još više obrasli lišajevima, tako da se danas ukrasi na pojedinim stećcima jedva prepoznaju.

Nekropola u Ljubinju

Nekropola sa stećcima u Ljubinju, zajedno sa crkvom rođenja Bogorodice u Ljubinju je nacionalni spomenik BiH.

Od ukupno 41 stećka, koliko je nekada brojala ova nekropola, danas je kod crkve i pravoslavnog groblja ostalo samo 6 primjeraka. Preostali broj stećaka prenijet je na lokaciju kod Crkve rođenja Isusa Hrista u Ljubinju.

Premilovo polje

Premilovo polje je zaseok naselja Gleđevci, na udaljenosti 5 km. u pravcu sjeverozapada. Dolazi mu se sa puta Stolac-Ljubinje od Žegulje. Nekropola je pored puta čijom izgradnjom je dio stećaka unište. Na nekropoli je 88 stećaka: 1 sljemenak, 66 sanduka i 20 ploča. Spomenici su dobro obrađeni i očuvani, orijentisani u pravcu istok-zapad.

Znatan broj stećaka je ukrašen, a 5 je sa natpisom.

1. Na visokom sanduku dimenzija 130x60x130 cm, na svim uspravnim stranama proteže se friz od niza plastičnih rozeta, obrubljen dvjema vodoravnim paralelnim vrpcama od kosih paralelica. Na zapadnoj čeonoj strani ispod friza urezan je u 4 reda natpis bosančicom koji govori da su tu sahranjeni Radosav Dučić i njegov sin Cvjetko. Transkripcija ovoga natpisa glasi:

ASE LEŽI RADOSAV' DUČIĆ' SINOM' CVJETKOM

Dučić se kao prezime donjih Vlaha spominje u nekim dokumentima Dubrovačkog arhiva.

2. Jedan visoki sanduk, dužine 145 cm. i širine 69 cm, je prevaljen i u ogradu zatrpan. Na vidljivoj bočnoj strani nalazi se urezan natpis u 4 reda koji kazuje da je tu sahranjen Stipko Radosalić. U transkripciji tekst glasi:

I se leži Stipko Radosalić. Bože davno ti sam legao a vele ti mi je ležati

Natpis je sa motivom neizbježnosti smrti,što je dosta čest motiv u bosanskim i humskim epitafima. Bitno je istaknuti da se na gotovo identičnu formulacija o prolaznosti života već stoljećima ranije nailazi na grobnim spomenicima značajnijih crkvenih osoba na Zapadu.

Srednjovjekovni Radosalići se spominju na nekoliko mjesta. Jusuf Radosalić se spominje u dosada najstarijem poznatom turskom statističkom registru posvećenom Bosni, koji je napisan svega 6 godina nakon osvajanja Bosne a koji se danas čuva u Carigradskom arhivu (1468—1469). To je očit dokaz: da je Jusuf jedan od prvih konvertita iz Bosne. U drugoj polovini XV vijeka Simko Radosalić, zajedno sa Radonjom Grubačevićem i drugim tada poznatim majstorima — klesarima i kamenarima, radi na opravci gotičkih dekoracija na Dvoru i drugim poznatijim zgradama Dubrovnika.

Iz dokumenata Dubrovačkog arhiva vidi se da je u drugoj polovini XV vijeka katunar vlaha Goduna bio Vukac Radosalić. U istim dokumentima se i neki drugi vlasi Radosalići spominju. Po svemu izgleda da je ovaj natpis nastao oko polovine ili još koju godinu iza polovine XV vijeka.

3. Na spomeniku u obliku velike ploče, (200X170X50 cm), koja je dobro obrađena i očuvana, ali je znatno utonula u zemlju, na vodoravnoj strani, nalazi se motiv plastične rozete sa polumjesecom. Na zapadnoj čeonoj strani urezan je u jednom redu natpis bosančicom, koji kazuje da je tu sahranjen Poznanj Bogdanić. Ispod natpisa je plastična scena sa dvije ljudske i jednom životinjskom figurom. To su muškarac sa rukama povijenim na bokovima, žena koja slično drži ruke i kao da jednom vodi konja. Na glavi žene je tordirana polukružna vrpca koja vjerovatno predstavlja njenu kosu ili neku kapu, odnosno maramu.

Transkripcija ovoga natpisa je sljedeća:

A SIE LEŽI POZNANJ' BOGDANIĆ

4. Natpis je i na dobro obrađenom, ali danas provaljenom i nešto oštećenom vrlo visokom sanduku na postolju (150X58X181 cm), koji je prema dolje nešto sužen. Natpis je u 2 reda i govori o Pavlu Radoviću. Transkripcija ovoga natpisa izgleda ovako:

ASE LEŽI PAVAO RADOVIĆ

5. Oko 500 m zračne linije dalje na zapad nalazi se osamljen veliki krst (227X90 odnosno 55X55cm), koji se završava polukružno i koji na istočnoj strani ima u 2 reda urezan natpis u kome se kaže da je tu sahranjen Raškoja. Uz krst nije postavljena ploča, nego je grob samo oivičen neobrađenim manjim kamenovima. Natpis na krstu Premilovog Polja, vremenski ulazi i u XVI vijek.

Stećci u Mišljenu

Mišljen

Selo Mišljen nalazi se oko 8 km vazdušne linije zapadno od Ljubinja. Smješteno je na produženoj manjoj krečnjačkoj visoravni, na 660 m nadmorske visine planine Lipnice (1067m), koja se blago spušta prema zapadu.

Okolinu Mišljena u XV vijeku naseljavala su vlaška plemena Burmaza, Mirilovića, Gleđevaca, Pocrnja, Primilovića i Bančića, a područje je ulazilo u sastav župe Popovo i u političkom smislu dijelilo sudbinu Popova. Mišljen se u prvoj polovini XV vijeka nalazio u posjedu humske vlasteoske porodice Nikolića. Godine 1434. na Mišljenu se pominju ljudi kneza Grgura Nikolića, dok se 1440. pominju ljudi njegovog sina Vukašina Grgurića.

Uz pravoslavnu crkvu svetoga Vasilija Ostroškog na Mišljenu kod Ljubinja, nalazi se srednjovjekovna nekropola stećaka (mramorova). Nekropola broji ukupno 43 spomenika, od čega je najviše sanduka 36, zatim 3 ploče, 2 krsta te jedan sljemenjak.

Ukrašavanje stećaka

Na ukupno 15 spomenika postoje ukrasi što čini najveći procenat ukrašenosti od 37%, u srednjovjekovnim nekropolama ljubinjskog kraja.

Predstave na stećcima se pojavljuju 12 puta. Motiv kola pojavljuje se tri puta:

• kompozicija od osam ženskih figura koje se drže za ruke.
• mješovito kolo, gdje su muškarci u sredini i drže se za ruke, dok su žene sa krajeva kola i drže muškarcima iznad glava predmet koji zbog korozije krečnjaka, nismo bili u stanju prepoznati. Ipak, na osnovu sličnih motiva iz okruženja moglo bi se pretpostaviti da se vj. radi o predstavi trolista.
• Treći motiv kola je sa istočne strane visokog sanduka, i sastoji se od tri muške i dvije ženske figure predstavljene naizmjenično.

Čovjek na konju javlja se dva puta. U jednom slučaju konjanik ima koplje podignuto za borbu, dok u drugom slučaju konjanik desnu ruku drži na boku dok lijevom pridržava uzde.

Predstava lova na jelene javlja se dva puta u kojoj učestvuju konjanik sa kopljem, pješak sa lukom i strijelom dok jelen bježi. U jednoj sceni je i pas.

Prikaz turnira pojavljuje se 2 puta

• tri konjanika sa kopljima,
• borba tri pješaka mačevima, predstavljena je sa južne strane niskog sanduka. Sličan motiv sreće se i na Radimlji kod Stoca.

Simbol polumjeseca se javlja 2 puta, a simbol krsta jednom.

Od ukrasa, rozeta se pojavljuje 4 puta, dok se bordure javljaju 14 puta i to od kosih paralelnih linija 5 puta, od povijenih linija sa trolistovima 6 puta i 2 puta od cik-cak linija. Jednom se javljaju i polukružne romaničke arkade. Na osnovu ukrasa, kao i oblika spomenika, može se zaključiti da je nekropola bila aktivna krajem XIV te kroz XV i XVI vijek, za kada postoje i sačuvane arhivske vijesti o žiteljima Mišljena. Na nekropoli nije zabilježen niti jedan natpis.

Gradac

Gradac je naselje u istočnom kraju Ljubinjskog polja. Na zaravanku ispod sela situirana je nekropola sa 12 dosta dobro obrađenih stećaka, od čega 11 u obliku sanduka a 1 je krst sa pločom koja mu pripada. Tri su ugrađena u podzid.

U istočnom kraju nekropole kasnije je sagrađena pravoslavna crkvica, u čije zidove su ugrađeni stećci, što znači da je nekropola prvobitno bila mnogo veća. Odmah do stećaka i crkvice su noviji pravoslavni grobovi.

Ukrašena su 2 primjerka (sanduk i krst). Na bočnim stranama jednog visokog sanduka na postolju pruža se friz od povijene linije sa trolistovima i ispod njega arkade sa po 4 interkolumnije, kod kojih su ivice stubova i lukova plastične i kapiteli nešto naznačeni. Na čeonim stranama spomenika u obliku pravilnog krsta ima plastičan motiv stilizovanog krsta. Krakovi toga krsta završavaju se u vidu trozuba (pojednostavljen ljiljan), a donji uspravni krak je mnogo duži i preko sredine ima prečku, tako da to liči na još jedan krst.

Osim navedenih, ovdje se vide i 2 fragmenta rimskih miljokaza, koji su iskorišteni kao nadgrobni spomenici.

Vlaka

Nekropola je smještena uz put Ljubinje – Kotezi sa desne strane, GPS koordinate: 42.925692, 18.047836. Ukupno se nalaze 3 stećka na nekropoli: jedna krstača i dvije ploče. Na obostrano ukrašenoj krstači sa južne strane je naknadno ćiriličnim pismom uklesan tekst: OBAJ KPCT ПАО JE НА ЗЕМЉУ ОД ПОТРЕСА 1883. ПОДИЖЕ ГА С НАРОДОМ САВО СИМИЋ ЈЕРЕЈ 16. АВГ. 1890. Krstača je usađena u sredinu kamene gomile (ilirskog tumula). Kraci krstače stoje u pravcu istok-zapad. Dvije ploče se nalaze na nekoliko metara od krstače sa sjeverne i zapadne strane.

Literatura

• Desanka Kovačević-Kojić, Srednjovjekovni katun po dubrovačkim izvorima, Naučno društvo BiH, Sarajevo, 1963. [1]
• Desanka Kovačević-Kojić, Učešće Vlaha u trgovinskoj razmjeni tokom XIV i XV vijeka, “Simpozijum: Vlasi u XV i XVI vijeku”, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Radovi 73, Odjeljenje društvenih nauka 22, Sarajevo 1983.
• Esad Kurtović, Seniori hercegovačkih vlaha, Zbornik radova Hum i Hercegovina kroz povijest, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2011, 647-695. [2] Arhivirano 2015-09-18 na Wayback Machine-u

Reference

Nekropole stećaka u Ljubinju na Wikimedijinoj ostavi