Anagnorizam

Anagnorizam (grčki: ἀναγνώρισις / anagnṓrisis ili ἀναγνωρισμός / anagnōrismós = "prepoznavanje") jeste onaj trenutak u drami ili drugom književnom delu kada junak dolazi do neke važne spoznaje. Anagnorizam prvobitno označava prepoznavanje u kontekstu grčke drame, i to ne samo prepoznavanje određenog lika, nego i onoga što taj lik predstavlja. Anagnorizam je trenutak kada junak u aristotelovskoj tragediji postaje svestan situacije, spoznaje pravo stanje stvari i, konačno, stiče uvid u svoj istinski odnos s drugim, često isprva antagonistički postavljenim likom.

"Lear and Cordelia", Ford Madox Brown: Lear, koga je prognala starija kći, a spasila najmlađa, spoznaje njihove istinske karaktere.

Tragedija

U svojoj Poetici Aristotel kaže da "najvažnija sredstva kojima nas tragedija osvaja jesu sastavni delovi priče, naime, preokreti (peripetije) i prepoznavanja" a "prepoznavanje je, kao što i samo ime već kaže, prelaženje iz nepoznavanja u poznavanje, pa zatim u prijateljstvo ili neprijateljstvo s onim licima koja su određena za sreću ili nesreću". Aristotel dalje razlikuje pet načina prepoznavanja: po znacima, ono koje udesi sam pesnik, po sećanju, na osnovu zaključivanja i ono koje se zasniva na pogrešnom zaključivanju drugog lica.

U aristotelovskoj definiciji tragedije, anagnorizam je spoznaja vlastitog identiteta ili svog istinskog karaktera (npr. Cordelia, Edgar, Edmund i drugi u Shakespeareovoj trgediji Kralj Lear) ili pak spoznaja identiteta ili istinskog karaktera nekog drugog (npr. Learove dece, Gloucesterove dece) koju doživljava tragički junak.

Aristotel je prvi pisao o upotrebi elementa prepoznavanja, pri čemu je smatrao da je najbolje kad je ono povezano s preokretom (= peripetijom), tj. ako prepoznavanje izazove preokret u radnji. Tu kombinaciju smatrao je odlikom vrhunske tragedije, kao npr. kad je u Sofoklovom Kralju Edipu Edip ubio svog oca i u neznanju se oženio vlastitom majkom te kasnije spoznao istinu, ili kad u Euripidovoj Ifigeniji na Tauridi Ifigenija na vreme shvata da su ljudi koje se sprema da prinese na žrtvu zapravo njen brat i prijatelj i zatim odustaje od žrtvovanja. Aristotel ove složene zaplete (πεπλεγμένοι) smatra boljim od prostih (ἁπλοῖ), koji nemaju ni angnorizme ni peripetije, kao npr. kad Medeja u Euripidovoj Medeji odlučuje da ubije svoju decu, znajući pri tom da su to njena deca, i zatim ih zaista i ubija.

Drugi istaknuti primer anagnorizma u grčkoj tragediji nalazi se u Eshilovim Hoeforama, kad Elektra prepoznaje svog brata, Oresta, nakon što se on iz progonstva vratio u Argos, pri čemu do prepoznavanja dolazi na grobu njihova oca Agamemnona, kojeg je ubila njihova majka, Klitemnestra. Elektra shvata da je Orest njen brat na temelju tri znaka: uvojka Orestove kose na grobu, otisaka njegovih stopa pored groba i komada tkanine koju je ona sama izvezla. Otisci stopa i kosa isti su kao i njeni. Elektrina svest o prisustvu brata, koji je jedina osoba koja joj može pomoći u osveti za očevu smrt, ključna je za dalji razvoj dramske radnje.

Komedija

Plakat za izvedbu Shakespearove Komedija zabluda: Kad blizanci, sve vreme zbunjeni jedno drugim, postanu svesni postojanja onog drugog, komad dolazi do svog srećnog svršetka.

Aristotel u Poetici ne raspravlja o komediji onoliko detaljno kao o tragediji, no ispitivači se slažu da je anagnorizam jednako važan element i u antičkim komičkim komadima. Euripid, kao "otac nove komedije", izvršio je snažan uticaj na ovu vrstu grčke komedije, koja se javlja krajem 5. veka pne., traje tokom čitavog 4. veka pne. i zatim nastavlja život u delima pisaca rimske palijate, pre svih Plauta i Terencija, od kojih će njene ključne elemente preuzeti i moderna drama. U Euripidovoj Heleni već su prisutni mnogi od elemenata koji će postati tipični za novu komediju: uloga sudbine, scena prepoznavanja, srećan završetak. Tipičan zaplet u novoj komediji uključivao je konačno otkriće, obično po nekim znacima (često po amajlijama koje su detetu date po rođenju), koji dokazuju da je devojka rođena kao slobodna građanka i da se prema tome može udati za junaka komedije. Pri tom do čina prepoznavanja često dolazi zahvaljujući mahinacijama nekog lukavog roba. Ovakav zaplet pojavljuje se u Shakespearovoj Zimskoj priči, gde scena prepoznavanja u završnom činu otkriva da Perdita zapravo nije dete pastira, nego je kraljeva kći, pa se prema tome može udati za svog voljenog princa.

Kriminalistički žanr

Prva upotreba anagnorizma u kriminalističkom žanru zabeležena je u priči "Tri jabuke", koja se pojavljuje u orijentalnoj zbirci Hiljadu i jedna noć, gde se taj element vešto koristi u završnom preokretu. Protagonista ove priče, Ja'far ibn Yahya, dobija naređenje od Haruna al-Rashida da u roku od tri dana pronađe krivca odgovornog za jedno ubistvo ili će biti pogubljen. Tek nakon isteka tog roka, i kad se već pomirio s tim da će biti smaknut, on otkriva da je krivac upravo njegov vlastiti rob.

Moderna upotreba

Međutim, upotreba anagnorizma nije ograničena na klasična i renesansna dela. Ivan Pintor Iranzo, profesor filmske umetnosti, ističe da savremeni scenarista M. Night Shyamalan koristi slične tehnike u filmu The Sixth Sense, u kojem dečji psiholog Malcolm Crowe leči dete koje ima vizije mrtvih ljudi, da bi se na samom kraju filma spoznalo da je i sam Crowe mrtav, kao i u filmu Unbreakable, u kome lik po imenu David shvata da je zbog natprirodne moći preživeo nesreću u kojoj su poginuli svi ostali putnici voza. Još jedan poznati primer anagnorizma u popularnoj kulturi jeste otkriće da je Darth Vader oca Lukea Skywalkera u filmu The Empire Strikes Back. Opširan prikaz istorije i upotrebe tehnike anagnorizma dao je Terence Cave u svojoj knjizi Recognitions.