Tragedija

Tragedija je dramska vrsta u stihovima koja se razvila u staroj Grčkoj, postignuvši najveći procvat u V stoljeću pne. Prema Aristotelovu mišljenju (koje je danas uglavnom prihvaćeno) nastala je iz obreda posvećenih bogu Dionizu na taj način što se horovođa u horskim pjesmama odvojio od hora, počeo govoriti samostalne stihove i voditi razgovor s horom. Osnivač tragedije prema grčkoj predaji je Tespis,a najveći su grčki tragičari Eshil (525-456. pne.), koji je dodao drugog glumca, Sofoklo (496-406. pne.), koji je dodao trećeg glumca, i Euripid (485-406. pne.). Naziv "tragedija" potječe od grčkih riječi tragos, jarac, i ode, pjesma, a do njega je došlo vjerovatno zbog toga što su u najstarije vrijeme članovi kora bili zaogrnuti jarčjom kožom, predstavljajući tako mitske pratioce boga Dioniza.

Starogrčka tragedija imala je obredni smisao. Njezina je tematika uzeta iz mitova, a u izvedbi hor igra važnu ulogu. Izvodili su je posebno odjeveni glumci koji su nosili maske. Njezini su glavni dijelovi bili prolog (prema grč. prologos, riječ-govor na početku, predgovor), zatim epizodij (od grč. episodion, naknadni ulazak glumca ka horu) koji je označavao dijaloški dio između korskih pjesama, stasim (prema grč. stasimon, stajaća pjesma hora), tj, korska pjesma između dijaloških dijelova i eksod (prema grč. eksodos, izlazak) koji označava izlaznu pjesmu hora na kraju tragedije. Dijalozi su se u tragediji recitirali, a pjesme su se pjevale uz ples i glazbenu pratnju koju je komponirao sam pjesnik.

U razvoju dramske književnosti tragedija je izgubila obredni smisao, uloga hora s vremenom je manja ili je hor potpuno napušten, kompozicija je postala slobodnija, a isključivo mitsku tematiku zamjenjuje povijesna tematika ili tematika aktualnih društvenih sukoba. Ostaju, međutim, ipak neke karakteristike na temelju kojih se može govoriti o tragediji kao posebnoj dramskoj vrsti u svim književnim razdobljima.

Opšte karakteristike tragedije

Opće karakteristike tragedije: tragički junak, tragička krivnja, tragički završetak i uzvišen stil.

Tragički junak u najširem smislu riječi žrtva je vlastite nesretne sudbine. On se sukobljava sa drugim karakterima ili sa svojom okolinom zbog nekih ideala koje suprotstavlja zbilji, zbog vlastite plemenitosti, vrijednosti, nekim moralnim načelima ili zbog osobnog stjecanja životno važnih okolnosti.

Njegova tragička krivnja zato nije namjerna pogreška ili kršenje zakona, nego je rezultat sudbinske zablude, neminovnog sukoba ideala i zbilje, ili pak njegove unutarnje moralne nadmoći nad drugima koji pak zastupaju jedno moguće etičko stajalište, ali npr. ono koje se odnosi na prošlost, dok tragički junak zastupa načela novog morala budućnosti.

Tragički završetak je tako konačna cijena koju junak plaća za vlastitu dosljednost, a njegova je žrtva najveća žrtva koju čovjek može dati, vlastiti život.

Uzvišenim stilom, pak, naziva se takav izbor jezičnih sredstava izraza u kojem prevladavaju elementi svečanog, dostojanstvenog govora.

Aristotel, prvi teoretičar tragedije, smatrao je da tragedija treba izazivati strah i sažaljenje te tako pročistiti osjećaje gledatelja. To pročišćenje zove on katarzom (od grč. katharsis, prema kathairo, čistim). Na temelju Aristotelova mišljenja o katarzi razvile su se kasnije mnoge teorije o katarktičkom djelovanju tragedije ili drame u cjelini, pa i takve teorije koje svrhu cjelokupne književnosti tumače u smislu pročišćenja odnosno oplemenjivanja osjećanosti.

Grčka tragedija

Prikazivanje tragedije u Grčkoj je bila služba bogu, deo državnog kulta. Dva bitna obeležja tragedije jesu kult boga Dionisa i mit. Na razvitak tragedije posebno je uticalo uspostavljenje tiranije u mnogim polisima: tirani su se posebno oslanjali na seljaštvo, među kojima je popularan bio bog Dionis, koji u grčkoj mitologiji nije bio u potpunosti integrisan u "aristokratski" Olimp. Herodot kaže da je Arion iz Metimne "prvi spevao ditiramb, dao mu naslov i prikazao ga u Korintu", dok Suida beleži: "Kažu da je Arion izumeo tragički način, i da je prvi sastavio hor i spevao ditirmab, i prozvao tako ono što je hor pevao i uveo to da satiri govore stihovima". Dakle, Arion je od ditiramba stvorio satirsku pesmu kada je zaveo običaj da Dionisa slavi njegova pratnja, tj. satiri, koji se u prenesenom smislu, zbog brade i bludnosti, zovu τράγοι (= jarci); odatle je i postala reč "tragedija" (τραγῳδία), tj. pesma koji su pevali ljudi preodeveni u satire.

Atinski tiranin Pizistrat uveo je dve važne svetkovine: Panateneje i Velike ili Gradske Dionisije, za vreme kojih je 534. godine st. e. prvi put prikazana jedna tragedija pesnika Tespida, koga tradicija smatra ocem tragedije. On je prema horu postavio jednog silena kao glumca, koji je horu govorio nešto što je hor podsticalo na pevanje ili je s horovođom zametao razgovor. Za govor tog glumca, koji je počeo prikazivati i druga lica, upotrebljen je oblik jampske pesme, tj. trohejski tetrametar i jampski trimetar. Dakle, tragedija je postala u Atini od satirskog ditiramba, koji je u nju došao s Peloponeza, ali tragedija svoj konačni oblik dobija tek posle pada Pizistratida, jer ono što je stvorio Tespid još uvek ima više "satirski" karakter.

Sadržaj tragedija, osim retkih izuzetaka (npr. Frinihove Feničanke i Zauzeće Mileta, Eshilovi Persijanci), uzet je iz mita. To je razumljivo, jer se tragedija razvila iz horske lirike, koja je, kako joj je Stesihor odredio zakone, dobijala sadržaj od mita.

Kompozicija tragedije

Prema Aristotelu, delovi tragedije su dvojaki, po suštini i po veličini.

Delovi po suštini jesu:

1. Priča: tragedija prikazuje sreću i nesreću, i zato joj je potrebna radnja, tj. priča koja podražava radnju;
2. Karakteri, tj "ono što pokazuje volju" ljudi, koja je jedan od uzroka radnje;
3. Misli, tj. "ono čime lica govoreći nešto dokazuju ili u opštu misao iskazuju"; misli stoje u službi volje i takođe uzrokuju radnju;
4. Govor, kojim se saopštavaju misli;
5. Predstava, koja služi za to da se čin vrši, da se "vidi";
6. Melopeja, tj. sastavljanje pesama koje se pevaju uz muzičku pratnju.

Delovi po veličini jesu:

1. Prolog (početni čin): "deo tragedije pre parode"; u najstarije vreme ga nije bilo: na primer, u Eshilovim Hiketidama i Persijancima odmah se pojavljuje hor, koji prvo crta situaciju, a zatim peva pesmu; dok je bio samo jedan glumac, prolog je mogao biti samo monolog, kao u Eshilovom Agamemnonu, a od kada je Eshil uveo i drugog glumca, mogao je prolog biti dijalog. Kod Euripida prolog obično ima dva dela: prvo jedno lice u monologu crta situaciju (tu Euripid objašnjava kako prikazuje mit), a potom dolazi dijalog.
2. Epizodije (srednji činovi): pristup glumca horu; "deo tragedije izmedu celih horskih tragedija". Sastoji se od razgovora ili pesama koje naizmenično pevaju hor i glumci ili pesme koje naizmenično pevaju samo glumci. Razgovori se sastoje od govora i pravih razgovora. Među govorima su karakteristični glasnički izveštaji, u kojima se izlaže ono što se dogodilo van pozornice. U Eshilovim Hoeforama i Eumenidama i u Sofoklovoj Elektri takvih izveštaja nema, dok su prisutni u svim Euripidovim dramama. Ponekad se razgovor još više epigramski zaoštrava i razvija u polustihovima.
3. Egzoda: "deo tragedije posle kog nema horske pesme", dakle onaj deo koji se završava odlaskom hora i glumaca.
4. Paroda: "prvi celovit govor hora"; tu pesmu hor peva ulazeći u orhestru. U starijoj tragediji (kod Eshila) ona ima dva dela: anapestički i melski. Anapeste deklamuje horovođa uz pratnju frule dok hor ulazi, a kada hor dođe na svoje mesto, ceo hor peva pesmu; melski deo ima karakter stasimona. U mlađoj tragediji nema anapestičkog dela.
5. Stasimon: "horska pesma bez anapesta i troheja".
6. Posebni delovi su "pesme od pozornice" i naizmenične pesme, koje su uvek tužaljke, a zovu se "udaranja" jer su pevači od žalosti udarali u prsa. "Pesme od pozornice" pevaju oni što stoje pred scenom, tj. glumci. Glumci se sastaju s horom i u naizmeničnoj pesmi, redovno u tužaljci. Tužaljka za mrtvim bila je obeležje najstarije tragedije, gde se obično stavljala na kraj. Kasnije ic%tµoq je uopšte žalosna pesma, pa zato i nema odredenog mesta; Aristotel ističe da je hor i glumci pevaju naizmenično.

Razvoj

Za najstarijeg tragičkog pesnika smatra se Tespid iz atičkog sela Ikarije. Suida spominje naslove njegove četiri drame; izgleda da sačuvani odlomci nisu autentični. Drugi atički pesnik je Heril iz Atine. Suida za njega kaže da je napisao 160 drama; poznat je naslov samo jedne drame: to je Alopa, sa građom iz atičko-eleusinskog mita. Navodi se enoplijski stih: = "Kad je Heril bio kralj u satirskim igrama", kao primer za metrum choerileum, koji ukazuje na to da Heril proslavio satirskim dramama. Najvažniji tragički pesnik pre Eshila bio je Frinih iz Atine, za koga Suida kaže da je prvi tragičku poeziju izneo na pozornicu, prvi uveo žensko lice, izumeo tetrametre (što zapravo znači da aleksandrijski filolozi nisu imali tragičkih tekstova starijih od Frinihovih) i napisao devet tragedija. Frinih je građu za tragedije uzimao i iz istorije, kako se vidi po naslovima njegovih tragedija Zauzeće Mileta i Feničanke, od kojih druga slavi salaminsku pobedu). Suida pominje 9 Frinihovih drama, ali nabraja njih sedam, u kojima nema ni Zauzeća Mileta ni Feničanki, a postoje i drugi protivrečni podaci o broju Frinihovih tragedija. Frinihova tragedija već ima umetnički doteran govor, kako pokazuju dva odlomka iz njegovih Pleuronjanki. Prave radnje još nema mnogo, jer postoji samo jedan glumac, ali su veoma lepo izgrađene horske partije. I Frinihov sin Polifrasimon bio je tragički pesnik, a Suida pominje njegovu tetralogiju Likurgija.

Peti tragičar bio je Pratina, za koga Suida kaže da je prvi pisao satirske drame, te da je napisao pedeset drama, od kojih 32 satirske drame. Ako je tačno da je on prvi pisao satirske drame, onda ih je Heril preuzeo od njega. Po imenu su poznate dve njegove drame: Satiri rvači i Karijatide ili Dismene: misli se da se u ovoj drugoj radi o dva hora koji se prepiru. Karijatidama su se nazivale igradice u kultu Artemide u Kariji na severnoj granici Lakonije i Arkadije, a Dismenama seoske bakhantkinje u Sparti, pa bi ova drama prikazivala sukob između apolonsko-kitarističke i dionizijsko-auletske muzike. I Pratinin sin Aristija pisao je tragedije. Godine 467. st. e. prikazao je očevu satirsku dramu Satiri rvači. Po naslovu su poznate njegove drame Persej, Tantal, Antej, Atalanta, Kere, Kiklop i Orfej. Iz svake je sačuvan po jedan neznatan odlomak.

Svoj klasični obrazac dobila je grčka tragedija u delima Eshila, Sofokla i Euripida.

Tragedija na Wikimedijinoj ostavi