Operacija Kosmaj
Operacija Kosmaj, poznata i kao Operacija Bader, je bila prva antigerilska operacija Vermahta u okupiranoj Srbiji, preduzeta protiv partizana na planini Kosmaj, u blizini Beograda.
Vođena je od 7. do 9. avgusta 1941. godine, na samom početku ustanka u Srbiji. Ukupan broj angažovanih nemačkih trupa u ovoj operaciji iznosio je, prema grubim procenama, između 3000 i 8000 vojnika i oficira, uz podršku tenkova.[1] Nasuprot njima, Kosmajski partizanski odred krajem jula imao je oko 94 borca.[2]
Pozadina
urediZa osiguranje železničkih linija na području Srbije bila je upotrebljena naoružana srpska žandarmerija. Veća aktivnost ustanika, naročito otkad su 25. VII 1941. srušeni vijadukti oko 30 km južno i jugoistočno od Beograda, iziskuje potrebu da se pojača zaštita železničkih objekata na linijama Beograd—Palanka—Niš i Beograd—Osipaonica.[3]
– Mesečni izveštaj Komandanta Srbije Komandantu oružanih snaga na Jugoistoku od 5. avgusta 1941.
Kosmajsko-posavski odred, formiran na planini Kosmaj 1-2. jula 1941. godine, je bio jedan od prvih partizanskih odreda na području okupirane Jugoslavije.[4] Prilikom osnivanja odreda, za komandanta je imenovan španski borac i oficir jugoslovenske kraljevske vojske Koča Popović, a za njegovog zamenika Rade Jovanović.[5] U prvim danima ustanka u Srbiji, od početka jula do početka avgusta, Glavni štab NOPO Srbije se neko vreme nalazio na Kosmaju.
Kosmajski odred je 25. jula izveo istovremene sabotaže na vijaduktima kod Belog Potoka i kod Ralje. Most kod Belog Potoka raznet je eksplozijom, a most kod Ralje je bio značajno oštećen. Obe sabotaže prouzrokovale su prekid saobraćaja na neko vreme. Početkom avgusta, kosmajski partizani su intenzivirali napade na opštinske uprave i žandarmerijske stanice, držali zborove po selima, i pozivali narod na ustanak.[1]
3. avgusta partizani su ušli su u selo Stojnik, razoružali žandarmerijsku stanicu i održali zbor u prisustvu velikog broja seljaka. Tokom govora, pred okupljenom masom su se zaustavila dva kamioneta puna nemačkih vojnika i žandarma. Sa njima je bio i upravnik grada Beograda, Dragi Jovanović. Tada je došlo do kraćeg puškaranja, nakon čega su se partizani povukli iz sela. Cilj nemačke jedinice i grupe žandarma sa upravnikom Beograda, Dragim Jovanovićem, bio je izviđanje prilika na terenu i prikupljanju podataka radi blokade planine Kosmaj, koja je i izvršena nekoliko dana kasnije.[1]
Plan operacije
uredi
Krajem jula i početkom avgusta Nemci su dobili od svojih špijuna izveštaje da se „na planini Kosmaj, u neposrednoj blizini Beograda, nalaze komunisti", da je „njihov glavni logor sa emisionom stanicom kod manastira Tresije, blizu izvora Hladna voda", da „u logoru ima oko dvadeset komunista kod kojih je zapažen veći broj automatskog oružja i paklenih mašina", da je „komunistima cilj da prikupe mlađe ljude, studente, trezvene seljake da bi na taj način preko njih podmetali paklene mašine na železničke pruge, mostove i tunele", da „komunisti planiraju da osujete odvoz pšenice za Nemačku" i da će „komunisti svoj logor premestiti na ogranak Kosmaja — Lupoglav, gde je šuma manje isečena".[1] Na osnovu toga, nemački general artiljerije Paul Bader odlučio je da se planina Kosmaj opkoli jakim snagama i kosmajski partizani unište pre nego što njihova aktivnost na ovom značajnom prostoru dobije veće razmere.[1]
General Paul Bader je 5. avgusta 1941. u Beogradu održao sastanak sa potčinjenim mu komandantima 704, 714. i 717. divizije. Tom prilikom sačinjen je plan opkoljavanja i uništenja partizana na Kosmaju i određeno da ga izvrše snage u jačini: sedam bataljona, dve baterije i dvadeset pet tenkova, kao i neke dodatne jedinice.[1] Za komandanta ove operacije, šifrovano nazvane "Bader", određen je komandant 714. pešadijske divizije, general-major Fridrih Štal. U operaciju je bio uključen i šef kvislinške Komesarske uprave Milan Aćimović, pa je u blokadi Kosmaja okupatoru pomagalo i nekoliko stotina žandarma.[6]
Tok operacije
uredi7. avgusta 1941. godine Nemci su pokrenuli veliku akciju za uništenje kosmajskih partizana. Delovi 734. i 724. pešadijskog puka i 654. artiljerijskog diviziona iz 704. pešadijske divizije, delovi 749. pešadijskog puka i 670. artiljerijskog diviziona iz 717. pešadijske divizije i delovi 721. i 741. pešadijskog puka i 661. artiljerijskog diviziona iz 714. pešadijske divizije formirani u sedam marševskih kolona započeli su pokret sa polaznih mesta za prilaženje Kosmaju.
- Marševska grupa "A" sastava: Prvi bataljon 734. pešadijskog puka, Prva baterija 661. artiljerijskog diviziona, jedan vod pionirske čete 714. pešadijske divizije, kretala se od železničke stanice Ralja prema Kosmaju prilazeći mu s njegove zapadne strane;
- Marševska grupa "V" sastava: Drugi bataljon 741. pešadijskog puka, Pionirska četa 714. pešadijske divizije kretala se pravcem: Mala Ivanča—Ropočevo—severoistočna ivica Kosmaja;
- Marševska grupa "S" sastava: Drugi bataljon 749. pešadijskog puka, 1. vod Pionirske čete 717. pešadijske divizije, 1 vod tenkova iz 717. p. divizije, kretala se pravcem: Mladenovac-Amerić—jugoistočna ivica Kosmaja;
- Marševska grupa "B" sastava: Treći bataljon 749. pešadijskog puka i 1. vod 670. artiljerijskog diviziona kretala se pravcem Mladenovac—južni deo Kosmaja;
- Marševska grupa "E" sastava: Drugi bataljon 721. pešadijskog puka kretala se pravcem: Mladenovac—Crkvine—Kosmaj;
- Marševske grupe "R" i "S" iz Darosave i Baroševca kretale su se pravcima: Darosava—Ranilović—Kosmaj i Baroševac— —Venčane—Kosmaj.[7]
8. avgusta snage Vermahta su opkolile planinu Kosmaj sa svih strana. U početku je bio prikriven pravi cilj, pa je operacija počela kao prikupljanje konja od seljaka, što su partizani čak pokušali da spreče. U noći između 8. i 9. avgusta, kod Velike Ivanče, prethodnica desetine Četvrte čete naišla na nemačku zasedu i izginula.[1]
9. avgusta ujutro Nemci su počeli pretraživanje planine. Raspoređeni u manje grupe, a mestimično i u streljački stroj, obrazovali su obruč oko Kosmaja i kretali se prema njegovim vrhovima, gde su izbili nešto pre podne. U okruženju je ostala Mladenovačka partizanska četa, sa ukupno 27 boraca.[2] Na Srednjem Kosmaju, gde se danas nalazi spomenik Kosmajskom partizanskom odredu, oružani otpor im je pružilo desetak partizana Druge mladenovačke čete na čelu sa svojim komandirom, Milanom Milisavljevićem Žućom, koji su svi izginuli.[1] U neravnopravnoj borbi protiv Nemaca, poginulo je 13 partizana, a ostatak je uspeo da se probije iz obruča. Među poginulim partizanima nalazio se i Branko Krsmanović, španski borac i član Glavnog štaba Srbije.[2]
Ishod
urediUkupno je ubijeno: 18 bandita, zarobljeno 13 bandita; zaplenjeno: 1 laki puškomitraljez, 6 pušaka, 3 pištolja, 1 bajonet, ručne bombe i municija. Sopstveni gubici: mrtav 1 čovek iz 8 čete 749 pešadijskog puka; ranjeno: 4 čoveka (1 čovek iz 724 p. puka i 3 čoveka iz 721 p. puka).[8]
– Završni izveštaj štaba 714. divizije o operaciji Kosmaj
Prema nemačkim izveštajima poginulo je 18 a zarobljeno 13 partizana. Dragoslav Dimitrijević navodi da je u blokadi Kosmaja poginulo oko trinaest partizana, a da je samo jedan zarobljen. Gubitke Nemaca on procenjuje na oko deset mrtvih i ranjenih. Prema sećanju jednog od partizana, ubijen je i jedan nemački oficir.[1]
Uprkos temeljitog opkoljavanja planine Kosmaj, jednom delu partizana je uspelo da se iščupa iz neprijateljskog obruča.
Posledice
uredi
Leševe većine poginulih partizana, po naređenju Nemaca oterali su seljaci u Sopot, gde su radi prepoznavanja i zastrašivanja meštana bili izloženi nekoliko dana. Kasnije su leševi poginulih partizana, koji su doneti u Sopot, sahranjeni u zajedničku grobnicu na sopotskom groblju.
13. avgusta je objavljen Apel srpskom narodu kojim se osuđuje partizanski ustanak u okupiranoj Srbiji i stanovništvo poziva na borbu protiv komunista i slušanje okupatora.
17. avgusta okupacione vlasti su obesile petoricu uhvaćenih komunista na Terazijama, u centru Beograda. Među uhapšenima su dvojica bili zarobljeni partizani, seljaci iz kosmajskog sreza. Vešanje na Terazijama upriličeno je u cilju zastrašivanja stanovnika glavnog grada, ali i zbog ohrabrivanja okupatora i saradnika usled sve učestalijih atentata, diverzija i sabotaža koje su vršili pripadnici pokreta otpora.
Organizator vešanja u centru Beograda bio je SS-major Karl Kraus, šef beogradskog Gestapo-a, dok mu je glavni pomagač bio šef Uprave grada Beograda, Dragi Jovanović. Egzekuciju je načelno odobrio general Hajnrih Dankelman, vojni zapovednik Srbije. Dankelman je napomenuo da „žrtve odmazde treba jasno označiti kao krivce iz komunističkih redova, kako se ne bi izazvao opšti revolt i uzburkala nacionalna osećanja stanovništva“.[9]
U ranim jutarnjim časovima zatvorenici su pojedinačno izvođeni u unutrašnje dvorište zatvora Gestapoa gde su pogubljeni iz revolvera. Potom su tela ubijenih prevezena na Terazije i obešena na električne stubove. Nedelja 17. avgusta 1941. osvanula je za stanovnike Beograda jezivim prizorom. Petorica obešenih, odevenih u pocepanu odeću, izobličenih lica, visila su na banderama na kojima su mirnodopski transparenti pozivali na konjske trke, dok je na jednom transparentu stajala parola: „Kraft durch Freude“ (Snaga kroz radost).[9]
Uprkos ovim merama okupatora, ustanak je nastavio da se razija. Kosmajski partizanski odred operacijom "Bader" nije uništen, a već početkom septembra je narastao na oko 250 boraca.[2]
Izvori
uredi- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Dragoslav Dimitrijević - Beli: KOSMAJSKI PARTIZANI
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Kosmajski partizanski odred, u Vojna enciklopedija (knjiga četvrta). Beograd 1972. godina.
- ↑ Mesečni izveštaj komandnog štaba Komandanta Srbije od 5. avgusta 1941. Komandantu oružanih snaga na Jugoistoku, NAW, T312, roll 454, fs 8040055-7 (objavljeno u Zbornik NOR-a, tom XII, knjiga 1)
- ↑ ALEKSANDAR NENADOVIĆ: RAZGOVORI S KOČOM
- ↑ Rade Jovanović, u Narodni heroji Jugoslavije, Mladost, Beograd, 1975.
- ↑ Arhiv VII, K-44-H f.l.d. 7/4
- ↑ Arhiv VII, NAV — NT — 314 F-2237/593 i NAV — N — T — 314 1531/230-35
- ↑ Arhiv VII: NAV-N-T-314, f-1531.
- ↑ 9,0 9,1 Бранислав Божовић, Београд под комесарском управом 1941, Београд, 1998, стр. 290-304.