Wikipedija

Japodska kulturna grupa

Japodska kulturna grupa se počela formirati kada je na matičnu japodsku teritoriju u Lici stigao talas novog, panonskog stanovništva, koji su bili nosioci kulture polja sa urnama. Kraj drugog milenijuma p.n.e. prošao je u međusobnom prožimanju starog i novog. Arheološkim istraživanjima najstarijih grobovi u velikoj nekropoli u Kompolju nedaleko od Otočca, na prelazu iz drugog u prvi milenijum p.n.e. registrovani su pokojnici sahranjeni po starom običaju u raširenom položaju (poneki i u grubim sanducima od drvenih dasaka) i urne sa pepelom spaljenih, koje ne samo ritusom već i samom svojom karakterističnom formom jasno svjedoče o panonskom porijeklu tog novog običaja.[1]

Prema Ružici Drechler-Bižić uredi

Prostorna granica u kojoj se može pratiti kultura Japoda obuhvata područja između Sane na istoku, Zrmanje i Velebita na jugu i Jadranskog mora na zapadu (do IV st. pr. n.e., kada su ih potisnuli Liburni, koji su iskoristili prodor Kelta), dok su u Istri rijekom Rašom graničili sa Histrima. Navedene granice su odredili pronađeni ostaci materijalne kulture, te izvori grčkih i rimskih pisaca. Obzirom na nedovoljnu istraženost i česta pomijeranja granica u to vrijeme, one se mogu smatrati grubo određenom prostornom dimenzijom etničkog i kulturnog japodskog teritorija.

U periodu od 12. do kraja 1.stoljeća p.n.e. na teritoriji Japoda razvijao se cjelovit i jedinstven korpus materijalne kulture. Počeo je krajem bronzanog, trajao tokom cijelog željeznog doba i završio se uklapanjem Japoda u rimski provincijalni sistem.[2] Uočivši istovrsnost arheološke građe arheolozi su ovaj korpus definisali kao japodska kultura željeznog doba. Za cjelovito definiranje pojma najzaslužnija je Ružica Drechler-Bižić koja je razvoj kulture podijelila u 7 razvojnih cjelina. Svoju periodizaaciju radila je više porema nalazima sa ličkog prostora.[3]

Do sada je otkriveno oko 200 gradinskih naselja, a neka od njih su Prozor, Kompolje-Hrvatsko polje kod Otočca, Pećina kod Ličkog Lešća, Gradina nad Pećinom, dok su velike ravne nekropole otkrivene i u Jezerinama, Golubiću, Ribiću, Ripču kod Bihaća, te Osretku kod Cazina.[4] Od ukupnog broja otkrivenih gradina oko 150 se nalazi na prostoru Like, dok je oko 50 locirano na području srednjeg toka Une. Pored gradina u srednjem toku Une otkrivene su lokacije sojeničkih naselja u Ripču, Golubiću, Ribiću, a navodi se postojanje istih u Kraljama i Brekovici.[5] Najviše je istraženo sojeničko naselje u Ripču.[6][7]

Naziv
faze 		Period Odgovara Arheološka naslazišta Nalazi
Faza 1 1200-800 Halštat HaA1-HaB2 Lički lokaliteti Fibule: lučne s dva diska na luku, velike lučne jednopetljaste, dvodijelne s ravnom nogom, spiralne naočaste manjih dimenzija, sjekire sa zaliscima, bronzana koplja, srpovi, rijetki noževi, tordirane bronzane narukvice, igle s okruglom glavom. Keramika je sa kaneliranjem i facetiranjem, potkovičastim, koljenastim i horizontalnim drškama a jedan dio keramike je sa osobinama Kulture polja sa urnama.
Faza 2 800-700 Halštat HaB2-HaC1 Prozor, Drežnik, Koranski Lug, Kompolje, Jezerine Fibule: Spiralne naočalaste, tipa Golinjevo, raskucanog luka s urezanim ukrasima, pijavičaste (sanguisuga) kao najstariji italski import u jadranskom zaleđu, igla s pločastom glavom i zadebljanjem na vratu, igle s roščićem na zadebljanju na vratu, tordirane ogrlice, privjesci u obliku praporca. Keramički oblici obuhvataju bikonične posude visokog vrata, izvijenog facetiranog ili kaneliranog oboda, zdjele oštro profiliranog vrata, najčešće s dvije vertikalne ili horizontalne drške. Svi ovi oblici nastali su pod uticajem kulture polja sa urnama.
Faza 3 700-600 Halštat HaC1 i C2 Kompolj, Prozor, Smiljan, Vrepac, Kostele na Uni Fibule: lučne jednopetljaste s zrnom jantara, s rebrastim lukom, spiralne naočaste, bronzani nakit, dijelovi nošnje, dok je oružje rijetko, bronzani pravougaoni okovi pojasa, oglavlja od bronzanog lima s iskucanim geometrijskim ornamentom. Pojavljuju se i igle s stožastom glavom iz Italije, posredstvom Liburna. Keramička posuda s uvučenim obodom, šalica s drškom, trbušasti lonac s uskim obodom, ostava oružja s bronzanim i željeznim kopljima i željeznim mačem
Faza 4 600-500 Halštat HaD1-2 Prozor, Kompolje, Smiljan, Široka Kula, gradina u Ripču Fibula: s tri kuglice na luku i dugom nogom (japodska posebnost), u obliku naočala (sada sa diskovima u sredini od jednog komada), zmijaste s diskom na luku, igle s kuglicama na vratu, igle s lučno savijenom glavom i dvije male petlje, dvokrake igle s glavom u obliku više osmica, ogrlice od jantarskih zrna, privjesci sa stiliziranim ljudskim likovima (dominiraju žene i ratnici), privjesci koji prikazuju različite životinje (ptice, ribe, konji), okovi za pojas ukrašeni nizom ratnika prikatzanih u obliku trougla a krijeste šljemova spuštaju se niz vrat. Zbog velikog broja navedenih nalaza, smatra se da su proizvod japodskih radionica.
Faza 5 500-300 HaD2-3 Kompolje, Prozor, Velike Njive u Vrepcu, Široka Kula, Vinica Fibule: certosa (u velikom broju), s tri kuglice na luku, s glavom ili lukom u obliku životinja, tropetljaste s jantarskim zrnima na luku, privjesci rađeni na proboj, bronzani i željezni pojasni okovi, ornamentirana jantarna i staklena zrna. Keramičke posudice s jednom ili dvije ručke, šalica s drškom iznad oboda. Pojavljuju se i ornamenti u boji.
Faza 6 300-180/170 Laten Vinica, Jezerine, Ribić, Golubić, Prozor, Široka Kula, Trošmarija, Kompolje Fibule: s lukom okruglog presjeka, ataklena zrna s tri lica, narebrena staklena ogrlica koja visi na luku fibule, pločaste liburnskog tipa, okovi za pojas sa reljefnim likom životinja, pektorali (vrsta krsta kojeg nose visoki crkveni dostojanstvenici na prsima)[8], dugmad u obliku krsta[9]
Faza 7 180-35 Laten Pločaste fibule mlađe varijante, pojedina staklena zrna, geme, nakit od srebra, profilirana jantarska zrna, rijetko bojni željezni noževi

Prema Zdravku Mariću uredi

Dolina rijeke Une ima nešto drugačiju sliku kulturnog razvoja čemu je uzrok veći uticaj iz područja kulture polja sa urnama. Ovaj prostor najkasnije je u 8. stoljeću pripao Japodima.[10] Na osnovu nekih specifičnosti arheolog Zdravko Marić je iznio hronologiju nalaza i podijelio je u 6 faza.[11]

Dolina Une je, kao tranzitna komunikacija između mediterana i panonske nizije do Podunavlja, predstavljala prostor na kojem se pored razvoja kulture, razvijala i trgovina. Japodski teritorij u cjelini je u to vrijeme obuhvatao važnu stratešku regiju. Na japodsku kulturu i trgovinu utjecala je grčka kolonizacija Jadrana i odnosi sa Grcima.[12] Skoro istovremeno Japodi su se suočili sa ivazijom Kelta koji su sa područja sjeverne Italije i Alpa prodirali na Balkan i Podunavlje u IV st. p.n.e. Svojim prisustvom u Panoniji djelimično su izvršili uticaj i na Japode u kulturnom smislu.

Najveći domet u duhovnoj i profanoj sferi života Japodi u dolini Une su ostvarili krajem VI i početkom V stoljeća p.n.e. U umjetnosti je kod Japoda prisutna figuralna komponenta, gdje prevladava primijenjena umjetnost i sitna plastika. Ljudske i životinjske figurice, karakteristične ulavnom za unutrašnjost, u najvećem broju su pronađene u Ripču (15-ak komada) i Ormožu u Sloveniji (10 komada).[13] Tragove likovnog stvaralaštva Japodi su ostavili na pečenoj glini, bronzi, jantaru, staklu, kamenu i rjeđe srebru.[14] Koristitli su se tehnikama urezivanja, apliciranja, modelovanja, iskucavanja i livenja. Od upotrebnih predmeta najbrojnije su keramičke posude koje su se koristile u kućanstvu ili posude koje su služile u kultne svrhe.

Osobitost japodske kulture i arheoloških nalaza jeste česta upotreba jantara u izradi nakita, ukrašavanju fibula i privjesaka. Čest motiv japodskih majstora oblikovanja jantara jeste konjska glava, za što nisu jasni dokazi da li su Japodi bili uzgajivači konja ili je u pitanju posebno značenje u religiji.

Uticaj Rimljana na Ilire bio je višestruk, a u najvećoj mjeri je ostvaren nakon što su ilirska područja pala pod vlast Rimskog carstva. Poslije II stoljeća p.n.e. Japodi su u dodiru sa rimskim svijetom bili izloženi akulturacijskim, privrednim i političkim promjenama.[6]

Naziv
faze 		Period Odgovara Nalazi
Faza 1 800-650 Jezerine, Golubić Fibule: spiralne naočalaste fibule, zatim tipa Golinjevo treće generacije, raskucanog luka s urezanim ukrasima, pijavičaste (sanguisuga) fibule, igle s pločastom glavom i zadebljanjem na vratu, igle s roščićem na zadebljanju vrata, tordirane ogrlice (torkvesi), privjesci u obliku praporca, jednostavni cjevasti privjesci s kružnom glavom
650-500 Marić naglašava 150 godina praznine između I i II faze. Prvi put je ovakvu tezu iznio 1968. godine i u periodu od 650. do 500. p.n.e., nisu pronađene nekropole na kojima su se stanovnici Pounja sahranjivali. Njegova je pretpostavka da su se stanovnici iselili i sahranjivali na nekom drugom mjestu. Nakon toga su se vratili. Iskopavanjem naselja i nekropole na Gradini i sojeničkog naselja u Ripču Branka Raunig tvrdi da nalazi sa ovih lokaliteta popunjavaju prazninu između 650-500. god. p.n.e.[15]
Faza 2 500-360 Jezerine, Golubić, Ribić Fibule:gusjeničaste, certosa, lučne željezne, s omotanim lukom, okrugli profilirani privjesci od bronzanog lima, pincete blago proširenih krajeva, pljosnata zrna jantara s urezanim geometrijskim ornamentom, pravougaoni okovi za pojas rađeni na proboj i bikonične posude s dvije drške.
Faza 3 360-250 Laten Jezerine, Ribić, Golubić Fibule s unatrag prebačenom nožicom i kuglicom na nozi, dalmatsko-japodsk s unatrag povijenim produžetkom noge srodnih ranolatenskim fibulama, s okruglim proširenjima i umetkom od jantara ili stakla na nozi prebačenoj unatrag i spojenoj s lukom, čunjaste certosa, dvospiralne sa zrnima jantara na luku, dugmad u obliku krsta, pločice na proboj. Keramika nastavlja s daljnjom redukcijom oblika. Prevladavaju posude ravno odsječenog oboda bez profilacije. Velike bikonične posude su i dalje u upotrebi kao i male posudice s dvije drške. Ornament je geometrijski nanesen crnom ili smeđom bojom na crvene ili žućkaste posude
Faza 4 250-110 Laten Jezerine, Golubić, Ribić Fibule: pločaste mlađe varijante, gema, nakit od srebra, oružje i željezni krivi bojni noževi bez žlijeba sa drškom od organskog materijala. Do danas je poznato 16 primjeraka takvih noževa
Faza 5 110 p.n.e.-10/20 n.e. Laten Jezerine, Golubić, Ribić Fibule: dvopetljaste, najmlađi oblici dvospiralnih sa zrnima na luku, čunjaste ranolatenske, srednjolatenske sa petljom na luku, kasnolatenske, pektorali s prikazima konjskih glava, prstenje od navoja brončane trake, kopče sa smotanim krajevima, brojne igle, male pincete, zakrivljeni željezni noževi. Keramika i dalje koristi oblike iz prethodnih perioda.
Faza 6 10/20-110 n.e. Jezerine, Golubić, Ribić Od materijala rimske provenijencije pojavljuju se fibule: bojske, diskaste, sa dva dugmeta na luku, s krilcima i aucissa fibule. Prisutno je prstenje s kamenom, šuplje narukvice, a postupno nestaju izrazito popularna jantarna zrna.

Izvori uredi

  1. ↑ „Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA – JAPODI, s.136”. Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  2. ↑ „Boris Olujić - Povijest istraživanja prapovijesne i antičke baštine u identitetu Like”. Odsjek za povijest Filozofskog fakulteta, Zagreb. Pristupljeno 9. 2. 2023. 
  3. ↑ „Ružica Drechsler-Bižić: Rezultati istraživanja japodske nekrople u Kompolju”. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  4. ↑ „Boris Olujić - POVIJEST JAPODA”. Ministarstvo kulture RH. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  5. ↑ „John Wilkes - the Illiyans”. Elektronska verzija. Pristupljeno 9. 2. 2018. 
  6. ↑ 6,0 6,1 „Jasna IBRAHIMPAŠIĆ, Esad BAJRAMOVIĆ, Atif HODŽIĆ: Podsjećanje na značaj japodske kulture”. Univerzitet u Bihaću, Tehnički fakultet Bihać. Pristupljeno 9. 2. 2023. 
  7. ↑ „Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2”. Filozofski fakultet, Sarajevo, 2011. Pristupljeno 9. 2. 2023. 
  8. ↑ - Dubravka Balen - Letunić: BILJEŠKA O JAPODSKOM PEKTORALU IZ BURZINE GLAVE - VAMZ, 3. s., XLV (2012)
  9. ↑ - SUNČICA ŽAPČIĆ, DIPLOMSKI RAD Zagreb, 2012 -Japodska ženska nošnja u željeznom dobu
  10. ↑ „Vatroslav Španiček: Kronologija muških grobova japodske kulture tijekom željeznog dob”. Filozofski fakultet - Sveučilište Zagreb, 2017. Pristupljeno 9. 2. 2023. 
  11. ↑ „Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine - Tom 1 - Strana 94 - Japodska kulturna grupa”. Filozofski fakultet Sarajevo, 2011 -. Pristupljeno 9. 2. 2023. 
  12. ↑ „Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA”. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  13. ↑ „Arheološko područje Ripač”. kons.gov.ba. Pristupljeno 13. 3. 2016. 
  14. ↑ „Branka Raunig: UMJETNOST I RELIGIJA PRAHISTORIJSKIH JAPODA”. Djela Akademije BiH, Sarajevo 2004. Pristupljeno 9. 2. 2016. 
  15. ↑ „Dalila Kaljanac: Razvoj arheološke paradigme na prostoru Bosne i Hercegovine u periodu od 1945. do 1992. godine (završni diplomski rad)”. Univerzitet u Sarajevu - Filozofski fakultet, Sarajevo, 2006.. Pristupljeno 5. 9. 2023. 
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Japodska_kulturna_grupa&oldid=41576583