Manastir
Za ostala značenja, vidi Manastir (razvrstavanje). „Monastir” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. Monastir (razvrstavanje).Manastir (grč. monasterion (μοναστήριον): kuća monaha, pustinjakova ćelija, prema monastein: živjeti sam, od monos), u istočnom hrišćanstvu, zajednička nastamba u kojoj, prema utvrđenim pravilima, žive monasi ili monahinje; u užem riječi pravoslavni samostan, crkva sa zgradama. Duhovno i kulturno središte istočnog hrišćanskog svijeta.
Načinom gradnje može biti pećinski, skitski (šatorski) i zidani (lavra).
Prvi cenobitski manastiri (život u zajednici) nastali su u IV. stoljeću.
U srednjem vijeku nastali su mnogobrojni monumentalni manastiri u Makedoniji (Nerezi), Srbiji (Dečani), Bugarskoj (Rilski manastir) i Rusiji (Kirilo-bjelozerski manastir).
Naziv
urediRiječ manastir ima nekoliko pokrajinskih oblika, npr. namastir (kod Vuka) i monastir.
Riječ samostan doslovan je prijevod grčke riječi monasterion (μοναστήριον). Upotrebljava se od XIX. stoljeća u Katoličkoj crkvi umjesto starih sinonimnih naziva manastir (namastir), klaustar (ili kloštar), konvenat, koludrište ili stanište. Historijski Rječnik JAZU ima, na primjer, samo 4 potvrde za riječ samostan (od toga tri rječničke), za razliku od riječi manastir, koja je obilno potvrđena u djelima starih hrvatskih pisaca.
Budistički manastiri
urediU Budino doba i tokom vekova posle njegove smrti, pripadnici Reda (sanghe) lutali su bez stalnog prebivališta proseći. Pre no što su istekla dva veka od Budine smrti ustalio se običaj zajedničkog življenja u skloništima, poznatijim kao avase. Ove avase su prvobitno predstavljale utočišta u koja su monasi mogli da se povuku u doba monsunskih kiša, kada je putovanje bivalo otežano ili nemoguće. Avase su se postepeno razvile u stalne naseobine, prozvane lenama, pri čemu su lene naseljavali stalni monasi, dok su ranije avase bile svratišta bez stalnog broja žitelja[1].
U Vinaja-pitaki, prema kojoj se upravlja zajednički život budističkog Reda, pod zajedničkim terminom lena se pominje pet različitih vrsta prebivališta. Od ovih su najvažnija dva: vihara (kuća za monahe) i guha (pedna). To su dva najranija oblika nastanjenih manastira. U ravnicama severne Indije vihara sagrađena od opeke, postala je monaška institucija; u predelima Indije južno od planina Vidhja, guha je postala uobičajeno monaško pećinsko obitavalište. Ove pećine su ispočetka bile prilično jednostavne, ali, kasnije postaju velika i uređena monaška prebivališta, koja se sastoje od prostranih celina sa odajama, dvoranama, svetilištima itd. Pošto su bile manje izložene vremenskim neprilikama i osvajačkim pohodima od vihara izdvojenih po ravnicama, mnoge su se održale, naročito u zapadnim krajevima Indije (oko hiljadu)[1]. Neke od značajnijih otkrivenih celina su Adžanta, Elefanta, Elora, Kanheri i Karle; danas je poznato ukupno četrdeset četiri takva središta, raštrkana širom južne i zapadne Indije. Neki od njih su bili naseljeni hiljadama godina, i moguće je uočiti prelaz sa pećinskih manastira uklesanih u stenama, ka kasnijim zasebnim, kamenim građevinama. Još jedna promena karakteristična za indijske manastire od 8. veka nadalje, bio je prelaz sa brojnih, malih „parohijskih“ manastira, koji su služili kao središta budističkog učenja i posvećenosti za jedno ili više sela, ka prostranim, velelepnim središtima podučavanja koja su više nalikovala školama ili univerzitetima - poput Nalande, Odantapure (u Biharu), Vikramasile (u zapadnom Bengalu), Amaravatija i Nagarđunakonde (u Andra Pradešu). Moguće je i da su izvršile i izvestan uticaj na asketske zajednice po istočnom Sredozemlju, pošto se između Indije i Sredozemlja tokom prvih vekova hrišćanske ere odvijala živa kulturna razmena[1].
Velike manastiri severne Indije predstavljale su bogat i lak plen turskim muslimanskim osvajačima u 11. i 12. veku; do tada je preostalo tek nekoliko starijih, manjih manastira, a do 13. veka budističko monaštvo je već skoro potpuno iščezlo iz Indije. Monaške institucije su se do tada ustalile na Cejlonu, u jugoistočnoj Aziji, Kini, Koreji, Japanu i Tibetu. Monasi koje su muslimanska osvajanja lišila manastira otputovali su iz Indije na sever i istok, naročito na Tibet. Procvat tibetanskih manastira se nastavio, čineći dominantnu crtu tibetanskog društva sve do modernog doba (vidi: Tibetanski budizam).
Trag neprekidne tradicije monaškog života od 3. veka p. n. e. sve do današnjih dana uočljiv je na Cejlonu, a u kontinentalnom delu jugoistočne Azije od 5. veka n. e. U jugoistočnom azijskom arhipelagu manastiri su postojali od 7. veka, ali većina njih se nije održala do današnjih dana. Pored manastira budističke Kine, Koreje i Japana, gde su budizam i monaška tradicija pretrpeli razvojne promene specifične za istočnu Aziju, budističko monaštvo se u većoj meri održalo u obliku koji nalikuje ranom obliku monaštva na Cejlonu i kontinentalnim zemljama jugoistočne Azije (Burmi, Tajlandu, Kambodži i Laosu).
Tipičan manastir obrazuje grupa građevina sa dvorištem ograđenim bedemom; bedem koji opasuje manastir omogućava neophodan stepen izdvojenosti. U okviru kompleksa građevina koje zajednički sačinjavaju budistički manastir jugoistočne Azije, najvažniji elementi su:
- oltarna odaja ili svetilište, gde se obično nalazi velika Buda-rupa, i gde se održavaju uposatha bogosluženja i zaređivanja, a monasi izgovaraju Patimokhu;
- saborna dvorana, obično otvorena sa sve četiri strane, u kojoj su smeštene ostale Buda-rupe i gde stanovnici u tokom budističkih praznika dolaze da slušaju monaške besede;
- kućice ili sobice u kojima su smešteni monasi (ili gosti), uglavnom jednostavne sobe u drvetu skoro bez nameštaja, izuzev trščanih asura za spavanje koje se smotavaju, malog oltara i možda jedne ili dve slike;
- u mnogim manastirima postoji i školska zgrada za seosku decu;
- jedna ili više stupa, ili pagoda na zemljištu koje se obično nalazi u blizini svetilišta.
Broj, veličina i dorađenost elemenata razlikuje se od manastira do manastira, kao i između gradskih i seoskih sredina. Takođe se razlikuje i sam naziv manastirskog kompleksa. Na Cejlonu je to vihara ili sangharama, na Burmi phongji-čuang, tj. kuća za monahe (phongji: „velika slava“ je burmanska reč za monahe); na Tajlandu, Kambodži i Laosu to je vat, reč koja je verovatno izvedena iz primitivnog naziva za manastir, tj. avasu[1].
Manastir kao kulturna institucija
uredi
Manastir predstavlja značajan kulturni centar. On je u prošlosti bio škola i univerzitet, onaj koji stvara i čuva književnu baštinu i nadahnuće umetnosti i arhitekture. Kaluđeri su gotovo potpuno sami očuvali književnu baštinu klasičnog i ranog hrišćanskog doba, kopirajući i prepisujući tekstove, čuvajući ih onda kada je kultura gotovo zamrla.[2]
Irski i engleski kaluđeri-misionari doneli su hrišćanstvo u područja severne Evrope i upoznali nemačke narode s latinskom kulturom. Kaluđeri su bili pesnici, istoričari, hroničari, teolozi, gramatičari i propovednici. Oni su takode podsticali i nadgledali gradenje religijskih građevina u Evropi i na Srednjem istoku. Kaluđeri, a posebno kaluđerice, uneli su veliku umetničku veštinu u iluminaciju dragocenih rukopisa. Oni su takode u velikoj meri obogatili liturgiju. Veliki manastiri bili su pokrovitelji veštih umetnika i zanatlija u svim medijima. Benediktinski kaluđeri bili su školski učitelji Evrope od 700. do 1100. godine, i oni još i danas vode škole i koledže, dok manastirske radionice, štamparije i muzičari nastavljaju stare tradicije i stvaraju nove.[2]
Značaj budističkog manastira kao nosioca i transformatora kulture teško da se može prenaglasiti. Nalanda i drugi veliki indijski manastirski univerziteti privlačili su učenike iz raznih delova Azije i predstavljali značajne centre filozofskog i književnog razvoja. Budistički kaluđeri Azije pisali su hronike i traktate, komentare i gramatike, poeziju i priče. Pravili su skulpture Bude i oslikavali zidove, uredivali vrtove i aranžiranje cveća su pretvorili u umetnost. Budistički kaluđeri su u Kinu i Tibet doneli indijske kulturne i religijske tradicije. Kaluđeri iz Koreje i Kine doneli su svoje kulturne i religijske tradicije u Japan. Uticaj koji je budizam izvršio posredstvom manastira zapravo je toliko sveprožimajući da je teško i zamisliti kako bi bez njega izgledale kulture južne i istočne Azije.[2]
Manastir kao ekonomska institucija
uredi
Manastir je u odredenim razdobljima bio veliki zemljoposednik i značajna ekonomska i politička snaga. Manastiri su takode predstavljali značajne delove privrede krajeva u kojima su se nalazili — na primer, cisterciti u srednjovekovnoj engleskoj trgovini vunom i nemački manastiri sa svojim velikim zemljišnim posedima.[2]
Toponimi
urediOd riječi manastir su nastali i neki toponimi u Hrvatskoj: Manastirine (obično za položaje gdje su ruševine nekog manastira ili crkve), Manastir (otok u Pološkom blatu zapadno od Imotskog), Manastirska kosa (zapadno od Gvozda, Manastirski brijeg (između Križevaca i Koprivnice), Mojster (otočić kod Pirovca), Mojstir (Pag).
Naziv grada Belog Manastira nastao je od mađarskog naziva Pelmonoštor zamjenom mađarskog oblika monoštor oblikom manastir, dok je prezime Pel zamijenjeno pridjevom beli koji se slično izgovara. Makedonski grad Bitolj (Bitola) Turci su od XVI. stoljeća nazivali Toli ili Toli-Monastir, a i danas ga tako nazivaju Albanci s Kosova.
