Atelana
Atelana ili atelanska igra (lat. fabula Atellana), nazvana i osačka igra (ludus Oscus) bila je narodna italska farsa, lakrdija, koja je sadržavala i vulgarnosti i opscene dvosmislenosti i bila improvizovano izvođena u obliku kratkih scena. Atelana je nastala u tzv. pretknjiževnom periodu rimske književnosti, možda pod uticajem grčke flijačke farse, a održala se s prekidima sve do kraja 1. veka nove ere.
Svoje je ime atelana dobila po gradu Ateli (Atella) u Kampaniji. Osim što je atelana najverovatnije bila osačkog porekla, pouzdana veza između nje i ovoga grada ne može se utvrditi. Atelana nam je poznata samo na osnovu podataka antičkih pisaca, na osnovu kojih se može zaključiti to da se radilo o scenskim šalama sličnim donekle po grubosti nadmetanju dvojice lakrdijaša koje Horacije opisuje u svojoj Satiri I, 5, dakle sličnim fesceninima, ali s tom važnom razlikom što se u atelani javljaju stalni tipovi, odnosno maske koje su glumci nosili. To su: Maccus ili Macchus – lakrdijaš i budalina čije je ime srodno s grčkim glagolom μακκοᾶν (= budaliti, blesaviti) i čija se maska na latinskom zove i Stupidus (= budala); Pappus – škrti starac čije je ime u vezi s grčkim πάππος (= deda) i koje je, prema Varonovoj tvrdnji (De lin. Lat. VII, 29), na osačkom jeziku glasilo casnar, što je srodno s latinskim cascus (= star) i canus (= sed); Bucco – brbljivac i hvalisavac koji je nosio masku s naduvenim obrazima (buccae); Dossenus – lukavi starac, i to možda grbavko, jer je njegovo ime možda u vezi s latinskim dorsum (= leđa), ali možda predstavlja i osački oblik za latinsku reč dautiae (= gozba), pa bi taj lik bio istovetan s maskom Manducus koja predstavlja žderonju (prema manduco = žvakati).
Osnovu atelane činili su ovi stalni likovi, ali se izgleda nisu svi oni morali pojaviti u jednoj istoj predstavi. Radnju je činio neki jednostavni "zaplet", koji su kasniji pisci obeležavali terminom tricae (= sitnice, besmislice) i koji je etimološki srodan s modernim terminom "intriga". Ova italska narodna farsa bila je puna grube komike, opscenih izraza i psovki, prikaza tuča i pijanstva. To je sve što se može pouzdano reći za staru atelanu. Naslovi nekih atelana iz kasnijeg perioda sugerišu da su parodirale mitološke teme.
Atelanska igra, u kojoj su glumili amateri, stekla je veliku popularnost u Rimu, verovatno tokom 3. veka stare ere. Kasnije je atelana bila oživljena, ali je poprimila više književni oblik, zadržavajući stalne likove ali istovremeno se zasnivajući na pisanom zapletu. Takve književne atelane pisali su Lucije Pomponije i Kvint Novije u prvoj polovini 1. veka stare ere. Među naslovima Novijevih atelana su Macchus exsul (Izgnani Budalina), Gallinaria (Kokošinjac), Surdus (Gluv), Vindemiatores (Žeteoci) i Parcus (Blagajnik). Među Pomponijevim atelanama bile su i one s naslovima: Macchus Miles (Vojnik Budalina), Pytho Gorgonius (Piton Gorgonije), Pseudo-Agamemnon (Lažni Agamemnon), Bucco adoptatus (Usvojenik Brbljivko) i druge. Ove pozne atelane, u kojima su glumili profesionalni komički glumci, izvođene su na sceni nakon prikazivanja tragedija i često su, kako se čini, zapravo predstavljale parodiju tema koje su se obično obrađivale u tragedijama. Takve atelane prikazivale su se sve do kraja 1. veka nove ere, i od njih su nam se sačuvali neki oskudni fragmenti.