Prahistorijska umjetnost

Umetnost praistorije proučava arheologija, za razliku od umetnosti doba koje spada u istoriju i koju proučava istorija umetnosti. Praistorija je vremenski period koji traje do pojave prvih pisama, o čemu, pomoću materijalnih tragova kulture, arheologija stvara pripovest o događaju.

U praistoriji pronalazimo i predmete koji su alati i predmeti koji imaju funkciju ali nemaju korisnost. To su ritualni i magijski predmeti.

Do skora, najstarije umetničko delo na svetu je bio komad nakita — male bušene školjke koje su stare oko 75.000 godina^[1] i koje su otkrivene u južnoafričkoj pećini. Međutim, najnovije otkriće istih takvih školjki u marokanskoj pećini pomera granice za nekih 7.000 godina — školjke nađene u Maroku su stare nekih 82.000 godina^[2].

Razdoblja praistorije

Praistorija ima različita razdoblja.Mlađe kameno doba obuhvata doba varvarstva i doba divljaštva. Može se rasčlaniti na kameno doba i doba metala. Iz mezoida je ostalo malo tragova i misli se da je to usled velikih promena na zemljinoj kori- tada se geološka karta formirala otprilike kao danas. Početak neolita pada oko 4000.pne. a 2300.pne. smatra se da je pronađen i obrađivan bakar. Dolazi se do saznanja da bakar koji se meša sa cinkom daje bronzu- čvršća je. Alštat- starije gvozdeno doba nakon doba bronze od 2000. traje od 800.- 500. g.pne. do doba Latena (nalazište u Švajcarskoj) i najezde Kelta.

U doba neolita čovek nema dovoljno hrane, klima je povoljna za žitarice. Od izrazito lovačke privrede prelazi se na zemljoradnju, razvijaju se i naselja. Čovekov rad zavisi od prirode. Pojavljuje se i religija. Ovaj odnos prema prirodi odrazio se i u umetničkom stvaranju. Javljaju se i prve zalihe a s njima i nejednakost i raslojavanje gentilne zajednice. Stvaraju se porodice ili gensovi (porodice su u gensovima). Muškarac se određuje kao roditelj i dete pripada muškarcu. Čovek od ilovače pravi posuđe, ručno u različitim oblicima. Ukrašava ga i boji. Ne zna se tačno šta je smisao dekoracija. U vreme robovlasništva se dve kulture javljaju i ne zna se koja je starija dali je to Egipat ili Mesopotamija. Sigurno je da su se razvijale nezavisno od početka i do njihovoga kontakta dolazi tek kasnije.

Praistorija ljudskog društva

Eolit (pojava kamenog doba, 1.000.000 – 500.000 godine pne.)
Paleolit (starije kameno doba, 500.000 – 20.000 godine pne.)
Mezolit (srednje – prelazno kameno doba, 20.000 – 12.000 godine pne.)
Neolit (novo – mlađe kameno doba, 12.000 – 3.000 godine pne.)
Eneolit (3.000 – 2.000 godine pne.)
Bronzano doba (2.000 – 1.000 godine pne.)
Gvozdeno doba (1.000 godine pne. – 1.000 godine)

Egipat

U Egiptu je praistorijsko doba bilo slično kao i u Evropi. Vreme faraona počinje prema različitim autorima. Srednja hronologija datuje u oko 3500. godinu pne. Nil, dužine je oko 6000 Km ( tri puta udaljenost Beograd- Pariz) teče kroz pustinju i plavi je, čini je izvanredno plodonosnom. Stari Egipat pruža najbogatiji pregled materijalne i duhovne kulture, koju je ostavio narod koji je živeo u doba 4000.pne. Kada je pronađeno tumačenje hijeroglifa sačinjena je izvesna hronologija i fiksirana su određena tumačenja u kretanjima u umetnosti.

U vreme Starog Carstva umetnost je išla u pravcu realizma vezanog za život iz razloga jer se život faraona perpetuirao, trebalo je da se perpetuira kroz večnost.

U Srednjem Carstvu postoji izvesna relativna shematizacija iako tu takođe odgovara živom modelu te se tu prepliću shematizam i realizam. U Novom Carstvu javlja se poseban model usled kontakata sa Mesopotamijom i srednjom Azijom koji se ispoljava u težnji za mnogo više i ka luksuzu u dvorovima a zatim i u umetnosti u kojoj se taj luksuz očitavao. Ranije je čovek bio nomad, posle počinje da se bavi poljoprivredom. Dolazi do promene u privredi i kulturi a zatim i u umetnosti. Čovek krči šume da bi osposobio zemlju sadi biljke i od nomada koji je bio u pokretu on počinje da se stabilizuje. Za čuvanje hrane- viška, on je načinio posuđe, najpre možda od pruća a kasnije i od zemlje- gline i javljaju se prvi zanati. Ovo vreme nazivamo neolitom. Čovek sada kamen drugačije obrađuje. Pre ga je lomio i kresao a sada ga i uglačava. Sekira je od kamena, javlja se i obrađena kost a keramika je gruba i prave je uglavnom žene. I sada kao i ranije čovek zavisi od prirode, međutim sada je on toga svestan i oseća svoju nemoć- javlja se animizam. On kao i dete veruje da je sve živo , to su sile koje su žive i imaju dušu. U svojoj imaginativističkoj stvarnosti transcendentalno predstavlja svet dajući mu animističke osobine. Umetnost od realističke u varvarstvu u Alštatu postaje drugačija. 2200. pne. počinje da se prerađuje bakar. Ovo je uticaj koji je izazvao velike promene. Počinju da se proizvode alatke od bronze koje su trajnije. Upotreba gvožđa javlja se u starijem gvozdenom dobu- Alštat 1900. pne. do mlađeg gvozdenog doba koje je trajalo do 1. veka pne. a prednosti se pored funkcionalnosti odražavaju i estetski.

Egipatska kultura je vezana za Nil. Čovek je tu postojao još od paleolita u toku 4300. pne.- duga podela ili 2000. pne. kratka podela- jedna i druga podela se navode da bi se uočila relativnost ovih podataka.

Faraon je vrhovni sveštenik. Ujedinjenje je bilo neophodno jer je Nil plavio periodično svake godine u skoro isti dan. Promene boje; zelena znači raste, crvena, plavi- mogu se dve žetve izvući u toku jedne godine iz ovoga plodnog tla. Nil nadođe jer u Etiopiji i Somaliji padnu kiše, alge- zeleno, zemlja- crveno- Zeleni Nil i Crveni Nil. Religija proizilazi iz robovlasništva uspostavljanog 4000 godine.pne. Čovek je želeo da kroz večnost ostane na zemlji, otuda misao o večitom životu faraona kao faraona a roba kao roba, bez promena. Javlja se grobna arhitektura.”Ka”jeste dvojnik od kamena za povratak duše koja se sada ima kamo vratiti. Odaje se dekorišu scenama koje bi ukazivale na momente iz života faraona.

Praistorijsko doba u Evropi

Rasprostiranje paleolitske umetnosti u Evropi:
Crveno: zidne slike
Zeleno: nosive figure
Cijan linija: dosezi glečera
Plava linija: obale u ledenom dobu.

Otisak ruke iz pećine u Francuskoj koji je znak "moje"35.000. pne.

"Kineski konj" iz pećine Lasko u Francuskoj 14,000. pne.

Paleolitska umetnost

Glavni članak: Umetnost paleolita

U Evropi doba litikuma se datira od 600.000 godine pne. kada "počinje" stari paleolit (pojava lokaliteta). Helen gde su prisutni grubo obrađeni artefakti bademastog oblika- obostrano obrađeni veličine od 10- 15 cm. kao univerzalni klinovi. Doba srednjeg paleolita u vremenu od 100.000 godina pne. u mlađem Levalosienu razvija se gruba obrada kamenih artefakata ( po Milankoviću) Mlađi paleolit od 30.000-te god. Wurmsko doba leda trajalo je 120- 25 hiljadite godine pne. Lokalitet Orinjaka u Francuskoj- „Aurignacijen“ odnosi se na široko područije i karakteriše se pažljivim obrađivanjem kamena. Javljaju se prve plastike “Venere” urezani crteži i slike. Tu možemo svrstati nalaze u pećini Altamiri i La Pasega ( tu je onaj otisak ruke što je značenja= moje), zatim Soluren i period Magdaleen ( „La Madleine“- u blizini Pariza) ima 6 perioda i umesto skulpture javljaju se slike- pećinsko slikarstvo. U Španiji, Francuskoj oblast koju pokrivaju nalazi Altamira, La Pileta, Kogul,Lasko i dr. i u severnoj Africi i na tlu Italije u ovim se može zapaziti kretanje od realizma do shematizma pri koncu ove epohe. Altamira je u Španiji i mali je onizak prostor, prikazi su dati u crno smeđem okeru sa bizonom, konjem, divljom svinjom u grupama ili pojedinačno. „Niaux“ se nalazi na jugu Francuzke i sadrži prikaze životinja iz doba Magdalen.

Umetnost mezolita

Glavni članak: Umetnost mezolita

Pojava Mezolita može se datirati od 8.000 god. pne. i karakteristična je za razne rase. Tragovi se nalaze u Azilienu ( u „Mas d Azil“) u Francuskoj, Španiji i Britanskim otocima gde nalazimo na mikrolitička oruđa apstraktnih likovnih koncepata čiji se tragovi mogu naći već u gornjem paleolitu. Kulture odn. lokaliteti Tradenosien i Maglemosien spadaju u Mezolitičke kulture koje se znatno razlikuju u zavisnosti od različitih fluktuirajućih kultura sa kojim su se mešali. Granica neolita u odnosu na mezolit nije precizno obređena i karakteriše se pojavom keramike, prelaskom na zemljoradnju i pojavu naselja te se javljaju tendencije za stilizacijom i apstrahovanje. Realizam kao koncepcija i apstrakcija kao koncepcija prisutni su tu i teško se može utvrditi koja je starija ili prisutnija i karakteristika je ljudskog mišljenja i ljudskog izražavanja u prošlosti kao i danas.

Umetnost neolita

Glavni članak: Umetnost neolita

Keramika ranog neolita- neolitika, obrađivana je rukom i javlja se ukras kao geometrijski i različit je u različitim kulturnim krugovima prema načinu ukrašavanja i može se pratiti na megalitskoj, češljastoj, gajtanskoj ili vrpčastoj i može da se razlikuje za dnevnu upotrebu koja se pravi od nepročišćene gline i jednostavnijih je oblika i jednostavnije je ukrašena i keramike za kultne svrhe koja se pravi od pročišćenog materijala i bogatije se ukrašavala. U Evropu se prenosi iz Blizkog istoka, kult Boginje plodnosti koji dolazi do jakog uticaja naročito u idoloplastici Balkanskog podunavskog područija i tu se mogu pratiti težnje ka stilizaciji čiji je valjda vrhunac oblici idola koji su sa Kiklada i Troji II i jedino se ritmom konture karakterizuje žensko telo. Pojava naselja vezuje se za ovo doba sa zemunicama koje su nepravilnih osnova, pleteruša i brvnara i sojenica na područiju alpskih jezera ( izuzetno su tu i pećine). Spomenici dolomeni, menhiri i kromleksi karakteristični su za ovo doba i poreklo im treba tražiti u zemljama istočnog mediterana.

Dimini lokalitet u Tesaliji i čiji cvat spada u Eneolit u kome je pronađeno i bakar i gvožđe. Dimini migracija je uticaja iz Balkana ili je to uticaj iz male Azije a za razliku od lokaliteta Sesklo koji je u blizini i koja je starija od Diminija nađena je (Sesklo) keramika sa linearnim ornamentom u njemu (Dimini) je prvi put pronađena keramika sa linearnim krivolinijskim ornamentom izveden bojom i to oblici spirale i meandralni oblici. neolitičke i eneolitičke kulture što znači halkolitičke kulture kerakterišu se pojavom istorijskih kultura egipatske, po Winkleru primitivni lovci- životinje i primitivni stanovnici oaza- ljudi domorodi u vreme kada su se formirale kulture – egipatska nalazili su se ovde u različitim grupama stanovnika. Tu neolit seže u IV milenijum u Taskoj kulturnom područiju, a u nedostatku orijentacionih podataka predloženi su brojevi ( F. Petris). Eneolitska kultura Badari datira u IV milenijum i ispred broja 30 čija starija faza ( IV milenijum- bakar) od 3700.- 3400. pne. karakteriše kremeno oruđe, crveno polirane keramike, kultura Negade, Armanska i Gerzeska karakteriše ukrašavanje belom bojom kao geometrijska tako i figuralna sa ljudima i životinjama i brodovima i fino bojena crveno, keramika gde možemo utvrditi neke oblike veza sa Mesopotamijom, ukrašena već scenama iz života što će kasnije biti karakteristika a u Hierakropolisu nalazi se grobnica koja je preteča kasnijih grobnica znači mastabalni oblik ukrašen likovnim izrazom koji je već ofotmljen i završen; telo an face, ruke u profilu... i sve do reljefnih oblika nema nikakvih promena i skokova- iz I dinastije Naramerova pločica. A u Mesopotamiji neolit seže u IV milenijum, kultura Sunska u Palestini, znači Jeriho i Međido u IV milenijum a Samarska i Halfska kao eneolitske a takođe u Uruku i Suziju. Urska kultura je dovela do pojave pisma koje je bilo u slikama. Egipat i Mesopotamija- Thinska i Džemedetnerska kultura pojavile su se istovremeno a preddinastičko doba završeno je sa Urukom. Iako se dospelo do sinhronizacije ovo pravilo o istovremenosti ima samo opšti karakter. Ne može se utvrditi dali u nekim fazama u ovo doba postojalo doba matrijarhata i svoju su prošlost ovi narodi uvek punili mitskim kraljevima, vladarskim dinastijama koje su uvek bile samo muške. U Evropi iako se zemljoradnička revolucija prenela iz istoka u Evropu ona je živela u doba mezolita- Podunavske kulture “kasne” nekoliko hiljada godina ( nekoliko milenija) u odnosu na istok i imala je matrijalhalni karakter, nalazi Boginja plodnosti, Venera i njenih svetih i posvećenih životinja kao vuka, bika, zmije. Na Pirenejskom poluostrvu koji je zemljoradničku kulturu preuzeo iz Kipra i Egipta održavalo se i dalje pećinsko slikarstvo u kojem se postepeno pojavljivao shematizam i širio se postepeno sa megalitima po Evropi.

Umetnost metalnog doba ili eneolitika

Glavni članak: Umetnost metalnog doba

Metalikum počinje u doba Eneolitika, bakarnog doba sa pojavom predmeta od bakra koji dolaze u Evropu iz srednjeg i prednjeg istoka a kasnije se pojavljuju i oblici koji su karakteristični i ovde. U Evropi se pojavljuje način života koji je neolitski znači seoski a sredozemlje i prednji istok početcima istorijske epohe sa početkom pisanih izvora. Bronzano doba ima 5 područija; Egejsko, Srednjoeuropski kulturni krug, Nordijski, zapadnoeuropski i istočnoeuropski kulturni krug, i unutar svakog kruga pojavljuje se niz lokaliteta. Metalikum- željezno doba različito je za svako područije a u zapadnoj i srednjoj Evropi ono traje kroz I tisućlećije- u I milenijumu se deli na starije i mlađe Halšadsko (nalazi se u Austriji) a mlađe La Tene- Latensko se nalazi u Švajcarskoj (sojenice). U srednjoj Evropi preovlađuje shematizacija i ornamentalni stil ( apstrakcija) a na jugu figurativna koncepcija u umetnosti kojoj je ishodište Mediteran i koja prodire usled kolonizatorskih aktiviteta Grčkih i njenim trgovačkim vezama preko Etruska na područije Francuske i razvija se Latenska kultura čija pojava obeležava europsku protohistoriju. Alštat- Halšadska kultura se deli na 4 razvojna stepena analizirana od istoka Francuzke- Mađarske, figuralna je i prekid se nalazi pojavom Kelta u 400.pne. La Tene etnički se vezuje za Kelte od 500. pne. i pojavljuje se široko od Britanskih otoka do juga Rusije i deli se na tri perioda a može se pratiti linearna stilizacija, dekoracija ornamentika, glatka površina i oblici meandra, trake, spirale- geometrizovani figuralni oblici.

Oblici civilizacije prisutni su u doba divljaštva i barbarstva gde pojava luka- pronalazak luka, rodovska zajednica i kameno doba karakteristike su koje određuju razliku i prelaz na klasno društvo i metalno doba.