Wikipedija

Kanal

umjetni vodotok
Za ostala značenja, vidi Kanal (razvrstavanje).

Kanal je tekuće vodeno telo nastalo veštačkim putem, tj. čovekovim delovanjem (prokopavanjem ili miniranjem tla) radi prenosa (snabdevanja) vodom, ili radi vodenog transporta dobara. U govoru oba tipa se nazivaju jednostavno kanalima, i u većini slučajeva, projektovani objekti imaju seriju brana i brodskih prevodnica koje kreiraju segmente niske brzine protoka vode. Te oblasti uravnoteženih nivoa vode se često jednostavno nazivaju nivoima.

Canal à Zaandam, Claude Monet (1871).
Kanal Dunav—Tisa—Dunav

Brodska navigacija kanalima nadopunjuje rečni saobraćaj i kanali dele deo vode sa rekama i njihovim drenažnim bazenima. Nizijski kanali sa njihovim branama i prevodnicama povećavaju i produžavaju plovne segmente koji su dovoljno duboki. Za razliku od toga, kanalima koji prelaze preko vododelnice, preko grebena (koliko god da je skroman), generalno je neophodan spoljašnji izvor vode iznad najviše kote. Mnogi kanali su izgrađeni na elevacijama nad dolinama i drugim vodnim putevima koji prelaze daleko ispod. Gradovima je neophodno puno čiste vode i mnogi kanali sa izvorom vode na višem nivou mogu da isporuče vodu do destinacije sa nedovoljnom količinom vode. Rimski akvadukti su bili takvi kanali za vodosnabdevanje.

Alter Strom, u morskom turističkom naselju Varneminde, Nemačka.
Kraljevski kanal u Irskoj.
Mali brodski kanali kao što je Bejzingstouk kanal podsticali su industrijsku revoluciju u većem delu Evrope i Sjedinjenih Država.
Kanal u Veneciji

Vrste kanala prema poreklu:

  • Kanal u nameni kanalisanja reke - Ovakav kanal obično prati stari rečni tok. Kanalisanje reke je uređenje njenog korita zbog različitih potreba (npr. Stari i Novi Begej);
  • Nov kanal - Ovakav kanal izgrađuje se na mestima gde je potrebno dovesti ili odvesti vodu, a postojeća vodna mreža to ne omogućava (npr. Panamski kanal).

Vrste kanala prema nameni:

  • Kanal u nameni navodnjavanja/odvodnjavanja;
  • Kanal u nameni nove saobraćajne veze (npr. Suecki kanal);
  • Kanal u nameni oblikovanja prostora - čest slučaj u gradskim parkovima i parkovima dvoraca;
  • Kanal mešovite namene (npr. Kanal Dunav—Tisa—Dunav);
  • Kanal-laboratorija, za ispitivanje i merenje parametara plovila.

Vrste veštačkih vodenih puteva

uredi

Navigacioni kanali su serija kanala koji se prostiru približno paralelno sa dolinom i rečnim koritom neprovedene reke. Navigacioni kanali se uvek nalaze u slivu reke. Brod koristi mirne delove same reke, kao i poboljšanja, prelazeći iste promene u visini.

Pravi kanal je kanal koji proseca kroz vododelnicu, praveći plovni kanal kojim se spajaju dva različita sliva.

Komercijalno najznačajniji kanali prve polovine 19. veka su bili malo od svega, koristeći reke u dugim delovima, i kanali koji presecaju vododelnice omogućavajući povezivanje rečnih slivova. Ovo važi za mnoge kanale koji su još u upotrebi.

Historija

uredi
 
Kanal de la Perad, Set, Ero, Francuska

Trasnportni kapacitet tovarnih životinja i teretnih kola je ograničen. Mula može da nosi najviše osminu tone[1] [250 lb (113 kg)] tereta tokom putovanja koje traje danima i nedeljama,[1] mada znatno više na kraća rastojanja u odgovarajuće odmore.[1] Da bi se koristila teretna kola potrebni su putevi. Transport preko vode je znatno efikasniji i jeftiniji za velike terete. On se koristio od najranijih dana zabeležene istorije.

Antički kanali

uredi
 
Veliki kineski kanal kod grada Sudžou

Najstariji poznati kanali su bili irigacioni kanali, koji su bili izraženi Mesopotamiji oko 4000 p. n. e, u oblasti koja je danas obuhvaćena Irakom i Sirijom. Civilizacija doline Inda, antička Indija, (oko 2600. p. n. e.) je imala sofistikovani sisteme za irigaciju i čivanje vode, uključujući rezervoare izgrađene kod Girnara oko 3000. p. n. e.[2] U Egiptu, kanali datiraju od vremena Pepija I Merira (koji je vladao u periodu 2332–2283. p. n. e.). Pod njegovim nadzorom je izgrađen kanal kojim se zaobilazi plitki segment Nila u blizini Asuana.[3]

U antičkoj Kini, veliki kanali za rečni transport su uspostavljeni još u vreme perioda zaraćenih država (481–221. p. n. e.), pri čemu je najduži kanal tog perioda Hong Gou (Kanal divljih guski), koji je prema drevnom istoričaru Simi Đenu povezivao stare države Song, Džang , Džen, Caj, Cao, i Vej.[4] Daleko najduži kanal je bio Veliki kanal Kine, koji je i danas najduži kanal na svetu, i najduži postojeći kanal.[5] On je 1794 km dugačak i izgrađen je radi prevoza cara Jang Guanga između Džuoda (Peking) i Juhanga (Hangdžou). Projekat je započet 605. godine i završen je 609. Znatan deo rada se sastojao od kombinovanja starijih kanala, najstariji deo kanala je postojao bar od 486. p. n. e. Ovaj kanal je čak i u najužim urbanim delovima retko uži od 30 m.

Grčki inženjeri su prvi koristili brodske prevodnice, kojima su regulisali protok vode u antičkom Sueckom kanalu još u 3. veku p. n. e.[6][7][8]

„Bilo je malo iskustva u prenosu velikih tereta kolima, jer su teretni konji nosili samo osminu tone. Na mekom putu konj bi možda mogao da povuče 5/8 tone. Međutim, ako bi tereti bili prenošeni baržom na plovnom putu, onda bi i do 30 tona mogao da povlači isti konj. —Istoričar tehnologije Ronald V. Klark opisuje transportnu realnost pre industrijske revolucije i doba kanala ..“[1]

Srednji vek

uredi
 
Tal kanal, Pandžab (Pakistan)

U srednjem veku, vodeni transport je bio nekoliko puta jeftiniji i brži od kopnenog transporta. Putevi izvan urbanih oblasti nisu bili popločani, često su bili preuski za kola, krivudali su kroz šume, te močvarne i blatnjave oblasti. Kopneni transport prevozom sa životinjskom vučom je korišten oko naseljenih oblasti, dok su u spoljašnjim oblastima relativno neprohodni putevi zahtevali karavane tovarnih životinja, obično mula za prenos tereta. Dok su mule mogle da nose osminu tone,[1] bili su potrebni vodiči i jedan vodič ne bi mogao da pazi na više od pet mula.[1] Vodiče je trebalo kompenzovati u vidu plata, prenoćišta i hrane. Stoga je kopneni transport tereta bio veoma skup. U to doba, kao i danas, veći tereti, posebno rasuta roba i sirovine, mogli su se transportovati brodom daleko ekonomičnije nego kopnenim prevozom; u vreme industrijske revolucije pre železnice, vodeni transport je bio zlatni standard brzog transporta. Prvi veštački kanal u Zapadnoj Evropi je bio Karlsgraben koji je izgrađen na kraju 8. veka pod ličnim nadzorom Karla Velikog.

U Britaniji, Glastonberski kanal se smatra prvim post-rimskim kanalom. On je izgrađen sredinom 10. veka da se poveže reka Bru kod Nortovera[9] sa Glastonberskom opatijom, rastojanje od oko 1,75 km.[10] Smatra se da je njegova inicijalna svrha bila transport građevinskog kamena za opatiju, dok je kasnije korišten za prenos proizvoda, uključujući žitarice, vino i ribu, sa imanja u okolini opatije. Ostao je u upotrebi do bar 14. veka, a možda i do sredine 16. veka.[11]

Trajniji i sa većim ekonomskim uticajem su bili kanali kao što je Naviljo Grande koji je izgrađen između 1127 i 1257 da poveže Milano sa rekom Tičino. Naviljo Grande je najvažniji od lombardskih kanala[12] i najstariji je funkcionalni kanal u Evropi. Kasnije su kanali izgrađeni u Holandiji i Flandriji radi isušivanja poldera i omogućavanja transporta robe i ljudi.

Izgradnja kanala je bila obnovljena u to doba zbog komercijalne ekspanzije u 12. veku. Rečna navigacija je progresivno poboljšana primenom jednokapijskih, ili bujičnih prevodnica. Za provođenje brodova kroz njih su korištene velike količine vode što je dovodilo do konflikta sa vlasnicima vodenica. Da bi se to korigovalo uvedene su bazenske ili komorne prevodnice, u 10. veku u Kini i u Evropi 1373. godine u Vresvijku, Holandija.[13] Još jedan važan napredak je bila mitre kapija prevodnice, za koju se pretpostavlja da ju je uveo Bertola da Navate Italiji u 16. veku. Ona je omogućila veći raspon kapije, a isto tako je eliminisano težinsko ograničenje Giljotinskih kapija.

Da bi se izbegla ograničenja uzrokovana rečnim dolinama, prvi kanali koji prelaze preko vododelnica su razvijeni sa Velikim kineskim kanalom tokom perioda 581–617 p. n. e, dok je u Evropi prvi kanal sa jednom kapijom bio Šteknicov kanal u Nemačkoj iz 1398. godine

Rani moderni period

uredi
 
Holandski kanal u Negombu, Šri Lanka

Prvi kanal koji je koristio rezervoarske prevodnice je bio Brijarski kanal kojim su povezane Loara i Sena (1642), čemu je sledio ambiciozni Kanal di Midi (1683) koji povezuje Atlantik sa Mediteranom. On sadrži stepenište sa 8 prevodnica kod Bezjea, tunel dug 157 m i tri velika akvadukta.

Izgradnja kanala je postojano napredovala u Nemačkoj u 17. i 18. veku, tako da su tri velike reke, Laba, Odra i Vezer bile povezane kanalima. U post-rimskoj Britaniji, prvi kanal ranog modernog perioda je bio Ekseterski kanal, koji je geometarski premeren 1563, i otvoren 1566.[14][15]

Najstariji kanal, tehnički vodenični jaz izgrađen za industrijske svrhe u Severnoj Americi je Mater Bruk, takođe poznat kao vodenički potok, između dva Bostonska naselja Dedama i Hajd parka kojim se povezuju više vode reke Čarls i ušće Neponset reke i more. Ovaj kanal je konstruisan 1639. godine da bi se obezbedila voda za mlinove.

U Rusiji, Volgo–baltički kanal je nacionalni sistem kanala kojim se povezuje Baltičko more i Kaspijsko more preko reka Neve i Volge. On je bio otvoren 1718. godine.

Industrijska revolucija

uredi
 
Sistem kanala louelske elektrane

Moderni sistem kanala je uglavnom bio produkt 18. veka i ranog 19. veka. Nastao je zbog Industrijske revolucije (koja je počela u Britaniji tokom sredine 18. veka). Nastala je potreba za ekonomičnim i pouzdanim načinom transporta dobara i roba u velikim količinama.

Do ranog 18. veka, rečna navigacija kao što je Er i Kolder navigacija su postajale veoma sofistikovane, sa brodskim prevodnicama i sve dužim prosecima (neki sa intermedijernim kapijama) da bi se izbegli vrtložni i problematični segmenti reke. Konačno, iskustvo u građenju dugačkih proseka sa višestrukim nivoima sa njihovim sopstvenim prevodnicama je dovelo ideje o izgradnji „čistih“ kanala, vodenih puteva dizajniranih na bazi toga gde roba treba da ide, a ne gde je reka.

Zahtev za prvi čisti kanal u Velikoj Britaniji je debatovan između „Sanki“ i „Bridžvoter“ pristalica.[16] Prvi pravi kanal u sadašnjem Ujedinjenom Kraljevstvu je bio Njuri kanal u Severnoj Irskoj koji je konstruisao Tomas Stirs 1741. godine.

Sanki bruk navigacija, koji povezuje Sent Helens sa rekom Merzi, se često tvrdi da je bio prvi moderni „čisto veštački“ kanal. Originalno su postajali planovi da se Sanki potok učini plovnim, međutim napravljen je potpuno novi veštački kanal, koji je efektivno kanal duž doline Sanki potoka.[16][17] Međutim, pristalice „Bridžvotera“ napominju da je zadnjih četvt milje kanala zapravo produbljeni potok, i da je Bridžvoter kanal, koji je u manjoj meri povezan sa rekom, inspirisao dalju izgradnju kanala.[16][17]

Sredinom osamnaestog veka Treći vojvoda Bridžvotera, koji je posedovao brojne rudnike uglja u severnoj Englesko, je želeo pouzdan način transporta uglja do brzo industrijalizirajućeg grada Mančestera. On je uposlio inženjera Džejmsa Brindlija da izgradi kanal za tu svrhu. Brindlijev dizajn je obuhvatao akvadukt kojim kanal prelaz preko reke Irvel. To je bilo inženjersko čudo koje je odmah privuklo turiste.[16][17] Konstrukciju kanala je u potpunosti finansirao vojvoda i kanal je nazvan Bridžvoterov kanal. Otvoren je 1761. godine i bio je prvi veliki Britanski kanal.[18]

Novi kanali su se pokazali veoma uspešnim. Brodove na kanalu su vukli konji idući vučnim putem duž kanala. Ovaj sistem konjske vuče se pokazao veoma ekonomičnim i postao je standard širom Britanske kanalske mreže. Komercijalni konjima vučeni kanalski brodovi su se mogli videti na Britanskim kanalima do kasnih 1950-tih, mada su do tog vremena brodovi na dizelski pogon koji su vukli drugi brod bez pogona postali standard.

Kanalski brodovi su mogli da nose do trideset tona uz vuču samo jednog konja[18] - što je više desetostruke količine tereta po konju u poređenju sa konjskim kolima. Zbog tog ogromnog povećanja ponude, Bridžvoterski kanal je umanjio cenu uglja u Mančesteru za skoro dve trećine za samo godinu dana nakon svog otvaranja. Bridžvoter je isto tako bio ogroman finansijski uspeh, i za samo nekoliko godina su otplaćena sredstva uložena u njegovu izgradnju.

Taj uspeh je dokazao održivost kanalskog transporta, i uskoro su industrijalisti iz mnogih drugih delova zemlje želeli kanale. Nakon Bridžvoterskog kanala, rane kanale je izgrađivala grupa privatnika sa intersom u poboljšanje komunikacija. U Stafordširu poznati grnčar Džosaja Vedžvud je video priliku da doveze gomilane količine gline do vrata svoje fabrike i da transportuje svoju krhke završene proizvode do tržišta u Mančesteru, Birmingemi i dalje, putem vode uz minimizovanje lomljenja. Za samo nekoliko godina od otvaranja Bridžvoterskog kanala, nastala je jedna embrionalna nacionalna mreža kanala, sa izgradnjom kanala kao što su Oksfordski kanal i Trent & Merzi kanal.[19]

Novi sistem kanala je bio uzrok i posledica brze industrijalizacije Midlandsa i severa. Period između 1770-tih i 1830-tih se često naziva „zlatnim dobom“ Britanskih kanala.

Za svaki kanal je bio neophodan Ukaz parlamenta kojim se ovlašćivala izgradnja, i pošto su ljudi videli visoke prihode ostvarene kanalskim dažbinama, investitori zainteresovani ostvarivanjem profita od dividendi su predstavljali predloge kanala jednako često kao i ljudi čiji biznis bi profitirao od jeftinijeg transporta sirovih materijala i gotovih proizvoda.

U daljem razvoju, često su se pojavljivale spekulacije, gde bi ljudi pokušali da kupe akcije u novoosnovanoj kompaniji, samo da ih prodaju za neposrednu dobit, nezavisno od toga da li je kanal ikad profitabilan, ili čak izgrađen. Tokom tog perioda „kanalske manije“, ogromne sume su investirane u izgradnju kanala, i mada mnogi planovi nisu izrodili plodom, sistem kanala je brzo proširen do skoro 4.000 milja (preko 6.400 km) dužine.[18]

Mnoge rivalske kanalske kompanije su formirane i kompeticija je bila besomučna. Možda je najbolji primer Vuster bar u Birmingemu, mesto gde su Vuster i Birmingem kanal i glavna linija Birmingemskog kanala bile na razmaku od samo sedam stopa. Mnogo godina je spor oko naplate uzrokovao da su dobra koja su putovala kroz Birmingem morala da se pretovaraju sa brodova u jednom kanalu na brodove u drugom kanalu.[20]

Reference

uredi
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 "Works of Man", Ronald W. Clark, ISBN 978-0-670-80483-2 (1985) 352 pages, Viking Penguin, Inc, NYC, NY, quotation pp. 87: "There was little experience moving bulk loads by carts, while a packhorse would [sic, meaning 'could' or 'can only'] carry only an eighth of a ton. On a soft road a horse might be able to draw 5/8ths of a ton. But if the load were carried by a barge on a waterway, then up to 30 tons could be drawn by the same horse."
  2. ↑ Rodda 2004: str. 161.
  3. ↑ Hadfield 1986: str. 16.
  4. ↑ Needham 1971: str. 269.
  5. ↑ Langmead, Donald (6 December 2001). Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. ABC-CLIO. str. 37. ISBN 978-1-57607-112-0. Pristupljeno 15. 2. 2013. »the world's largest artificial waterway and oldest canal still in existence« 
  6. ↑ Moore, Frank Gardner. : "Three Canal Projects, Roman and Byzantine", . American Journal of Archaeology 54 (2): 97–111. 1986.  (99–101)
  7. ↑ Froriep, Siegfried : "Ein Wasserweg in Bithynien. Bemühungen der Römer, Byzantiner und Osmanen", Antike Welt, 2nd Special Edition. str. 39–50 (46)
  8. ↑ Schörner, Hadwiga (2000): ". „Künstliche Schiffahrtskanäle in der Antike. Der sogenannte antike Suez-Kanal”. Skyllis 3 (1): 28–43. 2000.  (33–35)
  9. ↑ specifically from (51°08′18″N 2°44′09″W / 51.1384°N 2.7358°W / 51.1384; -2.7358 (Start point at River Brue)), Start point at River Brue
  10. ↑ Details text and data with cites from Glastonbury Canal (medieval).
  11. ↑ Gathercole 2003: str. 19–20
  12. ↑ Calvert 1963: str. .
  13. ↑ The International Canal Monuments List, arhivirano iz originala na datum 10. 08. 2013, pristupljeno 8. 10. 2008 
  14. ↑ David Cornforth (2012). „Exeter Canal and Quayside - a short history”. www.exetermemories.co.uk. Pristupljeno 14. 9. 2013. 
  15. ↑ Exeter history by www.exeter.gov.uk, .pdf file Exeter Ship Canal, The First Four Hundred Years Arhivirano 2015-09-19 na Wayback Machine-u, accessdate = 13. 9. 2013
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Burton, (1995). Chapter 3: Building the Canals
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Rolt, Inland Waterways
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Reader's Digest Library of Modern Knowledge. London: Readers Digest. 1978. str. 990. 
  19. ↑ Hadfield, Charles (1981). The Canal Age (Second izd.). David & Charles. ISBN 978-0-7153-8079-6. 
  20. ↑ Hadfield, Charles (1966). The Canals of the West Midlands. David & Charles. ISBN 978-0-7153-4660-0. 

Literatura

uredi

Vanjske veze

uredi
 
Wikisource has the text of the 1911 Encyclopædia Britannica article Canal.
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanal&oldid=42460737