Špansko-američki rat
Špansko-američki rat (engleski: Spanish-American War, španski: Guerra Hispano-Estadounidense) je naziv za oružani sukob koji se godine 1898. vodio između Sjedinjenih Američkih Država i Španije. Povod za izbijanje sukoba je bio neriješen status Kube na kojoj se tada vodio rat za nezavisnost od Španije, a među uzrocima je glavno bilo nastojanje SAD da se nakon decenija izolacionizma krajem 19. vijeka nametne kao velika svjetska sila na račun oslabljene španske kolonijalne imperije. Nedugo nakon formalne objave rata u aprilu 1898. nadmoćna američka flota je porazila španske eskadre na Pacifiku i Karibima omogućivši, iskrcavanje kopnenih trupa koje su nakon nekoliko mjeseci kopnenih bitaka prisile španske kolonijalne garnizone na predaju. Rat je formalno završio mirovnim ugovorom u Parizu kojim je Kuba stekla nezavisnost, iako pod de facto američkim protektoratom, a Filipini, Guam i Portoriko postali dio SAD. Na Filipinima su američke snage nakon prekida neprijateljstava sa Špancima morali još nekoliko godina voditi gerilski rat s tamošnjim pokretom za nezavisnost.
| Špansko-američki rat | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dio Filipinske revolucije i Kubanskog rata za nezavisnost | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
| Zaraćene strane | |||||||||||
 Sjedinjene Države Kuba Filipinska Republika Katipunan |
 Kraljevina Španija | ||||||||||
| Komandanti | |||||||||||
| Nelson A. Miles William R. Shafter George Dewey Máximo Gómez Emilio Aguinaldo
|
Patricio Montojo Pascual Cervera Arsenio Linares Manuel Macías y Casado Ramón Blanco y Erenas
| ||||||||||
| Snage | |||||||||||
Kubanska Republika:
Sjedinjene Države:
|
208.812 – 278.447 regularnih snaga i milicije[3] (Kuba), 10.005 regularnih snaga i milicije[3] (Portoriko), 51.331 regularnih snaga i milicije[3] (Filipini) | ||||||||||
| Gubici | |||||||||||
Kubanska Republika:
SAD:
|
Španska mornarica:
| ||||||||||
Pozadina uredi
Krajem 19. vijeka španska kolonijalna imperija u zapadnoj hemisferi se svela na otočne posjede na Karibima, od kojih je najvažniji i najbogatiji bila Kuba. Na njoj je od početka 19. vijeka , slično kao i drugim španskim kolonijalnim posjedima, bujao pokret za nezavisnost te ustanci koje su, španske vlasti, za razliku od većine ostalih kolonija, uspjeli ugušiti. Iako je posljednji takav ustanak, poznat pod nazivom desetogodišnji rat, godine 1878. završen porazom ustanika i dugim periodom relativne stabilnosti, vlast i autoritet kolonijalne matice, iscrpljene karlističkim ratovima je sve više slabi, dok su se sami Kubanci sve više okretali susjednim Sjedinjenim Državama odakle je u drugoj polovici 19. vijeka prodiralo sve više kapitala.
Američka vanjska politika u 19. vijeku je bila pod uticajem Monroeve doktrine prema kojoj su SAD trebale imati dominantnu ulogu u zapadnoj hemisferi, a postojanje kolonijalnih posjeda ili vazalnih država evropskih sila s time je bile nespojivo. Iako su odnosi SAD i Španije uglavnom bili dobri, ostanak strateški važne Kube u španskim rukama se smatrao ne samo povredom Monroeve doktrine nego i opasnošću po američku sigurnost. Zato nije bila rijetkost zagovaranje rata sa Španijom, kako bi joj se oduzela i anektirala Kuba. U godinama pred američki građanski rat, ti su planovi imali i unutrašnjpolitičke motive, prije svega u nastojanju da se robovlasnički Jug novim posjedima nadoknadi demografsku, a samim time i političku dominaciju industrijskog Sjevera. Međutim, SAD sve do samog kraja 19. vijeka nisu imale vojne i mornaričke resurse da se ravnopravno suprotstave velikim silama. Ekspanzionističke planove je zaustavio građanski rat, a pobjednički Sjever nije imao volje za novo krvoproliće. Umjesto toga su se SAD posvetile razvitku industrije i naseljavanju Zapada kao izvoru resursa.
Međutim, 1890-ih su se SAD suočile s time da su zaokružile svoje kopnene granice, dok su evropske imperijalističke sile nastavljale uspostavljati kolonijalne posjede i širiti svoju dominaciju po Africi i Aziji. Među američkom elitom se počeo širiti strah da će SAD zbog nesudjelovanja u imperijalističkoj podjeli svijeta ne samo biti percipirana kao drugorazredna sila, nego da bi i sama mogla biti metom imperija Starog svijeta. U tome je posebno glasan bio zamjenik ministra mornarice i uticajni političar Theodore Roosevelt, koji je smatrao da se SAD moraju jedino ratom nametnuti kao ravnopravna vojna sila. Sukob s vanjskim neprijateljem je također trebao pomoći da iščeznu političke i druge podjele, odnosno bolni ožiljci izazvani građanskim ratom.
Kao povod je poslužio ustanak koji je izbio 1895. godine, kasnije poznat kao kubanski rat za nezavisnost. Usprkos početnih neuspjeha, pobunjenici su, koristeći gerilsku strategiju, uspjeli poraziti španske snage. Novi guverner, general Valeriano Weyler je gerilu odlučio suzbiti oduzevši joj bazu u ruralnom stanovništvu, i to masovnim deportacijama u tzv. koncentracione logore. Iako je time zaustavljeno širenje ustanka, u logorima su zavladali glad i zarazne bolesti, a vijesti o tome su došle do američke javnosti. Ona je već decenijama bila pod uticajem tzv. Crne legende, odnosno popularnog stava o Španiji kao tiranskoj, zaostaloj i primitivnoj zemlji čija je imperija stvorena genocidom domorodaca, eksploatacijom robova i krađom zlata. Zbog toga, ali i sličnosti sa situacijama iz vlastite prošlosti, u SAD su stvorene simpatije za pobunjenike; njih su koristili, ali i "podgrijavali" uticajni novinski izdavači William Randolph Hearst i Joseph Pulitzer koji su u kubanskom sukobu vidjeli i iskoristili sjajnu priliku za prodaju svojih novina, ali i stvaranje političkog uticaja.
Uvod u rat uredi
Pat-pozicija u kojoj se našla Kuba - sa španskom vladom nesposobnom da uguši ustanak, a pobunjenicima nesposobnim da istjeraju špansku vlast - je postala sve manje prihvatljiva ne samo za američku javnost, nego i za poslovne interese koji su gubili novac zbog nestabilnosti izazvane dugotrajnim sukobom u neposrednom susjedstvu. Pod njihovim pritiskom ga je američki predsjednik William McKinley odlučio okončati, prije svega kroz diplomatski pritisak na Španiju, prijeteći da će pobunjenicima priznati status zaraćene strane te im dopremati moderno oružje. Ispočetka se činilo da će takav pritisak uroditi plodom kada je novim španskim premijerom postao Praxedes Sagasta, "golub" koji je nastojao sukob s kolonijama riješiti političkim kompromisom. On je pristao na McKinleyeve sugestije, te je 1. januara 1898. na snagu stupio novi režim autonomije Kube i Portorika.
Međutim, 11. januara 1898. su u Havani, glavnom gradu Kube, izbili manji neredi usmjereni protiv američkih građana i tvrtki. Tadašnji novinski izvještaji su njihovo izbijanje pripisali španskim oficirima, razbješnjeni načinom na koji su prikazivani u američkoj štampi. McKinley je na to odlučio reagirati vojnom demonstracijom "radi zaštite američkih građana"; bojni brod USS Maine je poslan u Havanu. Brod je uplovio u Havansku luku gdje je bio usidren sve do 15. februara u 21:40 kada je došlo do strahovite eksplozije uslijed koje je brod potopljen, a poginulo 266 od 355 članova posade. Uzroci i okolnosti tog događaja su ostali nerazjašnjeni, ali su u američkoj javnosti kao posljedicu imali još radikalnije zahtjeve da se Španija - čije su se vlasti smatrale odgovornima - kazni ratom i oduzimanjem svih kolonija. Ti zahtjevi, koje je sažela parola Heastovih novina ("Remember the Maine, to hell with Spain" ili, u prijevodu, "Sjetite se 'Mainea', u pakao sa Španijom"), su postali presnažni čak i za ratu dotle nesklonog McKinleya. 20. aprila je Kongres SAD donio zajedničku rezoluciju kojom se odobrava korištenje "oružane sile kako bi Kuba ostvarila nezavisnost od Španije"; isti dan je Španiji poslan ultimatum sa zahtjevom da povuče svoje trupe sa Kube. Španske vlasti su reagirale prekidom diplomatskih odnosa 21. aprila; sljedeći dan je američka mornarica proglasila formalnu blokadu Kube; 23. aprila je Španija formalno objavila rat.
Tok rata uredi
SAD su u rat ušle sa velikom nadmoći u industrijskim resursima i mornaričkim efektivima, dok je Španija bila duže vremenski iscrpljena; njena mornarica, iako relativno moderna, nije bila u stanju ravnopravno se suprotstaviti američkoj, što je njene kopnene snage - iako po iskustvu, aklimatizaciji i naoružanju (pogotovo zbog korištenja modernih brzometnih pušaka Mauser) superiorne američkim - na izoliranim kolonijalnim posjedima unaprijed odsjeklo od španske matice. Američka ratna mornarica je, s druge strane, bila izuzetno dobro pripremljena za rat, prije svega logistički, ali i uz pažljivu obavještajnu pripremu. Američka kopnena vojska je, pak, u rat ušla s malim brojem vojnika te većim dijelom opremljena zastarjelim sporometnim oružjem i nezgrapnim Gatlingovim mitraljezima, te isto tako zastarjelom taktikom temeljenom na iskustvima građanskog rata; njene probleme s ljudstvom je, pak, brzo riješilo angažiranjem resursa državnih milicija ali prilivom čak 200.000 dobrovoljaca; od njih je najpoznatiji bio sam Theodore Roosevelt koji će formirati znamenitu jedinicu pukovniju Rough Riders.
Rat se vodio na dva glavna i udaljena bojišta - Pacifiku i Karibima. Na prvom je odlučen već na samom početku, kada je američka Azijska eskadra pod komodorom Georgeom Deweyem 1. maja u Manilskom zalivu uništila špansku eskadru admirala Patricia Montojoa; to je Amerikancima omogućilo da na Filipine nesmetano iskrcavaju trupe. One su do kraja juna, zajedno sa filipinskim revolucionarima, prisilile španske garnizone na predaju. 12. juna je vođa filipinskih ustanika Emilio Aguinaldo formalno proglasio nezavisnost Filipina. Jedini španski garnizon je bio citadela Intramuros u Manili, koja će se održati do kraja rata. U međuvremenu su američke snage 20. juna bez otpora zauzele Guam, čiji malobrojni španski uopće nije znao za izbijanje rata.
Na Karibima su se glavne borbe vodila na Kubi. Američke trupe su se 6. juna iskrcale, a 10. juna nakon kraćeg španskog otpora uspjele zauzeti luku Guantanamo na jugoistočnoj obali otoka. Glavna meta Amerikanaca je, pak, bio grad Santiago de Cuba. Iskrcavanje na južnu obalu je počelo 22. juna, a 1. jula su u bitkama na brdu San Juan i El Caneya španske snage potisnute prema samom gradu; iz njega se blokirana španska eskadra pokušala izvući, što je 3. jula dovelo do bitke kod Santiaga de Cuba u kojoj je uništena od nadmoćnih američkih snaga. Taj poraz je natjerao španski garnizon da se preda 17. jula.
Američki pohod na Portoriko je otpočeo 12. maja pomorskim napadom na San Juan nakon čega je uslijedila pomorska blokada. Španske pomorske snage su je, međutim, 22. juna uspjele probiti i dopremiti svježe namirnice braniteljima; Amerikanci su, međutim, neometano iskrcali kopnene trupe 25. jula; španske trupe su pružale otpor sve do 13. augusta.
Nakon gubitka Filipina, poraza na Kubi i uništenja velikog dijela flote, Španija je počela diplomatskim kanalima tražiti mir. Primirje je službeno potpisano 12. augusta, a nakon dva mjeseca mučnih pregovora je u Parizu 10. decembra sklopljen mirovni sporazum, koji je američki Senat službeno ratificirao 6. februara 1899. Njegovim odredbama je SAD preuzeo vlast nad skoro svim španskim prekomorskim kolonijama. Filipini, Guam i Portoriko su postali nove američke prekomorske kolonije, a na Kubi je uspostavljena američka vojna uprava koja je formalno predala vlast kubanskoj civilnoj vladi 1902. godine.
