Velika (Plav)

Za članak o naselju u Slavoniji, pogledajte članak Velika.

Velika je naselje u opštini Plav u Crnoj Gori. Prema popisu iz 2003. bilo je 317 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 505 stanovnika).

Velika
Osnovni podaci
Opština	Plav
Stanovništvo
Stanovništvo ((2003))	317
Geografija
Koordinate
Nadmorska visina	1237 m
Velika Velika (Crne Gore)
Ostali podaci
Pozivni broj	051
Registarska oznaka	PL

Geografija

Selo Velika (Opština Plav) je planinsko naselje koje se nalazi na krajnjem severoistoku Crne Gore. Raštrkano je po padinama okolnih brda i planina i uskoj dolini Veličke rijeke, a prostire se na površini od 5.027 ha i nadmorskoj visini između 900 i 1700 metara. Osim uske doline Veličke reke, gde je zemljište plodnije i pogodnije za zemljoradnju, ostali deo naselja uglavnom čine šumsko-pašnjačka zemljišta. Od okolnih planina posebno je značajna planina Čakor, na staroslovenskom jeziku surova planina, čija je prošlost sudbinski vezana sa Velikom.

Istorija

Srednji vijek

Prvi pisani trag gde se pominje selo Velika, je u Hrisovulji manastira Visoki Dečani pisanoj 1330. godine. Velika je tada pripadala Srbiji kojom je vladao Stefan Uroš III Dečanski, a Velika je bila metoh manastira Visoki Dečani. Od 1356. godine do 1421. godine Zetom vladaju Balšići. Velika i Gornje Polimlje u jednom kratkom periodu su pripadali Zeti i Balšićima.

Godine 1455., u oblasti Brankovići, kojoj su pripadali Velika i Gornje Polimlje, izvršen je popis stanovništva.

Turska vladavina

1479. godina Okupirane srpske zemlje, od strane turskih osmanlija, organizuju i dele na sandžake. Velika i Gornje Polimlje pripajaju Skadarskom sandžaku.

1582-83 Turci u Polimlju vrše popis stanovništva. Dokumenti koji i danas postoje, govore da na teritoriji Gornjeg Polimlja, Velike, Plava i Gusinja živi isključivo srpsko — pravoslavno stanovništvo.

Kotorski plemić i putopisac Marijan Bolica je 1614. godine izvršio popis stanovništva u Skadarskom sandžaku, kome pripadaju Velika i Gornje Polimlje.

Godine 1574. Mahmut Begović napada i pali Veliku i Gornju Ržanicu.

1859. godina Da bi povratili svoju vlast i osvetili se Veličanima zbog autonomije i Francuske zaštite, Turci su iznenada i divljački napali Veliku. Turci i Albanci su napali iz pravca Peći, Đakovice, Plava i Gusinja. Napad je organizovao i vodio gusinjski mundir Ali-beg (kasnije Ali-paša). Tom prilikom su spalili više stotina kuća, ubili preko dvadeset ljudi, mahom staraca i djece, pedeset žena uglavnom devojaka i nevesta su odveli u ropstvo. Opljačkali su oko 5.000 ovaca, oko hiljadu goveda i konja i pokrali ostalo pokućstvo.

1862. godina Turska vojska ušla u Veliku, Gornju Ržanicu, Mašnicu, Murinu, Ulotinu, Gračanicu. Sva sela su spaljena i opljačkana. Tog dana je poginuo Ilija Šoškić — stotinaš, Ilija Dragović iz Đulića i drugi.

1866. godina Turska vojska ponovo napada Veliku, pljačka i pali. Velički kapetan Mileta Krivanović — Paunović, Mileta Stamatović i 10 drugih glavarskih porodica protjerano iz Velike u Surgun u Bosni.

1876. godina Velika se digla na ustanak. Po naređenju kralja Nikole, prethodnih godina Velika i Šekular nisu učestvovali u bunama. 16. mart. Rade Mikić i Trifun Laban su razorili tursku forticu — karaulu na Ivan polju i pobili tursku posadu. 10. maj. Formira se Polimski bataljon. Za komandira bataljona postavljen Trifun Laban. 18. avgust. Uništene su turske kule na Kruševu, Previji, Pšeničištu, Gračanici, Gornjoj Ržanici, Sućesci i Lugama. Prilikom ovih akcija, upotrebljena je preteča današnjeg tenka, kojeg su izmislili Rade Mikić i Trifun Laban. Na kolima napravljenim od suvih bukovih debelih dasaka, gurani su „lagumi“ napravljeni od punjenog baruta u goveđe kože kojima su gađani turci. Crnogorskim ustanicima komandovao je Miljan Vukov, a turskom vojskom Husein paša. Istog dana, turci su napali, opljačkali i zapalili Veliku, Gornju Ržanicu i Novšiće.

1690. godina zbog turskog terora, srpsko — pravoslavno stanovništvo sa Patrijarhom srpskim Arsenije Čarnojević, prinuđeno je na iseljavanje sa prostora današnje Makedonije, južne Srbije — Kosova i Metohije, severne Albanije i Crne Gore. Prostori Velike i Gornjeg Polimlja ostaju skoro potpuno pusti. Nekoliko decenija nakon seobe, Albanci — Klimenti dolaze u dolinu Lima.

1738. godina Srpsko — pravoslavno stanovništvo ponovo je primorano na iseljavanje sa Patrijarhom srpskim Arsenije IV Jovanović. Na prostorima Velike i Gornjeg Polimlja ostaju retke srpske porodice — Živaljevići, Petrovići, Labani, Radenovići.

1809. godina Prvi srpski ustanak, podignut 1804. godine., pod vođstvom vožda Karađorđe Petrović, probudio je nadu u čitavom srpskom narodu. Narod Velike i Polimlja je dao ogroman doprinos Ustanku u ovim krajevima i sa oduševljenjem je dočekao 1809. godine., Karađorđeve ustanike i vojvode Čolak Ante i Hadži-Prodan Gligorijević, koji su napravili utvrđenje na Previji (Karađorđevi šančevi). Podelili su sedam barjaka u Vasojevićima. Jedan od tih barjaka doneli su sa četom Radič Zogović i Kosto Vujošević iz Kuča i postavili ga na obalu Plavskog jezera.

1850. godina Od 1850. do 1857. godine, Velika je dobila autonomiju. Velički prvaci na čelu sa popom Dmitrom Popovićem, ubedili su francuskog konzula Ekara u Skadru, da isposluje kod Napoleon III da Francuska republika stavi Veliku pod svoju zaštitu. Velika je dobila autonomiju. Izabran je knez Veljo Ivezić, čime je Velika postala Kneževina i bila je pod zaštitom Francuske.

1854. godina Nakon otvaranja škole na Cetinju, u Velici u Vukadinovom potoku u kući Arsenija Tatića Jokića, počela je sa radom prva osnovna škola. Jednog od prvih učitelja Stevana Mihajlovića je doveo iz Peći, pop Dmitar Popović. Učitelj je radio u Velici do 1867. godine. Jedan od prvih učenika škole u Velici, Ilija Vučetić je prvi doktor nauka u Crnoj Gori.

1886. godina U Velici se otvara državna osnovna škola. Prethodno 1854. i 1864. godine., radile su privatne osnovne škole u Velici.

1857. godina Formirane su Polimska i Velička kapetanija. Za Veličkog kapetana izabran Mileta Krivanović — Paunović.

1878. godina Sanstefanski sporazum je prvi međunarodni dokument nakon Turske okupacije, po kome su Velika i Gornje Polimlje pripali Crnoj Gori.

1878. godina Na Berlinskom kongresu je napravljen ugovor, postignut između velikih sila, po kojem se Velika i sva okolna sela uključujući Plav i Gusinje, pripajaju Crnoj Gori. Tako je pravno završena više-vekovna Turska okupacija. Za formalnu i stvarnu slobodu, narod Velike i Gornjeg Polimlja će se izboriti tek u prvom Balkanskom ratu 1912. godine.

1879. godina na Berlinskom kongresu je doneta odluka da turska Visoka porta mirnim putem preda Plav i Gusinje Crnoj Gori. Turci su taj uslov prihvatili, ali su tajno pripremali otpor. Ali-paša Šabanagić gusinjski imajući tursku podršku, nije hteo mirnim putem da preda knjazu Nikoli Plav i Gusinje. Ni knjaževa diplomatska aktivnost nije urodila plodom. Crnogorska vojska je pod komandom kučkog vojvode Marka Miljanova sa brdskim plemenima Vasojevića, Kuča i Bratonožića te mjesnim borcima Velike, Šekulara i Mašnice, počela pripreme u jesen 1879. godine., da vojno oslobodi Plav i Gusinje. Bici na Novšiću je prethodilo tursko obećanje Knjazu Nikoli da će Turci mirno predati Plav i Gusinje, usled čega je Knjaz raspustio polovinu crnogorske vojske, a ostala polovina je zauzela odbrambene pozicije. U borbama na Novšiću brojčano nadmoćnija Ali-pašina vojska potpomognuta turskom vojskom i Albancima iz Peći, Rugove i Albanije (između 10 i 15 hiljada boraca), vojno je porazila malobrojnu crnogorsku vojsku (oko 4.000 boraca).

1880. godina Nakon bitke na Novšiću, usledio je drugi napad tursko-albanske vojske na položaje crnogorske vojske u Pepiću i Murini. Napad se dogodio drugog dana Božića. Bitka je trajala sedam sati i Ali-pašina vojska je bila naterana da odstupi ka Plavu i Gusinju.

Prvi balkanski Rat je počeo crnogorskom objavom rata Turskoj 8. oktobra 1912. godine. Rat Turskoj su objavili i Kraljevina Srbija, Kraljevina Bugarska i Kraljevina Grčka. Sutradan 9. oktobra, crnogorska vojska je napala Turke.

Veličani su na Ćafi Prijedolskoj počeli borbe 10 dana prije zvanične objave rata i početka Prvog Balkanskog Rata. Veličanima je pripala čast da prvi započnu borbu protiv viševjekovnog neprijatelja, nakon čega je i došlo do objave rata i uključivanje u borbu svih balkanskih naroda za konačnu slobodu.

1912. godina Odmah po prelasku crnogorsko-turske granice oslobođen je Mojkovac (9. oktobar), Bijelo Polje (11. oktobar), Berane (16. oktobar), Plav (19. oktobar), Gusinje (20. oktobar), Rožaje (26. oktobar), Pljevlja (28. oktobar), Peć (30. oktobar), Dečani (2. novembar). Crnogorska vojska je zajedno sa srpskom vojskom (4. novembra) oslobodila Đakovicu. Esat — paša je Crnogorcima predao Skadar 23. aprila 1913. godine. U prvom Balkanskom ratu Velički bataljon je bio u sastavu Gornjo-vasojevićke brigade. Komandant Gornjo-vasojevičke brigade bio je Đeneral Ratomir Vešović. Komandant bataljona je bio major Konstatin Mikić, njegov zamenik Mikaile Janković, a bataljonski barjaktar Radule (Radonjin) Gojković — Marić, koji je ranjen na Bardonjolu. Velički bataljon je učestvovao u bitkama za oslobođenje Metohije, a dejstvovao je na pravcu: Čađevica — Streočke planine — Dečani — Đakovica. Velički bataljon je osvojio utvrđeno brdo Čabrat iznad Đakovice i na njemu istakao svoju zastavu. Međe prvima su se sreli sa bratskom Srpskom vojskom — Drinskom divizijom drugog poziva. Nakon oslobađanja Kosova i Metohije, glavnina Veličkog bataljona je upućena na Skadar a deo je zadržan u Metohiji. U bici za Skadar Velički bataljon je učestvovao u osvajanju čuvenog utvrđenja brda Bartonelt koje je osvojeno borbom prsa u prsa čime je stvoren uslov za pad — predaju Skadra. U prvom Balkanskom ratu, Velički bataljon je imao velike gubitke, a najveće junaštvo su pokazali Radevići, kada su poginula petorica braće braneći četni barjak, i odbranili ga.

1915. godina Čakorski odred po formiranju brojao je 700 vojnika. Komandant odreda je bio Radovan Radović. Odred je imao zadatak da štiti odstupnicu srpske vojske od Peći kroz Rugovu preko Čakora prema Andrijevici.

1915. godina povlačenje Srpske vojske preko Albanije i Crne Gore (Albanska Golgota). Prva kolona je krenula, 26. novembra 1915. iz Prizrena preko Vezirovog mosta prema Skadru i Lješu, u kojoj su bili kralj, vlada i diplomatski kor. Nekoliko dana kasnije, 30. novembra 1915. iz Prizrena kreće druga kolona, ali drugim pravcem, preko Ljum Kule, Piškopeje, Elbasana i Tirani. A, iz Peći u povlačenje kreću sve tri srpske armije, glavnina vojske, pravcem Peć — Andrijevica — Podgorica — Skadar.

1916. godina Čakorski odred je u bici, koja je trajala od 06. do 10. januara, sprečio austrougarsku vojsku (delove devete brdke divizije) da prodre prema Andrijevici.

Jugoslavija

1918. godina Početkom savezničkih ofanziva pred kraj Prvog svetskog rata, i probijanja Solunskog fronta, četovođa Boško Đuričanin doneo je odluku o sveopštem napadu na austrougarsku vojsku. Narod Gornjeg Polimlja je dignut na oružje 13. oktobra. 1918. godine. Istog dana je jedan austrougarski bataljon koji je brojao preko 700 vojnika, položio oružje u selu Donje Luge, na istom mestu gde je 1916. godine položio oružje Polimski bataljon. Ova je bio početak oslobađanja Crne Gore i prva pobeda komita u okupiranoj zemlji. Dana 14. oktobra, Šekularski komiti koje je vodio major Milo Saičić sa Beranskim ustanicima, oslobodio je Berane, a komite Boška Đuričanina su oslobodile Plav.

1918. godina U Andrijevici je 23. oktobra održan zbor, građana čitavog Gornjeg Polimlja i Gornjih Vasojevića. Na zboru je traženo ujedinjenje sa Srbijom. Sutradan 24. oktobra, je održan zbor sa istim zahtevima u Beranama.

1919. godina 7. februara, muslimani i Albanci su se pobunili protiv ujedinjenja. Došlo je do odmetništva. Pod komandom Lakića Vojvodića i Polimskog bataljona albansko-muslimanska pobuna je ugušena. To je bio i povod da se formira stalna vojska i granične jedinice. Uspostavljena je vlast u Polimlju i Velici. Imenovan je prvi predsednik polimske opštine Milija S. Ćulafić. Prvi predsednik Veličke opštine bio je Mirko Petrović. Za komandanta vojske, postavljen je Boško Đuričanin.

Kralj Aleksandar I Karađorđević je 17. septembra 1925. godine, posetio Čakor, i tada je put Murina — Čakor — Peć, predao na upotrebu. Na Čakoru, u pozdravnoj poruci nakon što je kralju Aleksandaru iznet so i hleb, Novica Popović — tada narodni poslanik, između ostalog rekao je: Dobro nam došao Gospodaru!Dočekujući Vas danas ovdje, gdje su kroz vjekove zviždali kuršumi i sijevali handžari, u ljutim bojevima sa otomanskim i Albanskim najezdivačima, braneći srpstvo, mi ponosno završavamo poslednje stranice naše stare istorije i otvaramo novu istorisku knjigu na čijim koricama piše:Živelo slobodno srpstvo! Živeo naš kralj Alekasndar I. Slava palim za krst časni i slobodu zlatnu, vo vjeka vjekov! Zatim je Novica pokazao kralju gde su se vodile vekovne borbe, razrušene nizamsko — Arnautske karaule, nakon čega je nastalo narodno veselje.

1944. godina 28. jul Zbog teškog poraza u nemačkoj operaciji Draufgenger (Andrijevička operacija), nemački i albanski vojnici su izvršili osvetu nad civilnim stanovništvom u Velici i Gornjoj Ržanici. U Velici je samo za dva sata, zverski ubijeno, zaklano, odrano i zapaljeno 428. djece, žena i staraca. Taj pokolj su izvršili motorizovane kolone ostatka 14. SS puka 7. SS dobrovoljačka brdska divizija Princ Eugen i 21. SS brdska divizija Skenderbeg (1. albanska) popunjene sa balistima i Albancima iz Albanije, Kosmeta, Raške, Plava i Gusinja. Komandant SS trupa general-major August Šmithuber, koji je naredio ovaj zločin, pravdao je sledećim rečima: "Očevidno je da je selo Velika, naseljeno Crnogorcima, na odgovarajući način neprijatelju pružalo pomoć. Prema izjavi jednog zarobljenika iz Velike, tamo su ponovo boravila propagandna odeljenja bandita i zavrbovali su 20 mladih Crnogoraca. Stanovništvo nije nikada izveštavalo o dolasku ovih crvenih propagandnih odeljenja. Tako isto nisu obaveštavali o prelasku mladića na stranu bandita i odlasku u Crnu Goru.“ Svake godine na taj dan, Veličani se okupljaju kod crkve Sv. Kirika i Julite u Velici, radi pomena na žrtve.[1]

1947. godine August Šmithuber, general koji je naredio pokolj civilnog stanovništva u Velici i Gornjoj Ržanici, istaknuti nacista, od 1933. godine, pripadnik SA odreda a od 1935. godine, pripadnik SS, pred vojnim sudom u Beogradu je u procesu od 5. februara do 13. februara 1947. godine, proglašen krivim za ratne zločine i osuđen na smrt streljanjem. Streljan je 27. februara 1947. godine.

Godine 2014. je, na inicijativu NVO "Klub Velika", formirana Narodna biblioteka u Velici. Na javni poziv Kluba da se prikupe knjige za formiranje prve biblioteke u Velici, pored brojnih Veličana, odazvali su se i oni koji ne vode porijeklo iz Velike, pa čak ni iz Crne Gore. Danas biblioteka broji 6.590 knjiga koje su donirali i neke izdavačke kuće i preduzeća:Izdavačka kuća — Unireks (Podgorica), Izdavačka kuća — IKC Solaris (Novi Sad), Preduzeće — Radoje Dakić (Podgorica). Najveći broj knjiga donirao je Branko Jokić (1 980)

Demografija

U naselju Velika živi 304 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 39,7 godina (38,1 kod muškaraca i 41,1 kod žena). U naselju ima 127 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,28.

Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2003. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka

Godina Stanovnika 1948. 1352 1953. 1368 1961. 1249 1971. 1059 1981. 717 1991. 505 504 2003. 417 417 2011. Etnički sastav prema popisu iz 2003. Srbi    312 74.82% Crnogorci    103 24.70% nepoznato    0 0.0% Stanovništvo prema polu i starosti m ž ? 0       4 80+ 10       7 75-79 5       20 70-74 8       14 65-69 6       16 60-64 15       14 55-59 8       9 50-54 6       8 45-49 16       9 40-44 17       6 35-39 13       17 30-34 15       11 25-29 12       13 20-24 13       6 15-19 12       7 10-14 12       30 5-9 13       18 0-4 16       11 prosek 11 4 Domaćinstva Broj domaćinstava po popisima od 1948-2003. Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2003. Broj domaćinstava 285 277 234 216 194 159 127 Domaćinstva po broju članova po popisu od 2003. Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosečan broj članova Broj domaćinstava 127 35 27 13 19 12 8 4 6 2 1 Domaćinstva Broj domaćinstava po popisima od 1948-2002. Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. Broj domaćinstava 156 62 80 11 3 - 161 Domaćinstva po broju članova po popisu od 2002. Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosečan broj članova Broj domaćinstava 32 78 45 5 1 Stanovništvo prema delatnosti koju obavlja Pol Ukupno Poljoprivreda, lov i šumarstvo Ribarstvo Vađenje rude i kamena Prerađivačka industrija Proizvodnja i snabdevanje... Građevinarstvo Trgovina Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze Muški 72 23 - - 2 3 3 3 - 3 Ženski 9 2 - - 2 - - 1 - - Oba 81 25 - - 4 3 3 4 - 3 Pol Finansijsko posredovanje Nekretnine Državna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad Ostale uslužne aktivnosti Privatna domaćinstva Eksteritorijalne organizacije i tela Nepoznato Muški - - 25 2 1 3 - - 4 Ženski - - - - 4 - - - - Oba - - 25 2 5 3 - - 4 Reference Spoljašnje veze Velika (Plav) na Wikimedijinoj ostavi Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain) Gugl satelitska mapa (Maplandia) Zamuklo selo Velika („Večernje novosti“, 29. avgust 2012)