Rimska cesta Narona - Leusinium
Rimska cesta Narona - Leusinium je jedna od prvih cesta koju su Rimljani izgradili na početku svog vladanja teritorijom današnje Bosne i Hercegovine.[1] Bila je dio veće saobraćajnice Akvileja - Dirahium (Drač) na današnjoj albanskoj teritoriji.[2]
U pokušajima koji su činili da bi odredili trasu pomenute rimske ceste, većina istraživača su je tražili južnije, kroz Popovo polje, ili čak na jadranskoj obali.[3][4]
Putna stanica Pardua bila je prema ranijim istraživačima locirana u:
- Slano - Tomaschek i Cons
- Ston - Hoernes, Mayer i Zaninović
- Gacko - Domaszewski
- Žakovo - Miller
- Popovo polje - Kiepert
Ad zizio je takođe bio različito locira:
- Bileća - Evans
- Trebinje - Tomaschek, Kiepert, Miller
- Gacko - Domaszewski
- Slano - Hoernes
- Između Slanog i Dubrovnika - Cons
- Negdje u Popovu polju - Pašalić
- Kod Moskog - Sergejevski
- Neodređen položaj - Mayer
Godine 1962 Dimitrije Sergejevski je objavio preliminarne rezultate istraživanja u kojima je naveo da je trasa sjevernije (kontinentalna varijanta) i naveo nekoliko važnijih tačaka na trasi: Ukšići u Ljubomirskom polju, Bukov do, Krtinje i Gradac kod Ljubinja i Stolac (Diluntum).
Ivo Bojanovski je objavio studiju u kojoj iznosi zaključak da je trasa išla linijom: Vid (Narona) - Tasovčići - Stolac (Diluntum) - Gradac (Pardua) - Ukšići (Ad zizio) - Mosko - Panik (Leusinium) (sada ispod Bilećkog jezera).
Do ovog zaključka Bojanovski je došao koristeći:
- Antoninov itinerar (Imperatoris Anotnini Augusti Itineraria provinciarum et amrtimum), putnu mapu sa stanicama duž puta i razdaljinama u rimskim miljama između njih
- Grafičke skice pod nazivom Tabula Peutingeriana, koja predstavlja skicu puteva u boji od Velike Britanije do Indije, ĉiji su pravci određeni kartiranjem na terenu.[5]
- Predpostavke engleskog arheologa Evansa, koji je smatrao da put treba tražiti sjevernije od obale, u kontinentalnom dijelu
- Kratki preliminarni izvještaj Sergejevskog iz 1962. god, pod naslovom Rimska cesta Narona - Leusinium
- Istraživanja Irme Čremošnik i Ljubinke Kojić u Paniku i
- rezultate vlastitih istraživanja na terenu u periodu 1969 - 1972. god.
Opisi dijelova ceste uredi
Miljokazi uredi
Na samoj trasi ili u neposrednoj blizini registrovana su 42 miljokaza. Nijedan nije sa natpisom. Najviše ih je oko Narone prema Tasovčićima, što je razumljivo zbog značaja Narone kao administrativnog središta u ovom dijelu provincije Dalmacije.
U Donjoj Bijeni jedan miljokaz je upotrijebljen kao muslimanski nadgrobni spomenik (bašluk), vrh mu je obrađen kao turban. Još 4 miljokaza bila su iskorištena kao okvir groba, a danas stoje kao kameni međaši. Jedan miljokaz se nalazi u Uboskom, na muslimanskom groblju.
U Gracu su dva miljokaza pretvorena u bašluk, a na nekropoli kod crkve dva u stećke.[6]
Na dionici Gradac - Ukšići, u uskoj dolini Bukovog potoka pronađena su tri miljokaza. Jedan je sve do 1963. god. ležao u potoku, nakon čega je ugrađen u zid vodomjera. Oko 2 km. uzvodno, drugi je bio ugrađen u austrijski most, a sada leži zatrpan muljem, u blizini porušenog mosta. Dva km. uzvodno, leži i treći miljokaz (visok 148 cm, promjera 38 cm, lijepo obrađen).
Na visoravni Rošca nalazi se tzv. Petrov krst, srednjovjekovni nadgrobni spomenik (stećak). To je zapravo prerađeni miljokaz, visine 125 cm. i promjera 40 cm, što se može zaključiti po oblini spomenika i kratkim horizontalnim krakovima krsta. Na njemu je ćirilični natpis, koji u transkripciji glasi:
- Sad tu počiva Radoslav Grubač sad mrtav.[2]
Tri miljokaza su registrovana na relaciji Mosko - Panik.
Gradac (Perdua) uredi
Gradac kod Ljubinja nalazi se ispod neistražene gradine iz ilirskog vremena, na Đurđevoj glavi. Bio je značajan vicus na raskrsnici putova, a možda i središte autohtone civitas (ilirsko naselje u rimsko doba). Jedan put je vodio u Popovo polje, a drugi na sjever, u brdovito područje. Sergejevski je prvi ovo središte identificirao sa putnom stanicom Pardua (Tabula Peutingeriana, 469), a koju spominje i Ravenat (Pardua id est Stamnes). Pardua je od Diluntuma udaljena XIV rimskih milja = 21 km, što danas odgovara razdaljini od Graca do Stoca. Prema slijedećoj putnoj stanici Ad zizio navedeno je rastojanje XVI milja = 24 km.[7]
Gradac je bogat nalazima iz antičkog doba: temeljni zidovi brojnih zgrada, klesani kamen, rimski proizvodi od opeke. Epigrafskih natpisa nema, jer nije ni bilo sistemskih istraživanja. Prostor antičkog naselja zauzima površinu oko 10 ha i na njemu se nalazi oko 20 grčkih bunara.[2]
Ukšići (Ad Azizio) uredi
Ukšići se nalaze u Ljubomirskom polju. Na njivama Liješće, Luke i Grudine, sudeći po prostranstvu supstrukcija i bogatstvu građevinskog materijala, prostiralo se sredinom polja antičko naselje površine 700x900 m. Probno ispitivanje na Tanogama (Luke) gdje su nađeni fragmenti natpisa i miljokaza, otkrilo je dijelove većeg arhitektonskog kompleksa (terme?) sa mozaikom i hipokaustom. Naselje se razvilo na autohtonoj osnovi, u podnožju gradine, sa jakim centralnim uzvišenjem i bedemima u suhozidu.
Zbog toga je, prema Bojanovskom, realno putnu stanicu Ad Azizio, sa grafičke skice Tabula Peutingeriana, na putnom pravcu Narona - Leusinium, locirati u Ukšiće.
Od Ukšića jedna je cesta poljem vodila prema jugu, u pravcu Jasena (preko Vrpolja i Cibrijana), gdje su takođe registrovani ostaci antičkih naseobina i naseobinskih elemeneta.[2]
Panik (Leusinium) uredi
U Paniku se u rimsko doba na epihorskoj osnovi, na raskrsnici puteva prema Nikšiću, s jedne strane, a prema Bileći i Gacku sa druge strane razvilo bogatije naselja.[8] Način građenja zidova ovog naselja, ukrašavanje njegovih prostorija mozaicima i freskama, zagrijavanje prostorija hipokaustom pokazuju uticaj rimskog građevinarstva i na ove krajeve.[9]
Natpis iz Kosijereva uredi
Godine 1959, Dimitrije Sergejevski pronašao je natpis na lijevoj obali Trebišnjice, oko 1 km. od mjesta gdje je stajao most (Mostište), kojim je rimska cesta produžavala prema Nikšiću. Natpis je bio uklesan na živoj kraškoj stijeni, zarastao u mahovinu i šikaru, oštećen algama i lišajevima. Natpis spominje guvernera Dalmacije od 80-83. god. Kasnije je pronađen još jedan natpis i oba su 1967. god, pred potapanje, izrezani iz stijene i prebačeni u muzej u Nikšiću.
Reference uredi
- ↑ „Ivo Bojanovski - Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalamciji”. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1974. Pristupljeno 9. 2. 2018.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „Ivo Bojanovski: Rimska cesta Narona Leusinium kao primjer saobraćajnog kontinuitete”. Arhivirano iz originala na datum 2022-06-20. Pristupljeno 2022-10-27.
- ↑ „Esad Pašalić – ANTIČKA NASELJA I KOMUNIKACIJE U BOSNI I HERCEGOVINI”. Zemaljski muzej, Sarajevo, 1960. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Esad Pašalić – ANTIČKA NASELJA I KOMUNIKACIJE U BOSNI I HERCEGOVINI”. Zemaljski muzej, Sarajevo, 1960. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ Adnan Busuladžić, mentor - STUDENT: Amina Veladžić - Rimska urbanizacija na tlu današnje Bosne i Hercegovine - UNIVERZITET U SARAJEVU FILOZOFSKI FAKULTET
- ↑ „Šefik Bešlagić: LJUBINJE — SREDNJOVJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI”. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ Digitalni atlas Rimskog carstva - About: Pardua, Gornji Gradac, Ljubinje(en)
- ↑ Ivo Bojanovski: Arheološki spomenici - zemaljski muzej
- ↑ Ljiljana Parežanin, arheolog u Zavodu za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa RS. -2016 -Rimske vile u bilećkom selu Panik – tajna pod vodom