Wikipedija

Pravoslavlje u Vojvodini

Pravoslavlje je najzastupljenija verska denominacija kod stanovništva Vojvodine, a predstavlja ga uglavnom Srpska pravoslavna crkva, a delom i Rumunska pravoslavna crkva. Prema popisu iz 2011. godine, 70,25% stanovnika Vojvodine je izjavilo da je pravoslavne vere. Etničke grupe u Vojvodini čiji su pripadnici uglavnom pravoslavne vere su Srbi, Crnogorci, Rumuni, Makedonci i veliki deo Roma, Ukrajinaca i Jugoslovena.

Pravoslavlje u Vojvodini po popisu iz 2011. godine.
Eparhije i manastiri Srpske pravoslavne crkve u Vojvodini.

Verska organizacija uredi

Glavni članci: Srpska pravoslavna crkva, Bačka eparhija, Banatska eparhija, Sremska eparhija, Šabačka eparhija, Rumunska pravoslavna crkva, i Eparhija Dakija Feliks

Pravoslavlje na području Vojvodine uglavnom predstavlja Srpska pravoslavna crkva, organizovana u četiri eparhije: bačku, banatsku, sremsku i šabačku. U regiji je prisutna i Rumunska pravoslavna crkva organizovana u Eparhiju Dakija Feliks, kojoj pripada lokalno rumunsko stanovništvo.

Manastiri uredi

Glavni članak: Fruškogorski manastiri

Na Fruškoj gori se nalazi 16 srpskih pravoslavnih manastira, a prema istorijskim podacima, u vreme osmanske vlasti (16—17. vek) pravoslavnih manastira na Fruškoj gori je bilo još više - 35. Manji broj pravoslavnih manastira se nalazi i u Banatu (7) i Bačkoj (3).

Istorija pravoslavlja u Vojvodini uredi

Ćirilo-metodsko pravoslavlje uredi

 
Ohridska arhiepiskopija 1020. godine
Glavni članak: Ohridska arhiepiskopija

U 9. veku, u Sremu je postojala episkopija koju su osnovali Bugari posle prelaska na hrišćanstvo 865. Njom je jedno vreme upravljao jedan od dvojice svete braće, Metodije. U njegovo vreme episkopija je obuhvatala Gornju i Donju Panoniju, Gornju Meziju i Gornju Dakiju.[1]

Kada je Srem pao u ruke cara makedonskih Slovena Samuila (957—1014), sremska eparhija je potčinjena patrijaršiji u Ohridu. Posle pada Samuilovog carstva, Sirmij je potpao pod vlast Vizantinaca. Ohdridska patrijaršija degradirana je na rang arhiepiskopije. Za arhiepiskopa joj je vizantijski car Vasilije II Bugaroubica postavio nekog Slovena Jovana, a dodelio joj je i 29 episkopija među kojima su bile sremska (grč. επισκοπον της Θραμου), beogradska (grč. επισκοπον της Βελεγραδων) i braničevska (grč. επισκοπον της Βρανιτξης).[2][3][4] Za sremsku episkopiju pouzdano se zna da se prostirala i severno i južno od Save.[5] Za beogradsku episkopiju, pak, nije isključeno da je imala jurisdikciju i nad krajevima severno od Dunava.[6] Ne zna se pouzdano gde je sremskoj episkopiji bilo sedište. Zna se, međutim, da to nije bio manastir sv. Dimitrija, jer tu mogućnost isključuje pismo pape Klimenta VI iz 1344.[7]

Potpavši pod vlast Ugarske (1071), oblast između Dunava i Save, zvana ovostrani Srem („citerior Sirmia“), došla je pod duhovni uticaj katoličke crkve. Oblast južno od Save, zvana „onostrani Srem“ („ulterior Sirmia“), koja odgovara današnjoj Mačvi i slivu Kolubare, ostala je još neko vreme pod vlašću Vizantije i zadržala svoju raniju crkvenu organizaciju. Papa Grigorije IX 1229. kao stanovništvo „onostranog Srema“ navodi pravoslavne Slovene i Grke i podstiče rad na njihovoj katolizaciji.[4][8][9] Verovatno oko 1230. i tu episkopiju je preuzela katolička crkva, a 1232. papa je tražio i potčinjavanje beogradske i braničevske episkopije svetoj stolici u Rimu.[10] Premda je tako formalno nestalo pravoslavne crkvene organizacije u Sremu,[10] do očekivane katolizacije ovih krajeva nije došlo.

Svetosavska crkva uredi

Glavni članak: Srpska arhiepiskopija
 
Pravoslavna crkva Svetog Nikole u Slankamenu, podignuta 1468. godine od strane Vuka Grgurevića.

Obnova pravoslavne crkvene organizacije na prostoru „onostranog Srema“ pada u vreme „sremskog kralja“ Dragutina,[10][11][12] koji se u usmenoj tradiciji smatra za osnivača fruškogorskih manastira Velike Remete i Bešenova.[13] Kao zet i vazal ugarskog kralja, dobio je na upravu Mačvu i Beograd.[6] U povelji srpskog kralja Milutina manastiru sv. Stefana u Banjskoj od 1316/17. posvedočene su mačevska (mačvanska) i braničevska episkopija.[6]

Pad srpske države i napredovanje Turaka naveli su jedan broj Srba sa Balkana na masovno preseljavanje u krajeve severno od Save i Dunava.[14] Koncentracija Srba na prostoru današnjeg Srema bila je toliko velika da je na prvim kartama s početka druge četvrtine 16. veka Srem označen kao srpska zemlja ili Srbija (lat. Rascia, ili lat. Razen).[15]

Mada pouzdane vesti o podizanju srpskih pravoslavnih manastira u srednjovekovnoj Ugarskoj datiraju iz 14. i 15. veka, jedno kasnije predanje beleži da je sv. Sava već u vreme ugarskog kralja Bele osnovao neke manastire, među kojima i Kovilj u Bačkoj.[16] Đurađ Branković je od pape Nikole dobio odobrenje da može u Ugarskog da podigne devet manastira za srpske pravoslavne kaluđere. U 15. veku u Sremu su podignuti manastiri Grgeteg, Hopovo, Krušedol, Šišatovac, Kuveždin, Privina glava, a u Banatu Senđurađ i eventualno još neki.[14]

Prema jednoj povelji sačuvanoj u kasnijem prepisu, beogradski pravoslavni mitropolit je za vreme ugarskog kralja Matije Korvina bio crkveni poglavar svih pravoslavnih u Ugarskoj. U to vreme pravoslavne crkve postojale su u Beogradu, Srpskom Kovinu, Kupinovu i Slankamenu.[17] Za vreme poslednjih Brankovića osnovana je beogradsko-sremska mitropolija sa sedištem u manastiru Krušedolu zadužbini mitropolita Maksima Brankovića (1513—1516).[16]

Obnovljena Pećka patrijaršija uredi

Glavni članak: Pećka patrijaršija
 
Jurisdikcija Pećke patrijaršije u vreme osmanske uprave, 16-17. vek

Kod starijih istoričara preovlađuje mišljenje da je srpska crkva posle pada Despotovine i smrti pećkog patrijarha Arsenija II ponovo došla pod jurisdikciju Ohridske arhiepiskopije (Konstantin Jiriček, Radoslav Grujić i Ilarion Ruvarac).[18] Za razliku od njih, Ljubomir Stojanović, Jovan Radonić i Branislav Đurđev tvrdili su, što na osnovu pretpostavki, što na osnovu zapadnih i turskih izvora, da srpska crkva posle pada Despotovine, odnosno smrti Arsenija II, nije u potpunosti došla u položaj od pre 1219. Polazeći od savremenih domaćih i turskih izvora, Đurđev je došao do zaključka da je srpska crkva u ovom periodu imala neki vid samostalnosti koji je bio najizraženiji na prostorima današnje Srbije (uključujući predele severno od Save i Dunava), Crne Gore i Bosne i Hercegovine.[19]

Radoslav Grujić smatra da je posle definitivog ulaska Srema u sastav Osmanskog carstva (1521), ova oblast kao vikarna eparhija pripojena Beogradskoj mitropoliji. Tako objašnjava i epitet „sremski“ u naslovu beogradskih mitropolita iz 16. i 17. veka.[20] O mitropolijama osnovanim severno od Beograda pre obnove Pećke patrijaršije podaci su vrlo oskudni i nepotpuni.[21] Segedinska mitropolija osnovana je, prema R. Grujiću, u okviru Ohridske arhiepiskopije pre 1556. Te godine (1556) je segedinski episkop Zaharije, rodom iz Vraneša kod Šahovića, podario rukopisno Četvorojevanđelje crkvi Vavedenja presvete Bogorodice (poznatije kao „selinska“) koje se čuva u Narodnoj biblioteci u Sofiji.[22][23] Mitropolija se protezala na oblasti Segedinskog sandžaka: Bač, Sombor i Titel, a 1645. pripojena joj je upražnjena mitropolija za Solnok i Kovin. Kao mitropolit segedinski pominje se 1640. Neofit, koji je proteran iz Segedina, prema nekim izvorima, zbog pokrštavanja nekog muslimana. Na predlog patrijarha Pajsija zamenio ga je avgusta 1645. mitropolit Mihailo, koji je takođe proteran (negde pre jula 1653), „zbog toga što se prema raji nije lepo ophodio“. Na predlog patrijarha Gavrila I zamenio ga je vladika Simeon, koji je verovatno ostao na čelu Segedinske (Bačke) mitropolije sve do 1667, kada se kao mitropolit pominje Georgije.[24] Za budimsku i temišvarsku mitropoliju se zna da su nastale spajanjem nekoliko eparhija, ali se za imena njihovih poglavara ne zna pre vaspostavljanja Pećke patrijaršije. Isto važi i za lipovsku, koja je osnovana pre ili posle ulaska Banata u sastav Osmanskog carstva (1552), a čiji se prvi poznati poglavar, mitropolit Danil, pominje 1563. Jenopoljska mitropolija proslavila se u 17. veku po svojim poglavarima iz porodice Branković, a iz istog perioda sežu vesti o Sigetskoj i Pečujskoj mitropoliji. Požeška mitropolija datira iz vremena posle vaspostavljanja Pećke patrijaršije.

Nadirući sve dalje u unutrašnjost Evrope, Turci su postali svesni značaja Srba. On je najbolje došao do izražaja prilikom pohoda Mehmed-paše Sokolovića na Banat 1551–1552. Cena za dalje uspešno obračunavanje sa katoličkom Evropom podrazumevala je i izvesne koncesije Srbima. Njima za ljubav, obnovljena je Pećka patrijaršija, čiji rad je ozakonjen i ozvaničen. Na taj način ova institucija postala je odgovorna državi.[25] Područje njene jurisdikcije protezalo se na prostore današnje Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slovenije, Mađarske, Slovačke, Rumunije (Banat, Krišana), Bugarske (zapadni deo), Makedonije (severni deo) i Albanije (severni deo). Najveći deo ovog područja bio je u sastavu Osmanskog carstva. Van granica Osmanskog carstva, Patrijaršija se prostirala severno od Budima i Erdelja,[26][27][28] kao i na području današnje centralne Hrvatske i u delu Slovenije.

Za reorganizaciju srpske crkve severno od Save i Dunava zaslužan je patrijarh Makarije Sokolović. On je osnovao nova eparhijska sedišta u Budimu, Pečuju, Segedinu, Aradu, Temišvaru, Vršcu i manastiru Orahovici.[29][30] Zbog toga je među savremenicima nazivan „patrijarhom cele srpske zemlje i pomorskih i severnih krajeva i ostalih“.[31] I patrijarh Maksim Skopljanac gledao je da usavrši crkvenu organizaciju u Podunavlju.[32] Uz to, hteo je da potčini svojoj vlasti sve katoličke manastire i monahe u Osmanskom carstvu.[33] U njegovo vreme plaćanje crkvenih dažbina obavezivalo je podjednako „Madžare, Šokce, Bugare, Srbe, Arnaute i Latine“.[34]

Karlovačka mitropolija uredi

 
Arsenije III Čarnojević
Glavni članci: Karlovačka mitropolija, Arsenije III Crnojević, Bečki rat, i Velike seobe Srba

Krajem 17. veka, došlo je do promene granica u centralnoj Evropi, čime su određene teritorije, do tada pod upravom Osmanskog carstva, došle pod kontrolu Habzburške monarhije. U vreme Velike seobe Srba, izazvane povlačenjem habzburške vojske sa centralnog Balkana, srpski patrijarh Arsenije III Čarnojević sazvao je u Beogradu crkveno-narodni sabor. Na njemu su uzeli učešća episkopi, sveštenici, sveštenomonasi i narodni glavari sa obe strane Save i Dunava. Odlučeno je da se u Beč pošalje episkop jenopoljski Isaija da utvrdi uslove pod kojima će pravoslavni Srbi živeti u Habzburškoj monarhiji. Zahtevalo se da srpska Crkva u okviru Habzburške monarije dobije onaj položaj koji je imala pod Turcima.

 
Manastir Krušedol

Patrijarh Arsenije III je krenuo sa reorganizacijom pravoslavne crkvene organizacije na području današnje Vojvodine, koja je ovde kao sastavni deo Pećke patrijaršije postojala i za vreme turske uprave. Osnivao je nove episkopije, postavljao episkope i sređivao u srpskoj crkvi haotičko stanje prouzrokovano ratom.

Posle smrti patrijarha Arsenija III sledeća pitanja izbila su na dnevni red: ko će ga naslediti, kako će se zvati nova crkvena oblast u Habzburškoj monarhiji i kakav će biti njen odnos prema Pećkoj patrijaršiji.[35] Po pitanju kanonskog odnosa buduće crkvene oblasti sa patrijaršijom u Peći, Srbi su se podelili u dve grupe: dok je grupa okupljena oko episkopa jenopoljsko-aradskog Isaije Đakovića bila za izbor novog patrijarha i organizovanje jedne nove patrijaršije za Srbe u Habzburškoj monarhiji, druga grupa okupljena oko sremskog mitropolita Stefana Metohijca bila je za organizovanje jedne autonomne mitropolije pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije.[36] Među Srbima je prevagnulo gledište Stefana Metohijca da se srpska crkva u Habzburškoj monarhiji organizuje kao autonomna mitropolija u sklopu Pećke patrijaršije i na čelu sa oblasnim mitropolitom koji bi se nazivao „prvi“ ili „načalni“ mitropolit.

Na prvom privilegijalnom narodno-crkvenom saboru u januaru 1708. manastir Krušedol je izabran za sedište novoosnovane mitropolije, a episkop jenopoljski Isaija Đaković za naslednika patrijarha Arsenija III. Odlučeno je takođe da mitropolija ostane u neraskidivoj crkveno-kanonskoj zavisnosti od Patrijaršije u Peći,[35][37] od koje je 1710. dobila priznanje autonomije.[38] Krušedolska mitropolija osnovana je, dakle kao autonomna (ne i autokefalna) crkvena oblast u sastavu Pećke patrijaršije. Takvu reputaciju je imala kod istočnih, carigradskih i jerusalimskih patrijaraha.[39]

Od 1713. godine sedište mitropolije se nalazilo u Sremskim Karlovcima. Posle ukidanja Pećke patrijaršije (1766. godine), Vaseljenska crkva je Karlovačku mitropoliju prećutno priznala za potpuno nezavisnu i samoupravnu. Od 1848. do 1920. mitropolit karlovački je počasno nosio titulu patrijarha srpskog, koju Vaseljenska crkva, međutim, nije priznavala. Godine 1920, Karlovačka mitropolija je spojena sa ostalim srpskim crkvenim oblastima u jedinstvenu Srpsku patrijaršiju.

Drugi svetski rat uredi

Srpska pravoslavna crkva na području Vojvodine je dosta stradala u Drugom svetskom ratu, naročito u Sremu, gde je svoju vlast uspostavila marionetska Nezavisna Država Hrvatska. Već krajem aprila 1941. ustaški režim je počeo da sprovodi zamisao o promeni statusa fruškogorskih manastira, njihovim direktnim potčinjavanjem i korišćenjem manastirskih imanja. Međutim, korišćenje manastirskih materijalnih dobara nije bio jedini cilj novouspostavljnog režima. Bitan cilj ustaškog delovanja na Fruškoj gori bio je i slabljenje kulturne i duhovne osnove srpskog naroda na ovim prostorima.[40]

24. juna 1941. Ante Pavelić je doneo odluku o osnivanju Državnog ravniteljstva za obnovu kojom su svi fruškogorski manastiri potpali pod patronat ovog sektora ustaške vlasti. Ova služba imala je zadatak da iscrpi što više materijalnih dobara iz pravoslavnih manastira i eparhijskog kompleksa zgrada i ustanova u Sremskim Karlovcima. Ustaške vlasti su slobodno raspolagale celokupnom manastirskom imovinom smatrajući je ratnim plenom.[40]

Duhovni život fruškogorskih manastira zapao je u veoma tešku situaciju još u leto 1941. godine. Za pravoslavne monahe situacija je postala posebno teška kada je u Srem prebačena grupa od 86 slovenačkih rimokatoličkih sveštenika sa poslugom. Njih je nemačka vlast predala ustašama kako bi ih prebacili u fruškogorske manastire. Ustaše su odlučile da pitanje pravoslavnih monaha iz fruškogorskih manastira reše na drastičan način — deportacijom u koncentracione logore. Državno ravniteljstvo je 9. avgusta 1941. godine donelo odluku o čišćenju fruškogorskih manastira od pravoslavnog monaštva, nakon čega su mnogi kaluđeri bili uhapšeni i sprovedeni u logor, dok je nekolicina njih uspela da izbegne u Srbiju.[40]

Nakon akcije uklanjanja pravoslavnog monaštva sa Fruške gore, Komisija Muzeja za umetnost iz Zagreba je septembra 1941. obišla sve fruškogorske manastire i iz njih odnela sve umetničke predmete.[40]

Posle razaranja i pljačke u Drugom svetskom ratu od pokretne imovine u manastirima nije ostalo gotovo ništa. Ono što ustaše nisu odnele u Zagreb spaljeno je i uništeno.[41] Tako su u manastiru Hopovu ustaše spalile ikonostas Teodora Kračuna, u manastiru Rakovcu ikonostas baroknog slikara Vasilija Ostojića, u manastiru Velika Remeta ikone iz XVII i XVIII veka, u Kuveždinu ikone i zidni životopis akademskog slikara Pavla Simića, u Bešenovu deo ikonostasa akademskog slikara Stevana Aleksića, u Šišatovcu ikonostas slikara Grigorija Davidovića Opšića. U fruškogorskim manastirima su ustaše ukupno uništile više od 300 ikona.[42]

Galerija uredi

  •  
    Pravoslavlje na teritoriji današnje Vojvodine 1054. godine
  •  
    Pravoslavlje na teritoriji današnje Vojvodine u 14. veku
  •  
    Pravoslavlje na teritoriji današnje Vojvodine u 16-17. veku

Reference uredi

  1. ↑ Grujić 1939: str. 331
  2. ↑ Novaković 1908: str. 36, 42, 45
  3. ↑ Grujić 1989: str. 10
  4. ↑ 4,0 4,1 Dinić 1978: str. 278–79
  5. ↑ Grujić 1939: str. 332
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Grujić 1939: str. 339
  7. ↑ Grujić 1939: str. 333
  8. ↑ Popović 1957: str. 54
  9. ↑ Mihaldžić 1937: str. 79
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Radonić 1939: str. 334
  11. ↑ Grujić 1989: str. 22
  12. ↑ Ćirković 1982a: str. 315–16
  13. ↑ Kovačević & Ninković 2010: str. 263
  14. ↑ 14,0 14,1 Samardžić 1993: str. 32
  15. ↑ Ćirković 1982b: str. 435
  16. ↑ 16,0 16,1 Samardžić 1993: str. 17
  17. ↑ Ćirković 1982b: str. 444
  18. ↑ Samardžić 1993b: str. 14–15
  19. ↑ Samardžić 1993b: str. 15
  20. ↑ Tričković 1980: str. 126
  21. ↑ Samardžić 1993b: str. 17–18
  22. ↑ Vuković 2006: str. 313
  23. ↑ Vuković 1996: str. 188
  24. ↑ Tričković 1980: str. 127
  25. ↑ Samardžić 1993b: str. 45–45
  26. ↑ Anuichi 1980: str. 20
  27. ↑ Samardžić 1993b: str. 56
  28. ↑ Milićević 1968: str. 230
  29. ↑ Samardžić 1993b: str. 58
  30. ↑ Grujić 2009b: str. 631–32
  31. ↑ Vuković 1996: str. 296
  32. ↑ Samardžić 1993b: str. 93
  33. ↑ Grujić 2009v: str. 652
  34. ↑ Samardžić 1993b: str. 94, 97
  35. ↑ 35,0 35,1 Slijepčević 1991: str. 19–30
  36. ↑ Grujić 1929a: str. 55–56
  37. ↑ Gavrilović 2007: str. 479
  38. ↑ Veselinović 1993: str. 563
  39. ↑ Grujić 1929v: str. 367
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 Manastir Grgeteg u Drugom svetskom ratu - ISTORIJSKA BIBLIOTEKA
  41. ↑ Vodič kroz Svetu Goru - ''Fruškogorski manastiri'' Dejan Medaković
  42. ↑ Knjiga “TOTALNI GENOCID” – Nezavisna država Hrvatska 1941-1945

Literatura uredi

  • Grujić, Radoslav (1939). „Duhovni život”. Vojvodina. I. Novi Sad. 
  • Grujić, Radoslav (1909). Apologija srpskoga naroda u Hrvatskoj i Slavoniji i njegovih glavnih obeležja. Novi Sad. 
  • Novaković, Stojan (1908). „Ohridska arhiepiskopija u početku 11. veka”. Glas SKA 76: 1-62. 
  • Grujić, Radoslav (1989). Pravoslavna srpska crkva. Kragujevac. 
  • Dinić, Mihailo (1978). Srpske zemlje u srednjem veku. Beograd. 
  • Popović, Dušan (1957). Srbi u Vojvodini. I. Beograd. 
  • Jireček, Konstantin; Radonić, Jovan (1981). Istorija Srba. I. Beograd. 
  • Jireček, Konstantin; Radonić, Jovan (1981). Istorija Srba. I. Beograd. 
  • Stojkovski, Boris (2012). „Sremski biskupi 1229–1534”. Istraživanja 23: 161-180. 
  • Miklosich, Franz (1872). „Die slavischen Elemente im Magyarischen”. Denkschriften der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-Historische Classe 21: 1-74. 
  • Mihaldžić, Stevan (1937). Baranja od najstarijih vremena do danas. Novi Sad. 
  • Kalić, Jovanka (1973). „Srednjovekovni pečati Beograda”. Godišnjak grada Beograda 20: 28-31. 
  • Ćirković, Sima (1982a). „Kretanja prema severu”. Istorija srpskog naroda. II. Beograd. 
  • Ćirković, Sima (1982b). „Srpski živalj na novim ognjištima”. Istorija srpskog naroda. II. Beograd. 
  • Ćirković, Sima (1968). „Srednji vek”. Vojvodina. Znamenitosti i lepote. Beograd. 
  • Kovačević, Duško M.; Ninković, Nenad (2010). „Inventar manastira Bešenova iz 1896. godine”. Istraživanja 21: 263-310. 
  • Samardžić, Radovan (1993a). „Srpski narod pod turskom vlašću”. Istorija srpskog naroda. III/1. Beograd. 
  • Samardžić, Radovan (1993b). „Srpska pravoslavna crkva u XVI i XVII veku”. Istorija srpskog naroda. III/2. Beograd. 
  • Ivić, Aleksa (1914). Istorija Srba u Ugarskoj. Zagreb. 
  • Tričković, Radmila (1980). „Srpska crkva sredinom XVII veka”. Glas SANU 320: 62-71. 
  • Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd, Podgorica, Kragujevac. 
  • Vuković, Sava (2006). „Zaharije Vraneš”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad. 
  • Anuichi, Silviu (1980). Relaţii bisericeşti româno-sîrbe în secolele al XVII-lea şi al XVIII-lea. Bukureşti. 
  • Milićević, Jovan (1968). „Vojvodina 1521–1699”. Vojvodina. Znamenitosti i lepote. Beograd. 
  • Grujić, Radoslav (2009b). „Makarije”. Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka. 2. Novi Sad-Sremski Karlovci. 
  • Grujić, Radoslav (2009v). „Maksim Skopljanac”. Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka. 2. Novi Sad-Sremski Karlovci. 
  • Gavrilović, Slavko (2007). „Isaija Đaković”. Srpski biografski rečnik. 4. Novi Sad. 
  • Adamović, Jova (1902). Privilegije srpskog naroda u Ugarskoj i rad Blagoveštenskog sabora. Zagreb. 
  • Pavlović, Stevan (1870). Srpski narodni sabor u Sremskim Karlovcima godine 1869. Novi Sad. 
  • Tomić, Svetozar (1905). „Skopska Crna Gora”. Srpski etnografski zbornik. 6. Beograd. 
  • Veselinović, Rajko (1993). „Srbi u Velikom ratu 1683–1699”. Istorija srpskog naroda. III/1. Beograd. 
  • Slijepčević, Đoko (1991). Istorija srpske pravoslavne crkve. II. Beograd. 
  • Grujić, Radoslav (1929a). „Postanak Krušedolske mitropolije”. Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu II/1: 53-65. 
  • Grujić, Radoslav (1929b). „Karlovci, rezidencija krušedolskih mitropolita”. Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu II/2: 194-204. 
  • Grujić, Radoslav (1929v). „Avtokefalnost Karlovačke mitropolije”. Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu II/3: 365-379. 
  • Grujić, Radoslav (1931a). „Pećki patrijarsi i Karlovački mitropoliti u 18. veku”. Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu IV/1: 13-34. 
  • Grujić, Radoslav (1931b). „Pećki patrijarsi i Karlovački mitropoliti u 18. veku”. Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu IV/2: 224-240. 
  • Gavrilović, Slavko (2006). „Isaija Đaković. Arhimandrit grgeteški, episkop jenopoljski i mitropolit krušedolski”. Zbornik Matice srpske za istoriju 74: 7-35. 
  • Grujić, Radoslav (1906a). Kako se postupalo sa srpskim molbama na dvoru ćesara avstrijskog. Poslednje godine života patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Novi Sad. 
  • Grujić, Radoslav (1906b). Prilozi istoriji odnošaja naših s Rumunima u XVIII veku. Sremski Karlovci. 
  • Radonić, Jovan (1939). „Srbija i Ugarska u srednjem veku”. Vojvodina. I. Novi Sad. 
  • Dinić-Knežević, Dušanka (1996). „Naša kritička istoriografija o srpskom življu na području današnje Vojvodine u srednjem veku”. Zbornik Matice srpske za istoriju 54: 193-230. 
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Pravoslavlje_u_Vojvodini&oldid=20194711