Zgrada nekadašnje Sinagoge u Zenici

Sinagoga u Zenici nalazi se u Zenici, Bosna i Hercegovina. Proglašena je za nacionalni spomenik BiH.

Lokacija

Zgrada nekadašnje sinagoge nalazi se u urbanoj zoni Zenice, između Stare čaršije i stambenih zona Pišća i Potoka.

Historija

Krajem 15. i početkom 16. vijeka dio sefardskih Jevreja, protjeranih 1492. godine iz Španije i Portugala, doseljavaju se i na područje Bosne i Hercegovine. U Zenicu su došli oko 1750. godine.

Nakon 1878. godine Zenicu naseljavaju i aškenaske porodice. Godine 1910. U Zenici je živjelo 297 Jevreja. Do 1885. godine podigli su sinagogu pored čaršije, a nešto kasnije i groblje na periferiji grada. Sadašnja Sinagoga u Zenici sagrađena je 1904. - 1907, po projektu Miloša Komadine.

Drugi svjetski rat je imao katastrofalne posljedice po zeničku jevrejsku zajednicu: njemački okupator i ustaše su 1941. godine Sinagogu opljačkali, demolirali, njen inventar i enterijer uništili, a objekat pretvorili u konjušnicu. U periodu 1941. - 1945., od ukupno 240 zeničkih Jevreja poginulo je 185, a strahote rata preživjelo svega 55 osoba.

Nakon Drugog svjetskog rata, malobrojni preživjeli članovi Jevrejske općine Zenica, nisu bili u mogućnosti da obnove demoliranu zgradu Sinagoge, tako da je sinagoga promijenila svoju namjenu. Željezera Zenica je sinagogu privremeno obnovila i tu smjestila svoju štampariju. Od 1960. godine, služila je kao magacin i prodavnica namještaja. Godine 1968. postignut je dogovor s Jevrejskom zajednicom Jugoslavije da se zgrada sinagoge da na trajno korištenje muzeju Zenice. Ovaj dogovor je prešao s Muzeja Zenice na instituciju Muzej Grada Zenice nakon rata 1992-1995. Prizemlje se koristi kao galerijski prostor za povremene i stalne likovne postavke, a na spratu je depo muzeja.

Opis

Objekat Sinagoge u Zenici je pravougaona građevina vanjskih gabaritnih mjera 10,20 x 18,50 m. Stilski pripada periodu historicizma, odnosno eklektičkog izraza. Igrađena je u pseudomaurskom slogu, odnosno u mudejar stilu. Pseudomaurski slog na zeničkoj Sinagogi najuočljiviji je na reljefnim ornamentima fasada, prozorskim otvorima, formi lukova i alternaciji obojenih horizontalnih traka na fasadama.

Postoje različita tumačenja historičara umjetnosti i arhitekture o upotrebi eklektičke arihitekture, a posebno pseudomaurskog sloga u Bosni i Hercegovini. Objašnjenje te pojave sadržano je zapravo u slijedu i praćenju kretanja u evropskoj arhitekturi kraja 18. i 19. vijeka, koje karakterizira eklekticizam, odnosno pojava neo i pseudo stilova.

Mišljenje dr. Eleonore Künzl je da porijeklo maurskog stila u jevrejskoj umjetnosti – posebno u arhitekturi – ne treba vezati za reminiscencije na „zlatno doba“ jevrejske prošlosti u Španiji. Od presudne važnosti je bilo jačanje duhovne, nacionalne i socijalne emancipacije Jevreja koji nastoje što aktivnije učestvovati u životu nejevrejske okoline... budući da sada Jevreji slobodno ističu svoje orijentalno porijeklo (a i okolina ih smatra orijentalnim neevropskim narodom), grade svoje bogomolje nerijetko monumentalne i bogato dekorisane u egipatskom, maurskom ili kojem drugom istočnom stilu.

Literatura

• Kemal Hrelja, Zenica i njena okolina, Sarajevo, 1957, tabela na str. 67.