Etrurci – razlika između verzija

 

[[Antička Grčka|Grci]] su Etrurce zvali ''Tyrsēnoi'' ili ''Tyrrhēnoi'', dok su ih [[Latini]] nazivali ''Tusci'' ili ''Etrusci'', odakle potiču i srpskohrvatski nazivi za njih. Na latinskom se njihova zemlja zvala ''Tuscia'' ili ''Etruria''. Prema grčkom istoričaru [[Dionizije iz Halikarnasa|Dioniziju iz Halikarnasa]] (oko 20. st. e.), sami Etrurci su sebe zvali ''Rasenna'', a ta je izjava potvrđena oblikom ''rasna'', koji se nalazi na etrurskim natpisima.

 

== Geografski uslovi i prirodna bogatstva ==

Antička se Etrurija nalazila u srednjoj [[Italija|Italiji]], ograničena na zapadu [[Tirensko more|Tirenskim morem]] (za koje su Grci već rano priznali da pripada narodu ''Tyrrhenoi''), na severu rekom Arno, a na istoku i jugu rekom [[Tibar]]. Ova se oblast velikim delom poklapa sa današnjom [[Toscana|Toskanom]], te s delovima [[Lazio|Lacija]] i [[Umbria|Umbrije]]. Glavno prirodno bogatstvo ove oblasti, koje je nesumnjivo imalo važnu ulogu u etrurskoj trgovini i razvoju gradova, bile su bogate naslage metala kako u severnoj tako i u južnoj Etruriji. Na jugu, u primorskoj oblasti koja se prostirala između prvih velikih etrurskih gradova Tarkvinija (''Tarquinii'') i Cere (''Cerae'', danas ''Cerveteri''), niske planine Tolfa su pružale zalihe bakra, gvožđa i kalaja. Ti su se minerali vadili i u unutrašnjosti zemlje, u oblasti planine Amijata, najviše planine u Etruriji, blizu grada Kluzija (''Clusii'', danas ''Chiusi''). Najproduktivnija je oblast ipak bila u severnoj Etruriji, u planinskom lancu nazvanom Catena Metallifera (= "Lanac koji daje metal"), odakle su se u ogromnim količinama vadili bakar i, naročito, gvožđe. Grad Populonija (''Populonia''), smešten na obali, imao je vodeću ulogu u ovoj industriji, kao i obližnje ostrvo [[Elba]], koje je od ranog vremena bilo poznato po svom rudnom bogatstvu.

 

 

== Istorijski periodi ==

O prisustvu Etruraca u Etruriji svedoče pre svega njihovi sopstveni natpisi, koji se datiraju u oko 700. godinu st. e., ali veruje se da su Etrurci živeli u Italiji i pre ovog vremena, te da [[Praistorija|praistorijska]] kultura [[Željezno doba|gvozdenog doba]] nazvana "[[Villanova]]" (9―8. vek st. e.) zapravo predstavlja ranu fazu etrurske civilizacije.

 

Kako ne postoje nikakva etrurska [[Književnost|književna]] dela, hronologija etrurske istorije i civilizacije konstruisana je na osnovu [[Arheologija|arheoloških]] i literarnih podataka bolje poznatih civilizacija [[Antička Grčka|Grčke]] i [[Antički Rim|Rima]], te [[Egipat|Egipta]] i [[Bliski Istok|Bliskog Istoka]]. Etrurci su prvi put došli u dodir sa Grcima otprilike u vreme kada je u Italiji osnovana prva grčka kolonija (775―750. st. e.), kada su Grci sa ostrva [[Eubeja|Eubeje]] osnovali gradić ''Pithekoussai'' u [[Napuljski zaliv|Napuljskom zalivu]]. Posle toga u Etruriju su se uvozili mnogi grčki i bliskoistočni predmeti, pa su oni ― zajedno sa etrurskim artefaiktima, koje odaju grčki ili orijentalni uticaj ― poslužili da se uz opštu ustanovi i nešto preciznija hronologija. Zapravo, nazivi za istorijske periode u Etruriji pozajmljeni su od odgovarajućih perioda u Grčkoj; ti su periodi ustanovljeni tako da uvek nastupaju nešto kasnije nego odgovarajući periodi u Grčkoj (što je možda pogrešno), kako bi se ostavio prostor za "protok vremena" između kultrura. Tako etrurski [[Hronologija antičke Grčke|orijentalizirajući period]] pripada 7. veku st. e., [[Hronologija antičke Grčke|arhajski period]] 6. veku i prvoj polovini 5. veka, [[Hronologija antičke Grčke|klasični period]] drugoj polovini 5. veka i 4. veku, a [[Hronologija antičke Grčke|helenistički period]] traje od 3. do 1. veka st. e. Tokom 1. veka st. e. etrurska je kultura bila asimilovana u rimsku civilizaciju, pa je nestala kao poseban entitet.

 

== Jezik i pismo ==

 

== Poreklo ==

Pošto su Etrurci govorili neindoevropskim jezikom, dok su ih istovremeno u istorijsko doba okruživali indoevropski narodi, kao što su Latini i Umbro-Sabeli, ispitivači su u 19. veku proučavali i raspravljali poreklo ovog "anomalnog" naroda. Iz tih rasprava proizašli su sporovi, koji su se nastavili i u 20. veku, ali su sada izgubili mnogo od svog intenziteta. Vodeći naučnik na polju etrurskih studija, [[Massimo Pallottino]], mudro je primetio da su takve rasprave postale sterilne kao rezultat netačne formulacije problema. Suviše je naglaska bilo stavljeno na ishodište Etruraca, s očekivanjem da može postojati jedan jednostavnan odgovor. U stvarnosti je ovaj problem izuzetno složen, a pažnja bi zapravo trebalo da se usmeri na formaciju stanovništva, kao, na primer, pri proučavanju porekla "Italijana" i "Francuza". Pallottinov se stav može jasnije razumeti kroz kratak prikaz te rasprave.

 

 

Ove severne veze u izvesnom smislu predstavljaju paralelu grčkim uticajima u narednim periodima, a to su eubejski (8. vek), korintski (7. vek), [[Jonija|jonski]] (6. vek) i [[Atika|atički]] (5. vek). Slično tome, orijentalni se uticaji mogu lako potvrditi, a potiču iz tako različitih oblasti kao što su Lidija, [[Urartu]], [[Sirija]], [[Asirija]], [[Fenikija]] i Egipat. Ali, ni jedna od ovih veza sama po sebi ne daje nikakav čvrst dokaz o "poreklu" Etruraca, a današnja je nauka mnogo više zainteresovana za razumevanje međusobnih odnosa ovih uticaja i za kontekst u kojem se razvila civilizacija u samoj Etruriji.

 

== Ekspanzija i dominacija ==

Arheološki podaci pomažu da se stvori slika o počecima etrurskih gradova tokom villanovskog perioda. Gotovo u svakom većem etrurskom gradu istorijskog doba nalaze se ostaci iz villanovskog perioda, ali najraniji znaci formiranja gradova pojavljuju se na jugu, posebno blizu obale. Postoji hipoteza da su se u ovo vreme grupe koliba, koje su činile mrežu više sela na jednom brdu ili na nekoliko susednih brda, stapale u proto-gradska naselja. Sa ovom se hipotezom slaže činjenica da neki gradovi imaju ime u množini, na primer ''Vulci'', ''Tarquinii'', ''Veii''. Urne sa pepelom, u obliku ovalnih koliba sa slamnatim krovom, pronađene u toj oblasti, pokazuju kako su mogle izgledati kuće za stanovanje, dok sličnost zagrobnih predmeta za žene i muškarce otkriva društvo koje je u suštini bilo egalitarno, barem u svojim ranim fazama. Često se kao ostatak iz proto-villanovskog perioda nailazi i na kremacija sa pepelom pohranjenim u bikoničnu urnu; pojavila se i [[inhumacija]], koja je tokom orijentalizirajućeg perioda postala dominantan obred, osim u severnoj Etruriji, gde se kremacija zadržala sve do 1. veka st. e.

 

 

== Organizacija ==

Od 6. veka st. e. nadalje teritorijalna organizacija i političko-ekonomska inicijativa bile su koncentrisane u ograničenom broju velikih gradova-država u samoj Etruriji. Ovi gradovi-države, slični grčkim polisima, sastojali su se od jednog urbanog centra i teritorije čija je veličina varirala. Brojni izvori pominju savez "Dvanaest gradova" Etrurije, koji je stvoren u religijske svrhe, ali je izgleda dobio i neke političke funkcije. Sastajao se svake godine u glavnom etrurskom svetilištu, ''Fanum Voltumnae'', tj. svetilištu Voltumne, blizu [[Volsinij]]a. Tačna lokacija ovog svetilišta nije poznata, ali se ono možda nalazilo blizu današnjeg Orvijeta (za koji mnogi veruju da je antički Volsinij). Što se tiče Dvanaest gradova, nije sačuvan nijedan konačan spisak tih gradova (izgleda da su oni vremenom varirali), ali su se među njima verovatno nalazili sledeći veći gradovi: Cera, Tarkvinij, Vulci, Ruzela, Vetulonija, Populonija (svi blizu obale), te Veji, Volsinij, Kluzij, Peruzija (Perugia), Kortona, Arecij ([[Arezzo]]), Fezula (Fiesole) i Volatera (Volterra) ― svi u unutrašnjosti zemlje. Postoje pomeni i sličnih etrurskih saveza u Kampaniji i severnoj Italiji, ali je mnogo teže sastaviti spisak etrurskih kolonija ili etrurizovanih gradova koji bi mogli ulaziti u sastav tih saveza.

 

 

Etrurske su žene uživale visok status i stepen slobode kakav je bio nepoznat u Rimu i, naročito, u Grčkoj. Mogle su posedovati i u javnosti pokazivati luksuzne predmete; slobodno su učestvovale u javnom životu, pohađale gozbe i pozorišne predstave; na gozbama su ― na zaprepašćenje Grka i Rimljana ― igrale, pile i na krevetima ležale u bliskom fizičkom kontaktu sa svojim muževima. Etrurske su dame često bile pismene, kako se može zaključiti po natpisima na njihovim ogledalima, pa čak i učene, ako je verovati Livijevom portetu Tanakvil kao veštom auguru. Njihova važna uloga u porodici bila je stalna karakteristika etrurskog aristokratskog društva i izgleda da je bila značajna za njegovu stabilnost i trajnost.

 

== Kriza i pad ==

Kraj 6. i početak 5. veka bio je preloman trenutak za etrursku civilizaciju. U to je vreme izbilo nekoliko kriza, od kojih se Etrurci nikada nisu potpuno oporavili i koje su, kako se ispostavilo, bile zapravo samo početak brojnih nedaća koje su imali da pretrpe u narednim vekovima. Proterivanje [[Trakvinije Oholi|Tarkvinijevaca]] iz Rima 509. godine st. e. lišilo ih je kontrole nad ovom strateškom tačkom na Tibru i preseklo njihov kopneni put u Kampaniju. Uskoro su izgubili i premoć na moru, kada su brodovi sirakuškog tiranina [[Hijeron I|Hijerona I]] naneli katastrofalan poraz njihovoj floti kod Kume 474. god. st. e. Izgubivši svaki kontakt s etrurskim gradovima u Kampaniji, nisu mogli sprečiti da ovu oblast preuzmu umbro-sabelska plemena, koja su se iz unutrašnjosti kretala prema obali.

 

 

== V. također ==

* [[Etrurska umetnost]]

 

{{commonscat|Etruscans}}

* [http://etp.classics.umass.edu Etruscan Texts Project], a searchable database of Etruscan inscriptions.

* [http://www.umass.edu/etruscannews Etruscan News Online], the Newsletter of the American Section of the Institute for Etruscan and Italic Studies.