Sloboda – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
m r2.5.1) (robot Dodaje: af:Vryheid |
prošireno |
||
Red 1:
{{otheruses}}
[[Image:Li-ber-ty.jpg|thumb|desno|Antički simbol slobode]]
'''Sloboda''' ({{jez-gr|ἐλευθερία}} {{jez-lat|libertas}}) se odnosi, u općenitom smislu, na tvrdnju «biti slobodan» (nesputan, neograničen, nezarobljen) i označava stanje u kojem subjekt može delovati bez prisile i zabrane.
▲'''Sloboda''' se odnosi, u općenitom smislu, na tvrdnju «biti slobodan» (neograničen, nezarobljen). Francuzi su ustanovili da je stanje slobode prirođeno čovjeku radi činjenice da posjeduje [[duša|dušu]] i [[svijest]], sa dodatkom da svaki odnos sa društvom podrazumijeva donekle gubitak slobode.
Politička sloboda je često bila uzrok [[revolucija]]ma. Društvena teorija najčešće razlikuje dve vrste slobode: negativna tj. "sloboda od" i pozitivna tj. "sloboda za". Prva je sloboda u smislu autonomije, što znači biti slobodan i nezavistan od svakog vanjskog uticaja i prisile. Druga sloboda je u smislu participacije tj. učestvovanja.▼
▲Sloboda je često bila uzrok revolucijama. [[Biblija]] govori o tome da je [[Mojsije]] izbavio narod iz ropstva i odveo ga u Slobodu. U čuvenom govoru [[Martin Luther King|Martina Luthera Kinga]] «I Have a Dream», citirao je staru duhovnu pjesmu pjevanu od crnih američkih robova: «Napokon slobodni! Napokon slobodni! Hvala Bogu Svevišnjem napokon smo slobodni!» [[Sumer]]ska klinasta riječ ''ama-gi'', je najstariji pisani simbol koji predstavlja ideju slobode.
U [[filozofija|filozofiji]] postoji više povezanih određenja pojma slobode. Sloboda kao sloboda izbora podrazumeva sposobnost čoveka da bira između različitih mogućnosti i da donosi odluke. Sloboda kao [[autonomija]] [[delanje|delanja]] znači mogućnost delanja po sopstvenoj volji koje pretpostavlja odsutnost svake prinude spolja. Sloboda kao [[sloboda volje]] podrazumeva sve ono što ne škodi drugome. Ovaj pojam slobode podrazumeva samoograničenje, jer bi bezgranična sloboda bila samovolja, odnosno negacija slobode drugog.<ref name="Enciklopedija političke kulture">Sloboda, Enciklopedija političke kulture, Savremena administracija, Beograd</ref>
▲Društvena teorija najčešće razlikuje dve vrste slobode: negativna tj. "sloboda od" i pozitivna tj. "sloboda za". Prva je sloboda u smislu autonomije, što znači biti slobodan i nezavistan od svakog vanjskog uticaja i prisile. Druga sloboda je u smislu participacije tj. učestvovanja.
U [[ontologija|ontološkom]] smislu sloboda čini [[bit]] čoveka, njegovu čovečnost koja ga razlikuje od ostalih bića determinisanih nužnošću.<ref name="Filozofijski rečnik">Sloboda, Filozofijski rečnik, Matica Hrvatska, Zagreb 1984.</ref> Pošto sloboda čini bit čoveka kao ličnosti, neki je nazivaju i ličnom slobodom. Glas ove temeljne ljudske slobode se zove [[savest]].<ref name="Filozofijski rečnik"/> Premda se čovek ne može odreći ove slobode, on se naspram nje može oglušiti. Ukoliko pak svesno preuzima svoju slobodu, a time i odgovornost, onda se ona naziva pozitivnom slobodom, koja se ispoljava kao "sloboda za".
[[Category: Filozofska terminologija]]▼
== Sloboda u filozofiji ==
Stari Grci su slobodu shvatali prvenstveno kao političko pravo građana u [[polis]]u, jer je građanin (''polites'') bio slobodan čovek, za razliku od [[rob]]a. Etimologija starogrčkog pojma ''eleutheros'' označava stanje u kome ljudi žive zajedno i pripadaju jednom narodu. Otuda i reč sloboda (''eleutheria'') upućuje na ljudsku međusobnost, pripadnost nekoj zajednici.<ref name="Enciklopedija političke kulture"/> [[Platon]] smatra da idelna [[država]] osigurava najveću slobodu za sve građane kao ostvarenje pravednosti, gde svako radi ono u čemu je najbolji. [[Aristotel]] pak određuje slobodu čoveka na ontološkoj, etičkoj i političkoj ravni. U ontološkom smislu slobodnim nazivamo čoveka koji živi radi sebe a ne radi drugoga (Met. 982 b 26), dakle onog koji je određen samosvrhom. Na tom temelju uzdiže se i sloboda u etičkom smislu kao namera ili izbor "stvari koje su u našoj moći i koje su ostvarive" (Nik. Etika 1112 a). U političkom smislu sloboda je ostvarenje poretka zajednice gde svako postiže najveću afirmaciju: "Slobodi kao prvo pripada da se naizmenično vlada i biva vladan" (Pol. 1317 b 1). Samo čestit čovek može postati i čestit gradađin ne uzurpirajući i ne zloupotrebljavajući vlast, jer je kao jednak prema drugima kada je sam na vlasti i kada je pod vlašću drugih. [[stoicizam|Stoička]] filozofija je poimala slobodu kao saznatu nužnost. Ovo shvatanje slobode ima svoje sledbenike u predstavnicima [[determinizam|determinizma]].
[[Srednjovekovna filozofija]] premešta težište problematike iz politike u unutrašnjost subjekta, pa se sloboda pre svega ispoljava kao sloboda volje. [[Hrišćanska filozofija]] božije sveznanje suprotstavlja slobodnoj volji jedinke, iz čega izvodi [[predodređenost]] ljudske delatnosti.
[[Image:Eugène Delacroix - La liberté guidant le peuple.jpg|thumb|220px|[[Ežen Delakroa]], ''Sloboda vodi narod'']]
U [[novovekovna filozofija|novovekovnoj filozofiji]] problem slobode dobija na važnosti u borbi građanstva protiv feudalnog apsolutizma i dolazi do izražaja u teorijama prirodnog prava, društvenog ugovora i liberalizma. Prema [[Baruh Spinoza|Baruhu Spinozi]], suprotnost slobodi nije [[nužnost]] nego prinuda. Francuski filozofi prosvetiteljstva su smatrali da je stanje slobode prirođeno [[čovek]]u zbog činjenice da poseduje [[duša|dušu]] i [[svest]]. [[Ruso]] smatra slobodu osnovnim svojstvom čoveka bez kojeg nema ni [[pravo|prava]], ni [[dužnost]]i, ni [[moralnost]]i.
{{citat3|Odreći se svoje slobode, to znači odreći se svakog svojstva čoveka, čovečanskih prava, čak i svoje dužnosti... Oduzeti svaku slobodu svojoj volji znači oduzeti svaku moralnost svojim delima.|[[Ruso]], Društveni ugovor<ref>Odeljak "O ropstvu", Društveni ugovor, Beograd 1949, str. 13</ref>}}
[[Kant]] smatra čoveka kao [[čula|čulno]] biće neslobodnim. Za njega je sloboda u negativnom smislu nezavisnost od uzroka čulnog sveta, a sloboda u pozitivnom smislu je autonomija uma, moralni zakon kao uslov slobodne volje. Prema Kantu, postoje dve mogućnosti ljudskog delovanja: 1) autonomno, kada se naša [[volja]] određuje [[zakon]]ima koji su u nama samima, koji počivaju u našem [[um]]u; 2) heteronomno, kada je naša volja određena nečim što stoji izvan nas, nekim nama tuđim zakonom.<ref name="Enciklopedija političke kulture"/>
[[Fihte]] smatra da na početku filozofije mora stajati misleći subjekt, [[ja]] koje „se samo postavlja“. U tom samopostavljanju izraženo je „činodejstvo“ (nem. ''Tathandlung''). Ja je snaga koja je iznutra nezavisna od svih uticaja izvana. U toj unutrašnjoj nezavisnosti počiva sloboda, čiji je beskonačni cilj usavršavanje [[čovek]]a. Da bi se očuvala razvojna dinamika, Fihte je uveo pojam »ne-ja« kao tačku otpora i suprotstavljanja.<ref name="Enciklopedija političke kulture"/>
[[Hegel]] dijalektički poima odnos slobode i nužnosti tako da sloboda, koja u sebi ne bi imala nužnosti, ili puka nužnost bez slobode, predstavljaju apstraktne, pa, prema tome, neistinite odredbe. Hegel istoriju vidi kao „napredovanje svesti o slobodi“.<ref name="Enciklopedija političke kulture"/> On smatra da u istoriji ne deluje [[pojedinac]] nego svetski [[duh]] (''Weltgeist'') preko pojedinca kao svog oruđa. Radi ispunjenja istorijske nužnosti, svetski duh deluje kroz pojedince, često i protiv njihovih namera, što Hegel naziva "lukavstvom uma". Pojedinci, narodi i istorijske epohe samo su prolazni periodi svetskoistorijskog razvitka. Kod istočnjaka je samo jedan bio slobodan ([[despot]]). Kod Grka i Rimljana je nekolicina slobodna, ali je ideja slobode još bila vezana za [[ropstvo]] i time ograničena samo na neke, slobodnjake. Svoj vrhunac ideja slobode ostvaruje u građanskoj državi Hegelovog vremena, stoga on zaključuje: »mi znamo da su po sebi svi ljudi slobodni, tj. da je čovek kao čovek slobodan."<ref name="Filozofijski rečnik"/>
[[Karl Marks]], nasuprot Hegelu, građansku državu vidi samo kao oruđe klasnog ugnjetavanja, a [[proletarijat]] kao svetovni "princip negativnosti" koji svoje [[ropstvo]] može ukinuti samo svetskom [[revolucija|revolucijom]], i ukidanjem svih klasa izboriti slobodu sebi i ujedno celom čovečanstvu.
[[Image:Karl Marx.jpg|thumb|150px|levo|[[Karl Marks]]]]
{{citat3|Carstvo slobode počinje tek tamo gde prestaje rad koji je određen nevoljom i spoljašnjom celishodnošću; po prirodi stvari, ono leži izvan oblasti materijalne proizvodnje ... Sloboda se u ovoj oblasti može sastojati samo u tome da udruženi ljudi, proizvođači, racionalno urede ovaj svoj promet materije s prirodom, da ga stave pod svoju zajedničku kontrolu, umesto da on njima gospodari kao neka slepa sila; da ga vrše najmanjim utroškom snage i pod uslovima koji su najdostojniji i najadekvatniji njihovoj ljudskoj prirodi. Ali to uvek ostaje carstvo nužnosti. Tek izvan njega počinje razvoj ljudske snage, koji je sam sebi svrha, pravo carstvo slobode, ali koje može procvetati samo na carstvu nužnosti kao svojoj osnovi.|[[Marks]], Kapital}}
Dok je Marks verovao da se socijalizam može izgraditi preuzimajući državu, [[Bakunjin]] tražio njeno uništenje i stvaranje novog društva zasnovanog na slobodnom udruživanju slobodnih radnika. Prema [[anarhizam|anarhističkoj]] teoriji, sloboda može postojati samo tamo gde nema nikakve [[vlast]]i niti prisile.
Egzistencijalistički filozof [[Žan Pol Sartr]] smatra da je čovek izvorno slobodan jer nema nečega pre pojedinca što bi se moglo proglasiti ljudskom suštinom. Sartr veruje da Bog ne postoji i da je čovek prepušten samom sebi, slobodan da dela po sopstvenom nahođenju bez ikakvih opštih vrednosti na koje se može pozivati.<ref name="Sartrovo shvatanje slobode">[http://www.maturski.com/citaonica/39-drustvene-nauke/126-sartrovo-shvatanje-slobode.html Sartrovo shvatanje slobode]</ref>
[[Image:Jean-Paul Sartre FP.JPG|thumb|150px|levo|[[Žan-Pol Sartr]]]]
{{citat3|Čovek osuđen da bude slobodan.|[[Žan Pol Sartr]]}}
Čovek prvo postoji u svetu pa tek naknadno samog sebe određuje svojim delima. On se nalazi u odredenoj situaciji koja od njega iziskuje određeno [[ponašanje]]. Čovek postaje ono što čini i kao takav nikada dovršen. On egzistira u mogućnosti i postoji samo u trenucima svoje akcije, kada sam sebe potvrđuje i gradi. Jednom bačen u svet čovek je odgovoran za sve što čini. Sloboda je autonomija izbora "sa početkom ostvarenja", što je razlikuje od želje ili [[san|sna]]. Svaki izbor, makar bio i čista pasivnost, predstavlja "angažman". Čovek se angažuje u životu i tako ocrtava svoj lik i definiše linije svoga postojanja. Svojim delanjem je odgovoran ne samo za sebe samog, već i za čitavo čovečanstvo, jer stvarajući sebe stvara i sliku čoveka kojeg gradi.<ref name="Sartrovo shvatanje slobode"/>
== Društvena sloboda ==
[[Image:Christopher Street Day 1997.jpg|thumb|220px|[[Gej prajd]] u [[Berlin]]u [[1997]].]]
Društvena teorija najčešće razlikuje dve vrste slobode: negativna tj. "sloboda od" i pozitivna tj. "sloboda za". Prva je sloboda u smislu [[autonomija|autonomije]], što znači biti slobodan i nezavistan od svakog spoljašnjeg uticaja i prisile. Druga sloboda je u smislu participacije tj. učestvovanja. Svođenje problema slobode na problem pojedinačne individualne slobode, sadrži pretpostavku da u samom pojmu društva ne može biti sadržana sloboda, pa je pojedinac mora izboriti protiv društva, a ne i pomoću njega.<ref>Nužnost i sloboda, Filozofija, Enciklopedijski leksikon, Mozaik znanja, Beograd 1973.</ref>
Teorije društvenog ugovora i prirodnog prava, koje su bitno doprinele razvitku duha slobode, su dobile svoj pravni izraz u francuskoj [[Deklaracija o pravima čoveka i građanina|Deklaraciji o pravima čoveka i građanina]] i [[Deklaracija nezavisnosti SAD|Deklaraciji nezavisnosti SAD]] od [[4. jula]] [[1776]]. godine. U [[19. vek]]u su se mnoge [[nacija|nacije]] borile za nacionalnu slobodu i nezavisnost. Od druge polovine [[20. vek]]a različiti manjinski pokreti (seksualne, etničke, verske, kulturne manjine, itd.) se bore za ostvarenje svojih specifičnih sloboda i prava. Političko učenje koje uzima ličnu slobodu za osnov društvenog uređenja se naziva [[liberalizam]].
== Vidi još ==
*[[Anarhija]]
*[[Anarhizam]]
*[[Liberalizam]]
*[[Sloboda volje]]
*[[Ljudska prava]]
*[[Građanske slobode]]
== Izvori ==
{{Izvori}}
== Spoljašnje veze ==
{{commonscat|Freedom}}
*[http://ibn-sina.net/index.php?option=com_content&task=view&id=11&Itemid=41&limit=1&limitstart=1 Razmeđa slobode] (Rasim Muminović)
*[http://filozofija.differentia.co.yu/tekstovi/problem-slobode-volje.htm Problem slobode volje](Davor Lazić)
*[http://www.maturski.com/citaonica/39-drustvene-nauke/126-sartrovo-shvatanje-slobode.html Sartrovo shvatanje slobode]
{{filozofija}}
[[Kategorija:Politička filozofija]]
[[Kategorija:Socijalna filozofija]]
[[Category: Politika]]
| |||