Italija – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
m Vraćene izmjene 188.2.88.252 (razgovor) na posljednju izmjenu korisnika Orijentolog oznaka: vraćanje |
|||
Red 92:
== Povijest ==
=== Od praistorije ka Rimskoj državi ===
[[Datoteka:Iron Age Italy-sr.svg|mini|250p|desno|Grupe na Apeninskom poluostrvu u gvodenom dobu]]
<!--Italija je oblikovala kulturno i društveno okruženje celokupne [[sredozemno more|mediteranske oblasti]]. Ona je takođe imala veliki uticaj na evropsku kulturu. Značajne kulture i civilizacije postojale su na njenoj teritoriji još u [[preistorija|praistoriji]]. Nakon „Velike Grčke“, [[etrurska civilizacija]] a posebno [[Rimsko carstvo]], vladali su ovim delom sveta nekoliko vekova. Italija je bila centar [[filozofija|filozofije]], [[nauka|nauke]] i [[umetnost]]i tokom [[srednji vijek|srednjeg veka]] i [[renesansa|renesanse]].-->
Iskopavanja širom Italije pokazuju prisustvo modernog čoveka na ovim prostorima još od [[paleolit]]a, otprilike pre oko 200.000 godina.{{sfn|Mussi|2001|pp=}}
Današnji Italijani su potomci starih plemena koja su se još početkom [[1. milenijum p. n. e.|prvog milenijuma p. n. e.]] nastanila u krajevima između Alpa, i po celom [[Apeninsko poluostrvo|Apeninskom poluostrvu]] i Siciliji. Ovi narodi su bili različitog porekla. Najstariji su bili [[Liguri]] i [[Iliri]], koje su italijanski preci potisnuli pred kraj [[2. milenijum p. n. e.|2.]] i početkom prvog milenijuma p. n. e. Negde u [[8. vek p. n. e.|8. veku p. n. e.]] između rijeke [[Arno]] i [[Tibar]] nastanili su se i [[Etrurci]], koji su se u [[7. vek p. n. e.|7. veku p. n. e.]] proširili sve do reke [[Po (reka)|Po]] i [[Korzika|Korzike]]. U tim krajevima bili su nastanjeni još mnogi narodi. Tako su u područjima oko današnje [[Venecija|Venecije]] živeli [[Venedi (jadranski)|Veneti]], tako da se danas [[administrativna podela Italije|italijanska regija]] u kojoj je živeo ovaj grad zove [[Veneto]], Na Siciliji su živeli Siculi, Sicani i Elimi.
[[Sabinjani]] i [[Latini]] živeli su u [[Lacio|Laciju]], zajedno sa Faliscima, Ekvima, Hernicima i Ausonima. U [[Abruco|Abrucu]] su živeli Vestini, Paeligni i Marsi. Frentani, Picenti i Marucini naseljavali su središnju obalu [[Jadransko more|Jadrana]]. Samniti i Lucani živeli su u [[Molize]]u i [[Basilikata|Basilikati]]. Jezgru nove nacije svakako su dali oni narodi i plemena po kojima su Italijani dobili ime, zvali su se [[Italici]] (ili Itali). Italici nisu bili jedno pleme, bijahu podijeljeni na 4 glavna plemena, to su: Latini, Falisci, Osci i [[Umbri]] (ili Umbrijci).
U 8. i 7. veku p. n. e. [[Antička Grčka|antički Grci]] su osnovali svoje kolonije duž obale [[Sicilija|Sicilije]] i u južnim delovima [[Apeninsko poluostrvo|Apeninskog poluostrva]]. Rimljani su kasnije nazvali ovu oblast [[Velika Grčka|Velikom Grčkom]], zbog velike brojnosti Grka.<ref>{{Cite book|author=Luca Cerchiai, Lorena Jannelli, Fausto Longo, Lorena Janelli| title = The Greek Cities of Magna Graecia and Sicily| url = | publisher = (Getty Trust)| location = |year=2004|isbn=978-0-89236-751-1|pages=}}</ref><ref>T. J. Dunbabin, 1948. ''The Western Greeks''</ref><ref>A. G. Woodhead, 1962. ''The Greeks in the West''</ref>
=== Antički Rim ===
{{main|Antički Rim}}
[[Datoteka:Colosseum in Rome-April 2007-1- copie 2B.jpg|mini|220p|levo|[[Koloseum]] u Rimu]]
[[Datoteka:Mausoleum of Galla Placidia ceiling mosaics.jpg|mini|levo|Vizantijski mozaici u [[Ravena|Raveni]]]]
Stari Rim je na početku bila mala poljoprivredna zajednica osnovana u 8. veku p. n. e. koja je tokom vekoma izrasla u džinovsko [[Rimsko carstvo]] koje je obuhvatalo celo [[Sredozemno more]], u kojoj su se kulture Antičke Grčke i Rima spojile u jednu civilizaciju. Ova civilizacija je bila toliko uticajna da su delovi nje opstali u modernom [[pravo|pravu]], administraciji, filozofiji i umetnosti, formiravši temelje na kom su zasnovane zapadne civilizacije. U 12 vekova svog postojanja, Antički Rim je prešao put od [[monarhija|monarhije]] preko [[Rimska republika|republike]] do carske [[autokratij]]e. U polakom opadanju od 2. veka nove ere, Rimsko carstvo se 395. godine konačno podelilo na dva dela, [[Zapadno rimsko carstvo]] i [[Vizantijsko carstvo|Istočno rimsko carstvo]]. Zapadni deo ja pao pod pritiskom [[Goti|Gota]], posle čega je Apeninsko poluostrvo podeljeno u male nezavisne kraljevine i [[grad-države|gradove-države]] u narednih 14 vekova, dok je [[vizantijsko carstvo|istočni deo]] postao jedini naslednik antičkog Rima.
=== Srednji vek ===
{{Poseban članak|Srednjovekovna Italija}}
[[Datoteka:Iron Crown.JPG|mini|220p|levo|[[Gvozdena kruna Langobarda|Gvozden kruna]] kojom su krunisani [[Langobardi|langobardski]] kraljevi]]
Od 493. godine [[Ostrogoti]] su ponovo ostvarili političko jedinstvo Italije. Od 535. do 553. godine teritorija Italije je bila poprište [[Gotski rat|Gotskog rata]], koji je vodio [[vizantijsko carstvo|istočnorimski]] car [[Justinijan I]] protiv Ostrogotskog kraljevstva. Justinijan je osvajanje Italije okončao 553. godine konačnim porazom Ostrogota i aneksijom cele teritorije Ostrogotskog kraljevstva Istočnom rimskom carstvu. Sukob, koji je trajao gotovo dvadeset godina, razorio je celu zemlju i doveo do ozbiljne demografske, ekonomske, političke i socijalne krize.
Godine vladavine Istočnog rimskog carstva je potlačenima donelo pogoršanje životnih uslova poljoprivrednika zbog teških poreskih tereta, kao raseljavanje stanovništva zbog [[kuga|kuge]] između 559. i 562. godine. Oslabljen i osiromašen region nije mogao da se suprotstavi [[langobardi|langobardskoj]] invaziji pod kraljem [[Alboin]]om. Između 568. i 569. Langobardi, često uz podršku lokalnog stanovništva ogorčenog zbog vizantijskog oporezivanja, zauzimaju veliki deo Italije: od ulaska u Friuli, uskoro su osvojili većinu centralne i severne Italije, oblast kojoj je nadenuto ime [[Velika Langobardija]], i u južnoj Italiji, koja je prozvana [[Mala Langobardija]]. Kraljevstvo Langobarda je trajalo oko dva veka, kada ih je na severu savladao [[Karlo Veliki]] 774. godine, a kasnije na jugu [[Normani]]. I tokom narednih nekoliko vekova Vizantija je bila konstatna sila na Apeninskom poluostrvu, dovoljno jaka da spreči [[Arapi|Arabljane]], [[Sveto rimsko carstvo]] i [[Papska država|Papsku državu]] da stave Italiju pod svoju vlast, ali previše slaba da istera uljeze.
Posledice ratova u prvih par vekova posle pada Zapadnog rimskog carstva su dovele do toga da, dok su severno od Alpa nastajale nacionalne države, političkom scenom Italije su dominirale na zavađeni gradove, mali tirani i strani napadači. Međutim, bilo je pokušaja da se se ponovo uspostavi nezavisnost Italije od [[Sveto rimsko carstvo|Svetog rimskog carstva]] za vreme [[Berengar Furlanski|Berengara Furlanskog]] i [[Arduin Ivreovski|Arduina Ivreovskog]].
[[Datoteka:Italy 1494 AD.png|mini|desno|220p|Politička mapa Italije iz 15. veka podeljena na male države]]
=== Novi vek ===
{{Poseban članak|Istorija Italije u novom veku (od 14. do 19. veka)}}
[[Datoteka:Leonardo da Vinci - presumed self-portrait - WGA12798.jpg|mini|uspravno|160p|[[Leonardo da Vinči]], kvintesencijalni [[Renaissance man]] (self portrait, ca. 1512)]]
U 14. i 15. veku, severna i srednja Italija je bila izdeljena u brojne zaraćene gradove-države, a ostatak poluostrva su obuhvatali [[Papska država]] i [[Napuljsko kraljevstvo]]. Najjače od tih gradova-država su postepeno apsorbovale okolne teritorije, što je dovelo do pojave [[sinjorija]], regionalnih država na čijem čelu su bili trgovačke porodice koje su osnovale lokalne dinastije. Ratovi između gradova-država su bili endemski, a uglavnom su ih vodile plaćeničke vojske zvane [[kondotjeri]], regrutovani širom Evrope, uglavnom iz Nemačke i Švajcarske, koje su uglavnom predvodili italijanski zapovednici.{{sfn|Jensen|1992|p=64}} Decenije ratova su dovele da [[Firentinska republika|Firenca]], [[Milansko vojvodstvo|Milano]] i [[Mletačka republika|Venecija]] postanu dominantne sile koje su sklopile [[mir iz Lodija]] 1454, koji je doneo relativan mir po prvi put u nekoliko vekova. Ovaj mir će potrajati sledećih 40 godina.
[[Renesansa]], period oživljavanja umetnosti i kulture, se pojavila u Italiji, zahvaljujući brojnim činiocima, kao što su veliko bogatstvo koje su skupili trgovački gradovima, [[patronstvo]] dominatnih porodica kao što su [[Mediči]]ji iz [[Firenca|Firence]].{{sfn|Strathern|2003|pp=}}{{sfn|Barenboim|Shiyan|2006|pp=}} i dolazak grčkih učenjaka i tekstova u Italiju nakon [[pad Carigrada (1453)|pada Carigrada]] pod vlast [[Osmansko carstvo|Osmanskog carstva]].<ref name=Britannica1>Encyclopædia Britannica, ''Renaissance'', 2008, O.Ed.</ref>{{sfn|Har|1999|pp=}}{{sfn|Norwich|1997|pp=}} Italijanska renesansa je dostigla vrhunac polovinom 16. veka kada su strane invazije dovele region u vihor [[Italijanski ratovi|Italijanskih ratova]]. Ideje i ideali renesanse su se uskoro proširili u [[Severna renesansa|severnu Evropu]], [[Francuska renesansa|Francusku]], [[Engleska renesansa|Englesku]] i veći deo Evrope. U međuvremenu, špansko [[putovanja Kristofera Kolumba|otkriće Amerike]], portugalsko otkriće novih pomorskih puteva ka Aziji i uspon Osmanskog carstva su umanjili tradicionalnu italijansku dominaciju u trgovini sa Istokom, što je izazvalo dugi privredni pad celog poluostrva.
Nakon Italijanskih ratova (1494—1559), koji su započeli zbog rivalstva [[Španija|Španije]] i [[Francuska|Francuske]], gradovi-države su postepeno gubili svoju nezavisnost i došli pod stranu dominaciju, prvo pod [[Habzburška Španija|Španijom]] (1559—1713), a zatim pod [[Habzburška Austrija|Austrijom]] (1713—1796). Između 1639. i 1631. nova epidemija kuge je odnela oko 14% stanovništva Italije.{{sfn|Beloch||pp=359–360}} Pored toga, Špansko carstvo je počelo da propada krajem 17. veka, što se odnosilo i na njegove posede u [[Napuljsko kraljevstvo|Napulju]], [[Kraljevstvo Sicilija|Siciliji]], Sardiniji i Milano. Južna Italija je naročito osiromašila i bila odsečena od važnih događaja u Evropi.{{sfn|Dandelet|Marino|2007|pp=}} Krajem 18. veka, kao posledica [[Rat za špansko nasleđe|Rata za špansko nasleđe]], Austrija je zamenila Španiju kao dominatna regionalna sila, dok se [[Dinastija Savoja|Savojska dinastija]] pojavila kao regionalna sila koja je ječala u [[Pijemont]]u i [[Sardinija|Sardiniji]]. U istom veku, dva veka duk privredni pad je prekinut privrednim i državnim reformama koje je sprovela vladajuća elita u nekoliko država.{{sfn|Galasso|1972|pp=509–10}} Tokom [[Napoleonovi ratovi|Napoleonskih ratova]], severna i srednja Italija je okupirana i reorganizovana kao nova [[Napoleonova Italija|Kraljevina Italija]], [[zavisna država]] [[Napoleonova Francuska|Francuskog carstva]],<ref>Napoleon Bonaparte, "The Economy of the Empire in Italy: Instructions from Napoleon to Eugène, Viceroy of Italy", ''Exploring the European Past: Texts & Images'', Second Edition, ed. Timothy E. Gregory . {{page1|location=Mason|publisher=Thomson|year=2007|id=|pages=65}}–66.</ref> dok je južnim delom poluostrva upravljao [[Žoašen Mira]], Napoleonov zet, koji je krunisan za napuljskog kralja. [[Bečki kongres]] iz 1815. je vratio stanje onako kako je bilo krajem 18. veka, ali ideali [[Francuska revolucija|Francuske revolucije]] nisu mogli biti iskorenjeni, i uskoro su se ponovo pojavili tokom političkih revolucija koje su odlikovale prvu polovinu 19. veka.
=== Ujedinjenje Italije ===
{{Poseban članak|Ujedinjenje Italije}}
Italija je postala [[monarhija|kraljevina]] [[17. mart]]a [[1861]], kada se najveći deo država sa ovog poluostrva ujedinio pod uticajem kralja [[Vitorio Emanuele II Savojski|Viktora Emanuela II]], iz dinastije [[dinastija Savoja|Savoja]], koji je vladao [[Sardinija|Sardinijom]] i [[Pijemont]]om. [[Rim]] je još jednu deceniju ostao pod papinom vlašću da bi i on postao deo države [[20. septembar|20. septembra]] [[1870]].
=== Prvi svetski rat i posledice ===
Iako je bila jedna od [[Centralne sile|Centralnih sila]], Italija je uvučena u [[Prvi svetski rat]] obećanjem [[Saveznici u Prvom svetskom ratu|Saveznika]] o značajnim teritorijalnim proširenjima, koja uključuje [[Notranjska|Notranjsku]], bivše [[Austrijsko primorje]], [[Dalmacija|Dalmaciju]], kao i delove [[Osmansko carstvo|Osmanskog carstva]], po tajnim odredbama [[Londonski
Rat je u početku bio katastrofa za Italiju. Italija je stalno napadala [[Austrougarska|Austrougarsku]], ali je imala malo uspeha i trpela je velike gubitke, a u nemačko-austrougarskoj [[Bitka kod Kobarida|kontraofanzivi]] bila je odbačena na zapad. Italijani su poovo napali oktobra 1918. Austrougarska vojska se raspala, a Italijani su ušli duboko u austrijsku teritoriju. Borbe su se okončale 3. novembra. Tokom rata poginulo je više od 650.000 vojnika i [[javni dug]] je porastao. Nekoliko hiljada Italijana je ostalo u granicama novoosnovane [[Kraljevina Jugoslavija|Kraljevine SHS]], a oko pola miliona [[Južni Sloveni|Južnih Slovena]]{{sfn|Hehn|2005|
=== Fašistički režim ===
{{main|Italijanski fašizam|Italija u Drugom svetskom ratu}}
[[Datoteka:Mussolini mezzobusto.jpg|
[[Dve crvene godine|Socijalistička
Musolini je 1935. [[
Zatim su zapadni Saveznici izvršili [[Saveznička invazija Sicilije|invaziju na Siciliju]] u julu 1943. što je dovelo do sloma fašističkog režima i Musolinijevog pada 25. jula 1943. Italija se [[Kapitulacija Italije|predala]] 8. septembra 1943. Nemci su za kratko vreme uspeli da [[operacija Ahze|preuzmu]] kontrolu nad severnom i centralnom Italijom. Nemci su na severu osnovali [[marionetska država|marionetsku]] [[Italijanska
=== Italijanska Republika (1946-danas) ===
Italija je postala republika nakon [[Italijanski ustavni referendum 1946.|referenduma]] o monarhiji od [[2. jun]]a [[1946]]. Ovaj referendum je takođe bila prva prilika kojom je ženama u Italiji dato pravo glasa. [[Umberto II]], sin [[Vitorio Emanuele III Savojski|Vitorija Emanuela III]], je bio primoran da abdicira i ode u izgnanstvo. [[Ustav Italije|Republikanski ustav]] je odobren 1. januara 1948. Prema [[mirovnim sporazumi sa Italijom|mirovnim sporazumima sa Italijom]], veći deo [[Furlanija-Julijska krajina|Julijske krajine]] je predat [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|Jugoslaviji]], a [[Slobodna Teritorija Trsta]] je podeljena između dve države. Italija je izgubila sve svoje kolonijalne posede, čime je formalno okončano [[Italijansko carstvo]].
Strahovi u italijanskom izbornom telu od mogućeg [[komunizam|komunističkog]] preuzimanja vlasti se pokazao kao ključnim za ishod prvih izbora 18. aprila 1948. kada je [[Hrišćanska demokratija (Italija)|Hrišćanska demokratija]], predvođena [[Alčide De Gasperi|Alčideom De Gasperijem]] odnela ubedljivu pobedu. Stoga je Italija 1949. postala član [[NATO]] pakta. [[Maršalov plan]] je pomogao oživljavanju italijanske privrede, koja je do kraja 1960-ih uživala u periodu održivog ekonomskog razvoja koji se naziva „[[Italijansko ekonomsko čudo|italijanski ekonomskim čudom]]“. Italija je 1957. fodine bila jedan od osnivača [[Evropska ekonomska zajednica|Evropske ekonomske zajednice]], koja je prerasla u [[Evropska unija|Evropsku uniju]] 1993.
Od kraja 1960-ih do početka 1980-ih, država je prolazila kroz period [[Olovne godine|Olovnih godina]], koje su odlikovale ekonomska kriza (naročito nakon [[naftna kriza 1973.|naftne krize 1973]]), velikih društvenih sukoba i terorističkih napada koje su vršile suprotstavljene ekstremističke grupe uz umešanost američkih i sovjetskih obaveštajnih službi. Olovne godine su vrhunac imale sa ubistvom vođe Hrišćanske demokratije [[Aldo Moro|Alda Mora]] 1978. i [[Bolonjski masakr|masakra na bolonjskoj železničkoj stanici]] 1980.
▲Musolini je 1935. [[Drugi italijansko-abisinijski rat|napao Etiopiju]], što je dovelo međunarodne izolacije Italije i povlačenja Italije iz [[Društvo naroda|Društva naroda]]. Italija se stoga [[Čelični pakt|udružila sa nacističkom Nemačkom]] i [[trojni pakt|Japanskim carstvom]] i snažno podržavala [[Fransisko Franko|Fransiska Franka]] u [[Španski građanski rat|Španskom građanskom ratu]]. Italija je 1939. [[italijanska invazija Albanije|anektirala Albaniju]], de fakto italijanski višedecenijski protektorat. Italija je stupila u [[Drugi svetski rat]] 10. juna 1940. Nakon početnih uspeha u [[Italijansko osvajanje Britanskog Somalilenda|Britanskom Somalilendu]] i [[Italijanska invazija Egipta|Egiptu]], Italijani su pretrpeli teške poraze u [[Grčko-italijanski rat|Grčkoj]], [[bitka kod Staljingrada|Sovjetskom Savezu]] i [[Druga bitka kod El Alamejna|severnoj Africi]].
Tokom osamdesetih, državu su prvi put od 1945. vodili premijeri koji nisu bili članovi Hrišćanske demokratije, jedan liberal ([[Đovani Spadolini]]) i jedan socijalista ([[Betino Kraksi]]), ali je Hrišćanska demokratija ostala važna stranka u vladi. Tokom Kraksijeve vlade privreda se oporavila i Italija je postala peta najjača industrijska država i ušla u klub [[G7]]. Međutim, kao posledica njegove politike ulaganja, italijanski nacionalni dug je strmoglavo narastao tokom Kraksijeve ere i ubrzo prešao 100% BDP.
▲Zatim su zapadni Saveznici izvršili [[Saveznička invazija Sicilije|invaziju na Siciliju]] u julu 1943. što je dovelo do sloma fašističkog režima i Musolinijevog pada 25. jula 1943. Italija se [[Kapitulacija Italije|predala]] 8. septembra 1943. Nemci su za kratko vreme uspeli da [[operacija Ahze|preuzmu]] kontrolu nad severnom i centralnom Italijom. Nemci su na severu osnovali [[marionetska država|marionetsku]] [[Italijanska socijalna republika|Italijansku socijalnu republiku]] sa Musolinijem na čelu. Period posle primirja je obeležio uspon masovnog [[antifašizam|antifašističkog]] [[italijanski partizani|pokreta otpora]]. Zemlja je ostala bojište do kraja rata, pošto su saveznici sporo napredovali sa juga. Borbe su se okončali 29. aprila 1945. kada su se predale nemačke snage u Italiji. Skoro pola miliona Italijana (uključujući civile) je umrlo u ratu,<ref name="britannica.com">{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/297474/Italy# |title=Italy – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |accessdate=2 August 2010}}</ref> a italijanska privreda je bila uništena; dohodak po stanovniku je 1944. bio najniži od početka 20. veka.{{sfn|Lyttelton|2002|pp=13}} Nakon Pariska mirovna konferencijaPariske mirovne konferencija 1947. Italija je predala [[SFRJ|Jugoslaviji]] skoro sve istočne teritorije dobijene posle Prvog svetskog rata, Francuskoj [[Briga|Brigu]] i [[Tenda|Tendu]] i izgubila sve kolonije osim [[Poverenička teritorija Somalije|Somalije]].
Početkom 1990-ih, Italija se našla pred velikim izazovima, pošto su glasači — razoračarni političkom paralizom, velikim jvnim dugom i raširenim sistemom korupcijom (poznat pod imenom [[Tanđentopoli]])- zahteali radikalne reforme. U skandalima su bile umešane sve velike stranke, naročito one u vladajućim koalicijama; hrišćanski demokrati, koji su vladali skoro 50 godina, prošli su kroz tešku krizu i na kraju su se raspali i podelili u nekoliko frakcija. Komunisti su se reorganizovali u socijaldemokrate. Tokom 1990-ih i 2000-ih, koalicije desnog centra (kojom je dominirao medijski magnat [[Silvio Berluskoni]]) i levog centra (predvođene univerzitetskim profesorom [[Romano Prodi|Romanom Prodijem]]) su naizmenično upravljale državom, koja je ušla u dugi period ekonomske stagnacije.
== Politika ==
| |||