1909 – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
m ispravke |
m Čišćenje |
||
Red 1:
{{Godina}}
{{Godina u drugim kalendarima|1909}}
Godina '''1909''' ('''[[Rimski brojevi|MCMIX]]''') bila je [[redovna godina koja počinje u petak]] po gregorijanskom, odn. [[redovna godina koja počinje u četvrtak]] po 13 dana zaostajućem [[Julijanski kalendar|julijanskom kalendaru]] (linkovi pokazuju kalendare).
__NOTOC__
== Događaji ==
=== Januar/Siječanj ===
* [[9. 1.]] - Eskspedicija [[Ernest Shackleton|Ernesta Shackletona]] stigla na 180 km od [[Južni pol|Južnog pola]].
* 9. 1. - Trilateralnim ugovorom sa SAD, [[Kolumbija]] priznala nezavisnost [[Panama|Paname]].
* [[12. 1.]] - Hrvatska: optužnica protiv Adama Pribićevića i 52 druga za "zločin veleizdaje", prema brošuri agenta [[Đorđe Nastić|Đorđa Nastića]] - državni tužilac Akurti traži smrtne kazne.
* [[14. 1.]] - Devetorica pristalica [[Narodna stranka (Crna Gora 1907)|Narodne stranke]] u Podgorici usvojila Privremeni statut Narodnog ustrojstva u borbi za građanske slobode i jednakopravnost u Crnoj Gori - žele da [[Nikola I. Petrović Njegoš|Nikola]] abdicira u korist prestolonaslednika Danila, na čelu grupe je Nikola Mitrović.
* [[23. 1.]] - Borudžerdski zemljotres u zapadnoj Persiji, najmanje 8.000 mrtvih.
* [[24. 1.]] - Nakon sudara potonuo putnički brod ''[[RMS Republic (1903)|RMS Republic]]'', zahvaljujući poslatom radio-signalu [[CQD]] samo šest poginulih.
* [[25. 1.]] - Praizvedba [[Richard Strauss|Straussove]] opere ''[[Elektra (opera)|Elektra]]''.
* januar - [[Aneksiona kriza]]: bečka vlada dodeljuje srpski kontigent mesa Rumuniji.
=== Februar/Veljača ===
* [[2. 2.]] - Srpska skupština u Skoplju, donesen statut srpske narodne organizacije.
* [[5. 2.]] - [[Leo Baekeland]] objavio pronalazak [[bakelit]]a, prve [[Plastika|plastične]] mase.
* 5. 2. - [[Filippo Tommaso Marinetti]] objavio [[Manifesto del futurismo|Futuristički manifest]] u Italiji (20. 2. i u pariskom Le Figaru).
* [[8. 2.]] - [[Hiram Percy Maxim]] prikazao novinarima [[prigušivač]].
* [[14. 2.]] - U [[Acapulco|Acapulcu]] poginulo 250 ljudi u teatru, posledica zapaljenog filma.
* [[22. 2.]] - Američka [[Velika bela flota]] završila obilazak oko sveta.
* [[24. 2.]] (11. 2. po j.k.) - U Srbiji obrazovana koncetraciona vlada [[Stojan Novaković|Stojana Novakovića]] sa građanskim stranačkim liderima ("četvorna koalicija").
* [[26. 2.]] - Turska priznala aneksiju BiH, u zamenu za odštetu i povlačenje austrougarskih garnizona iz [[Novopazarski sandžak|Novopazarskog sandžaka]].
=== Mart/Ožujak ===
* [[3. 3.]] - Počinje rasprava u ''[[Veleizdajnički proces|Veleizdajničkom procesu]]''.
* [[4. 3.]] - [[William Howard Taft]] postaje 28. predsednik SAD.
* [[8. 3.]] - Demonstracije žena u Čikagu, naredne godine će u spomen na ovaj događaj 8. mart postati [[Dan žena]].
* [[10. 3.]] - Cirkular srpske vlade: pitanje BiH ostavlja velikim silama.
** [[Austro-Ugarska]] pojačava vojne pripreme, organizovani "leteći odredi" protiv gerile.
* 10. 3. - [[Anglo-sijamski ugovor 1909.]] - podeljene [[Malajski poluotok|malajske]] države.
* mart - Pod AU pritiskom, Turska zabranila tranzit kupljenog oružja za Srbiju.
* [[22. 3.]] - Nemačka ultimativno zahteva od Rusije da prizna aneksiju, Austrougarska gomila trupe na srpskoj granici.
* [[25. 3.]] - Istoričar [[Heinrich Friedjung]] u članku u bečkim novinama ''[[Neue Freie Presse]]'' optužuje na osnovu falsifikovanih dokumenata lidere [[Hrvatsko-srpska koalicija|Hrvatsko-srpske koalicije]] za veze sa srpskom vladom (poimenično [[Frano Supilo|Frana Supila]]).
* [[26. 3.]] - Rusija faktički priznala aneksiju Bosne i Hercegovine.
* [[27. 3.]] (14.3. po j.k.) - Prestolonaslednik [[Đorđe Karađorđević]] abdicirao u korist brata [[Aleksandar I Karađorđević|Aleksandra]].
* [[29. 3.]] - Nemački kancelar [[Bernhard von Bülow|von Bülow]] prvi put upotrebio izraz ''[[Nibelungentreue]]'', koncept zajedništva nemačkog i austrougarskog carstva.
* [[31. 3.]] - Srpska vlada morala dati Austrougarskoj izjavu da će prestati da protestuje zbog [[aneksiona kriza|Aneksije BiH]] i voditi prijateljsku politiku - kraj Aneksione krize.
=== April/Travanj ===
* [[6. 4.]] - [[Robert Peary]] misli da je sa družinom stigao na [[Severni pol]] (falilo mu je osam kilometara).
* [[7. 4.]] - Osnovana Matica srpska u [[Dubrovnik]]u.
* [[11. 4.]] - Stotina jevrejskih naseljenika osnovala Ahuzzat Bayit, ubrzo preimenovan u [[Tel Aviv]].
* [[13. 4.]] - [[Incident 31. marta]] (po [[Rumi kalendar]]u) - brzo suzbijeni udar protiv [[Mladoturci|Mladoturaka]] u korist sultana [[Abdul Hamid II|Abdul Hamida II]].
* [[14. 4.]] - [[Tomaš Masarik]] stigao u Zagreb povodom Veleizdajničkog procesa (posetiće i Beograd).
* 14. 4. - Počinje [[Adanski masakr]] (ili Kilikijski pogrom) protiv Jermena u toj osmanskoj provinciji.
* 14. 4. - Osnovana [[Anglo-Persian Oil Company]], predak British Petroleuma.
* [[15. 4.]] - Statut za autonomnu upravu muslimanskih vjerskih i vakufsko-mearifskih poslova sankcionisan od cara [[Franjo Josip I.|Franje Josipa]] - ostvarena muslimanska vjersko-prosvetna autonomija u BiH.
* 15. 4. - Srpska vlada otkazala sve sporazume sa AU od 1881 (ponovo carinski rat).
* [[18. 4.]] - Beatifikovana [[Jovanka Orleanka]].
* [[25. 4.]] - Mladoturci [[Mahmud Ševket-paša|Mahmud Ševket-paše]] zauzeli sultanovu palatu i razoružali njegovu albansku gardu.
* [[26. 4.]] - Ugarski premijer [[Sándor Wekerle]] dao ostavku, kriza traje do sledećeg januara.
* 26. 4. - Jezična naredba austrijskog ministra [[Richard von Bienerth-Schmerling|Bienertha]] kojom je [[hrvatski jezik]] uveden u potpunosti kao [[službeni jezik]] u [[Kraljevina Dalmacija|Dalmaciji]].<ref>[http://web.archive.org/web/20090222022731/http://gimnazija.hr/?200_godina_gimnazije:OD_1897._DO_1921. Gimnazija Vladimira Nazora, Zadar] Gimnazija s hrvatskim nastavnim jezikom 1897. – 1921</ref>
* [[27. 4.]] - Glasanjem parlamenta zbačen sultan [[Abdul Hamid II]], postavljen [[Mehmed V]] (stoji do [[1918]]. kao figura iza [[Tri paše|Trojice paša]]); bivši sultan poslat u Solun.
=== Maj/Svibanj ===
* [[7. 5.]] - Osnovan [[Pontifikalni biblijski institut]] pod upravom [[jezuiti|jezuita]].
* [[13. 5.]] - Krenuo prvi ''[[Giro d'Italia]]''.
* [[19. 5.]] - ''[[Ballets Russes]]'' debitovao u Parizu.
* [[23. 5.]] - U Sankt Petersburgu otkrivena konjanička statua cara [[Aleksandar III., ruski car|Aleksandra III.]]
* [[29. 5.]] - Protesti protiv Kineza u [[Lima|Limi]] se pretvorili u nerede i pokušaj puča protiv predsednika [[Augusto B. Leguía|Leguíe]].
=== Jun/Juni/Lipanj ===
* [[6. 6.]] - Francuzi stavili pod kontrolu [[Sultanat Ouaddai]] na severu današnjeg [[Čad]]a (osnovan [[1635]]).
* 6. 6. - Kineska carska vlada potpisala Hukuanški zajam sa konzorcijumom britanskih, francuskih i nemačkih banaka za proširenje železničke mreže; SAD je tražila uključenje svojih banaka što je dovelo do kašnjenja sprovedbe - nezadovoljstvo ovim zajmom je bilo faktor za [[Xinhaiska revolucija|Xinhaisku revoluciju]] 1911.
* [[10. 6.]] - Potonuo putnički brod ''[[RMS Slavonia]]'' - poslat je novi signal [[SOS]] i svi putnici su spašeni.
* [[27. 6.]] (14. 6. po j.k.) - Prvi voz na pruzi uskog koloseka [[Stalać]]-[[Kruševac]].
* [[29. 6.]] - Osnovana [[Socijaldemokratska stranka BiH]] (list "Glas slobode" izlazi od aprila).
* 29. 6. - [[Sufražetkinje]] protestuju ispred Parlamenta u Londonu, [[Emmeline Pankhurst]] udarila policajca a ostale razbijaju prozore.
=== Jul/Juli/Srpanj ===
* [[2. 7.]] - Miting u Parizu protiv Veleizdajničkog procesa u Zagrebu.
* 2. 7. - Demonstriran [[Haber-Boschov proces]].
* [[9. 7.]] - Španci ulaze u [[Drugi rifski rat]] u severnom Maroku.
* [[13. 7.]] - Iranski šah [[Muhamed Ali-šah Kadžar]] pobegao u rusku ambasadu, tri dana kasnije [[Iranski parlament|medžlis]] izabrao [[Ahmed-šah Kadžar|Ahmed-šaha]], poslednjeg iz dinastije (do [[1921]]).
* [[14. 7.]] - [[Theobald von Bethmann Hollweg]] je novi nemački kancelar (do [[1917]]).
* [[16. 7.]] - Osnovana buduća auto-kompanija [[Audi]].
* [[18. 7.]] - Na motociklističkoj trci u Berlinu jedan učesnik uleteo u gledalište i eksplodirao mu rezervoar sa gorivom - devet mrtvih, preko 40 povređenih (''Rennbahnkatastrophe'').
* [[25. 7.]] - [[Louis Blériot]] preleteo preko La Manša.
* [[25. 7.]] - [[2. 8.]] - "[[Tragična sedmica]]" - sukob španske vojske sa radnicima u Barseloni i Kataloniji, stotine mrtvih.
* 27 - 29. 7. - Nestanak australijskog putničkog broda [[SS Waratah]] na liniji Durban - Cape Town sa 211 osoba.
* [[30. 7.]] - Osnovana firma iz koje će nastati ''[[L'Oréal]]''.
* [[31. 7.]] - Klerik šejh [[Fazlolah Nuri]] obešen u Teheranu zbog neprijateljstva prema ustavnim vlastima.
=== Avgust/August/Kolovoz ===
* [[2. 8.]] - Američka vojska nakon testiranja prihvatila [[Wright Model A]].
* avgust - Sukob turske vojske i narodnog skupa kod Đurđevih stupova (kod Berana?), dvojica građana ubijena, oni koji su prisustvovali skupu označeni kao odmetnici<ref>Istorija srpskog naroda, knjiga 6, tom 1, str. 288</ref>.
* [[16. 8.]] - U Osmanskom carstvu donet Zakon o udruženjima - zabranjena politička udruženja po nacionalnoj osnovi (→ [[Otomanizam]]).
* [[21. 8.]] - Osmanska skupština izmenila ustav tako da su veliki vezir, ministri, pa čak i sultan odgovorni Parlamentu.
* [[28. 8.]] - [[Gudiski puč]] u Atini: tajna Vojna liga [[Nikolaos Zorbas|Nikolaosa Zorbasa]] zbacila premijera [[Dimitrios Rallis|Rallisa]], kasnije će dovesti [[Elefterios Venizelos|Elefteriosa Venizelosa]] u nacionalnu politiku.
* [[31. 8.]] - [[Paul Ehrlich]] otkrio [[arsfenamin]], prvi efektivan lek za [[sifilis]] - ovo se smatra početkom [[Hemoterapija|hemoterapije]] u širem smislu.
=== Septembar/Rujan ===
* 10/[[11. 9.]] - "[[Kolašinska afera]]": potporučnik Petar Đinović, nakon hapšenja nekoliko opozicionara, naredio svojoj četi u Barama Kraljskim (Vasojevići) da zauzme vojni magacin, ali ovi to nisu poslušali (rasturen pokret iz januara).
* [[12. 9.]] - [[Fritz Hofmann (kemičar)|Fritz Hofmann]] prijavio patent za prvu [[sintetička guma|sintetičku gumu]].
* septembar - [[Porta]] dozvolila francuskim inženjerima da izvide trasu Jadranske železnice (preko Kosova i sev. Albanije) ali nailaze na otpor lokalnih Albanaca (u ovo vreme je među njima izbila i pobuna).
** jesen - Srbija u Francuskoj zaključila zajam od 150 miliona franaka za naoružanje i zamišljenu Jadransku železnicu.
* septembar - Počela regrutacija na crnogorskoj granici za tursku vojsku (mladoturski zakon regrutuje i hrišćane) - česta izbegavanja.
* 14-[[16. 9.]] - [[Hinko Hinković]] iznosi odbranu braće Pribićević (zbog govora osuđen na 6 meseci).
* [[21. 9.|21]] - [[22. 9.]] - Prva jugoslovenska socijalistička konferencija u Ljubljani (socijaldemokratske stranke iz Slovenije, Hrvatske i BiH).
* [[23. 9.]] - Objavljen prvi deo feljtoniziranog romana ''[[Le Fantôme de l'Opéra]]''.
* [[25. 9.]] - Završen [[Veleizdajnički proces]].
* 25. 9. - [[Magnetska oluja]] remeti telegrafske veze širom sveta.
* [[29. 9.]] - [[Dalmatinski sabor]] donosi rezoluciju kojom se ograđuje od optužnice u veleizd. procesu ([[Ante Tresić Pavičić]]).
* [[jesen]] - Mladi [[Adolf Hitler]] je beskućnik u Beču.
=== Oktobar/Listopad ===
* [[5. 10.]] - Izrečene presude u Zagrebu: Adam i Valerijan Pribićević na po 12 godina teške tamnice, ostali na 5 - 8 (ukupno 184 godine za 31 osuđenog).
* 5. 10. - U [[Zagreb]]u je osnovan [[Hrvatski športski savez]]<ref>[http://www.hns-cff.hr/?ln=hr&w=o_hns&d=povijest_1912 Hrvatski nogometni savez<!-- Botovski generisani naziv -->]</ref>
* [[8. 10.]] - Zemljotres u [[Pokuplje|Pokuplju]] kod [[Sisak|Siska]] ([[Magnituda zemljotresa|M]] 6.0, Int. VIII); [[Andrija Mohorovičić]] na osnovu merenja ustanovio sloj nazvan [[Mohorovičićev diskontinuitet]].
* [[11. 10.]] - Sedamnaest evropskih zemalja u Parizu potpisalo Međunarodnu konvenciju o saobraćaju automobila - ustanovljena pravila, neki znakovi i oznake za zemlje, npr. A - Austrija, H - Mađarska, MN - Crna Gora, SB - Srbija.
* [[12. 10.]] - U Barseloni pogubljen profesor i anarhista [[Francesc Ferrer i Guàrdia]].
* oktobar - Kupljenje oružja u Pljevaljskom sandžaku, samo od Srba, uz nasilje.
* [[17. 10.]] - [[Vladimir Aleksić]] pokušao da poleti iznad [[Pančevo|Pančeva]].
* [[24. 10.]] - Nova vlada u Srbiji: [[Nikola Pašić]] na čelu koalicije sa samostalnim radikalima.
* 24. 10. - Italijansko-ruski sporazum iz Racconigija - protiv austrougarske dominacije nad Balkanom.
* [[25. 10.]] - Bugarski vladar Ferdinand u poseti Srbiji.
* [[26. 10.]] - U [[Harbin]]u ubijen [[Itō Hirobumi]], bivši japanski guverner u Koreji.
* [[27. 10.]] - Etiopski car [[Menelik II]] doživeo jak šlog od koga se neće oporaviti (umro 1913.), carica [[Taytu Betul]] preuzima upravu do sledećeg marta.
=== Novembar/Studeni ===
* [[8. 11.]] - [[Victor Hémery]] vozio brže od 200 km/h.
* [[12. 11.]] - London naredio [[Britanski Somaliland|Britanskom Somalilandu]] da povuče osoblje u primorske gradove, ostavljajući unutrašnjost "[[Mohammed Abdullah Hassan|Ludom Muli]]".
* [[13. 11.]] - Katastrofa u rudniku Cherry, Illinois, poginulo 259 rudara, među kojima i mnogo dečaka.
* 14. 11. - Veliki vojni sud u Kolašinu doneo presudu opozicionarima - 103 osude, od čega 11 na smrt (šest u odsustvu, izvršeno 29. 11.) - novo zahlađenje sa Srbijom.
* [[17. 11.]] - U [[Nikaragva|Nikaragvi]] streljana dvojica Amerikanaca koja su pomagala pobunjenicima - izgovor za intervenciju.
* [[18. novembar]] - Dva američka ratna broda poslana u [[nikaragva|Nikaragvu]] nakon što je diktator [[José Santos Zelaya]] ubio 500 revolucioner, među kojima su bila dva Amerikanca.
* [[23. novembar]] - Kineski [[Zaifeng|princ Čun]] koji je, umjesto svoga sina trogodišnjeg cara [[Puyi|Pu Jia]], vodio poslove kineske vlade pokušao je učvrstiti svoju moć novom podjelom guvernerskih mjesta u pokrajinama.
* [[25. 11.]] - Prvi let [[Edvard Rusjan|Edvarda Rusjana]] (u [[Gorica|Gorici]]).
=== Decembar/Prosinac ===
* [[8. 12.]] - Ubijen [[Sergej Karpov]], načelnik petersburške [[Ohrana|Ohrane]].
* [[11. 12.]] - U Carigradu pogubljeno 26 muslimana osuđenih za adanski pogrom nad Jermenima.
* 9 - [[22. 12.]] - [[Fridjungov proces]] - utvrđena lažnost dokumenata korišćenih u Veleizdajničkom procesu, smene u austrougarskom ministarstvu spoljnih poslova.
* [[10. 12.]] - Izašao poslednji broj "Šabačke čivije", lista za šalu, zabavu i satiru (izlazio od [[1906]]).
* [[17. 12.]] - [[José Santos Zelaya]] se povukao s čela Nikaragve pod pritiskom pobune i američke intervencije; naslednik [[José Madriz]] će se povući iz istih razloga sledećeg avgusta.
* [[23. 12.]] - [[Albert I (Belgija)|Albert I]] je novi kralj Belgijanaca (do [[1934]]).
=== Tokom/tijekom godine ===
* [[Geiger–Marsdenov eksperiment]] pod [[Ernest Rutherford|Rutherfordovim]] vođstvom ukazuje na postojanje [[Atomsko jezgro|atomskog jezgra]].
* Srebrni [[crnogorski perper]], kovanice od 1 i 5 perpera.
* U Crnoj Gori donesen Zakon o parohijskom sveštenstvu - sveštenici će dobijati plate od države.
* U [[Irska|irskoj]] luci [[Belfast]] počela izgradnja [[Titanic]]a.
* U Njujorku podignut [[Metropolitan Life Insurance Company Tower]], najviša zgrada na svetu do [[1913]].
Red 153:
* [[15. 1.]] - [[Gene Krupa]], džez bubnjar († [[1973]])
* [[18. 1.]] - [[Oskar Davičo]], srpski književnik († [[1989]].)
* [[21. 1.]] - [[Kosta Milutinović]], istoričar
* [[22. 1.]] - [[U Thant]], generalni sekretar UN († [[1974]])
* [[29. 1.]] - Radivoje-Rača Marković, novinar Radio Beograda († [[1979]])
Red 162:
* [[16. 2.]] - [[Mirko Milisavljević]], glumac († [[1988]])
* [[4. 3.]] - [[Đorđe Lobačev]], rusko-srpski strip-crtač († [[2002]])
* [[8. 3.]] - [[Laslo Rajk]], mađarski revolucionar i političar († [[1949]])
* [[18. 3.]] - [[Ljubica Marić]], kompozitor, dirigent, srpski akademik († [[2003]])
Red 191:
* [[1. 8.]] - [[Jaroslav Černi]], inženjer, hidrotehničar († [[1950]])
* [[10. 8.]] - [[Leo Fender]], proizvođač električnih gitara († [[1991]])
* [[13. 8.]] - [[Milovan Krstić]], vajar i likovni pedagog
* [[7. 9.]] - [[Elia Kazan]], filmski režiser († [[2003]])
| |||