Ustanak u Crnoj Gori 1941. – razlika između verzija

'''Trinaestojulski ustanak''' naroda [[Crna Gora|Crne Gore]] je bio najveći [[ustanak]] u porobljenoj [[Evropa|Evropi]] [[1941]]. godine. Otpočeo je [[13. jul7.|13. jula]]a, pod rukovodstvom [[Komunistička partija Jugoslavije|KPJ]], a trajao je do polovine avgusta, kada je ugušen jakom [[Italija|italijanskom]] ofanzivom.

Ustanak je izbio [[13. 7.|13.7.]] [[1941]]. godine, neposredno nakon početka formiranja proitalijanske crnogorske vlade. Ustaničke formacije su, koristeći iznenađenje, napale italijanske snage, zadale im teške gubitke i preuzele vlast nad mnogim oblastima Crne Gore. Iako planiran u mnogo manjoj meri, ustanak je od prvog dana dobio karakter opštenarodnog ustanka u kojem je učestvovalo oko 30.000 ljudi. Ustanici su razbili i zarobili do tada najveći okupatorski garnizon u porobljenoj Evropi, od oko 1000 talijanskih vojnika i starješina.<ref>[http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_2_svj_ratu/mrtvi_ne_zbore3.htm Branko N. Filipović: MRTVI NE ZBORE]</ref> Ustanak je dobrim delom ohrabren [[napad Nemačke naoperacija SSSRBarbarossa|napadom Nemačke na SSSR]].<ref name="Petranović">[http://www.znaci.net/00001/92_4.pdf Branko Petranović: Srpski narod u ustanku]</ref>

Italijanska vojska je na to odmah reagirala pokretanjem tzv. [[julska ofanziva|julske ofanzive]] te je, koristeći nadmoć u tehnici, uspjela brzo preuzeti nadzor nad dijelovima crnogorske teritorije, ustanicima nanijeti gubitke i poduzeti represalije nad crnogorskim stanovništvom. Ustanak je krajem jula i početkom avgusta ugušen intervencijom 6 italijanskih divizija, a od septembra je počela ponovna organizacija [[partizannarodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|partizanskih]]skih odreda od preostalih ustaničkih grupa.

U vreme [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|SFRJ]], 13. juli, se obeležavao kao ''[[Dan ustanka naroda Crne Gore]]'', a danas kao ''[[Dan državnosti Crne Gore|Dan državnosti]]''.

[[Datoteka:Kingdom of Montenegro (1941-1944).png|mini|Marionetska [[Kraljevina Crna Gora (1941–1944)|Nezavisna Država Crna Gora]].]]

Ministar inostranih poslova [[Italija|Italije]] [[Galeaco Ćano]] sastao se sa poglavnikom [[Nezavisna Država Hrvatska|Nezavisne Dražave Hrvatske]] [[Ante Pavelić|Antom Pavelićem]], [[25. april4.|25. aprila]]a [[1941]]. u [[Ljubljana|Ljubljani]], a potom se i [[Benito Mussolini|Benito Musolini]] sastao sa Pavelićem [[7. maj5.|7. maja]]a [[1941]]. godine u [[Tržič]]u. Ovi pregovori između Italije i Hrvatske doveli su da se [[18. maj5.|18. maja]]a [[1941]]. godine potpiše između dve države „[[Rimski ugovori|Rimski ugovor]]“. Ministar inostranih poslova Italije Galeaco Ćano je želeo da sprovede u delo svoju politiku o stvaranje vazalnih država i režima metodom personalne unije. U [[Crna Gora|Crnoj Gori]] je želeo da restatuiše kraljevsku kuću [[Dinastija Petrović-Njegoš|Petrovića]] pod pokroviteljstvom italijanske kraljevske kuće Savoja i da obnovi Crnu Goru kao nezavisnu državu. Princa [[Mihailo Petrović Njegoš|Mihaila Petrovića]], unuka kralja [[Nikola Petrović|Nikole]] su zajedno sa osobljem jugoslovenske ambasade u [[Pariz]]u, gde se nalazio posle [[Aprilski rat|Aprilskog rata]] Nemci sproveli u jedan logor blizu [[Frankfurt na Majni|Frankfurta]]a. Tu ga nalazi specijalni izasalanik italijanske kraljevske kuće tražeći od njega da krene na [[Cetinje]] i preuzme crnogorski kraljevski presto, jer bi Crna Gora trebalo uskoro da proglasi svoju nezavisnost. Princu Mihailu je tetka [[Jelena Savojska]] bila kraljica Italije. Princ Mihailo je na neljubazan način odbio specijalnog izaslanika još izjavivši da se oseća Srbinom i da je nepokolebljiv protivnik crnogorskog separatizma i zelenaša, koji su jedino motivisani željom da se razbije srpstvo i jugoslovenstvo.<ref>''Kralj Nikola Prvi'', strana 160-161, Marko Milunović Piper, Kragujevac, 2001.</ref>

Na [[Cetinje|Cetinju]] je [[12. jul7.|12. jula]]a [[1941]]. godine održan [[Petrovdanski sabor]] koji su održali crnogorski separatisti i zelenaši pod predsedništvom [[Jovo Popović|Jove Popovića]]. Na ovom saboru je izglasano, poništenje odluke [[Podgorička skupština|Podgoričke skupštine]] iz [[1918]]. godine, ukunut [[SeptembarskiUstav Jugoslavije ustav1931|Ustav Kraljevine Jugoslavije]] i sve njene institucije, i potom proglašena [[Kraljevina Crna Gora (1941–1944)|Nezavisna Država Crna Gora]]. Istom dekleracijom je upućena molba italijanskom [[Viktor Emanuel III|kralju Viktoru Emanuelu]] da „odredi namesnika kraljevine Crne Gore“. Čim se saznalo za ove odluke stanovništvo se već u noći [[12. jul7.|12.]] i [[13. jul7.|13. jula]]a [[1941]]. godine podiglo na masovan ustanak.

Pripreme ustanka u [[Crna Gora|Crnoj Gori]] su počele još u maju mesecu [[1941]]. godine. Pokrajinski komitet Komunističke partije Jugoslavije za Crnu Goru je, u duhu sprovođenja odluka sa [[Majsko savetovanje CK KPJ|Majskog savetovanja CK KPJ]] održanog u [[Zagreb]]u, doneo odluku o formiranju pripremnih udarnih grupa za oružanu borbu. Grupe su formirane ilegalno i imale su različit sastav (od 10 do 30 ljudi), u njih su prvenstveno uključivani članovi [[SavezKomunistička komunistapartija Jugoslavije|KPJ]], [[Savez komunističke omladine Jugoslavije|SKOJ]]-a i simaptizeri. Do otpočinjanja ustanka formirano je 290 grupa, sa oko 6.000 ljudi, među kojima je bilo 1.800 članova KPJ i oko 3.000 članova SKOJ-a.

Posle napada [[Treći rajh|Trećeg rajha]] na [[Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika|Sovjetski Savez]], [[22. jun6.|22. juna]]a [[1941]]. godine, u Crnoj Gori je, kao i u celoj [[Jugoslavija|Jugoslaviji]], još više poraslo neraspoloženje prema okupatoru, a kod velikog broja članova Partije, kao i simpatizera SSSR-a, javila se vera u brz poraz Nacističke Nemačke i [[Sile Osovine|njenih saveznika]].

Posle sednice Politbiroa [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije]], održane [[4. jul7.|4. jula]]a [[1941]]. godine u [[Beograd]]u, na kojoj je donesena odluka o podizanju ustanka protiv okupatora, [[Milovan Đilas]], član Politbiroa CK KPJ i [[Vrhovni štab NOVJ|Glavnog štaba NOP odreda Jugoslavije]], upućen je u [[Crna Gora|Crnu Goru]] da tamo izvrši završne pripreme i rukovodi ustankom. On je tada kao delegat Centralnog komiteta za Crnu Goru dobio specijalna ovlašćenja po partijskoj i vojnoj liniji, s pravom da smenjuje i kažnjavanja partijskih rukovodstava.

Milovan Đilas je, po dolasku u Crnu Goru, [[8. jul7.|8. jula]]a [[1941]]. godine u [[Stijene Piperske|Stijenama Piperskim]], kod [[Podgorica|Podgorice]], održao sastanak Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku, kojem su prisustvovali: politički sekretar PK [[Božo Ljumović]], organizacioni sekretar PK [[Blažo Jovanović]], kao i članovi Pokrajinskog komiteta: [[Radoje Dakić]], [[Savo Brković]], [[Budo Tomović]], [[Vido Uskoković]], [[Krsto Popivoda]] i [[Periša Vujošević]].

U rano jutro [[13. jul7.|13. jula]]a [[1941]]. godine otpočeo je širom [[Crna Gora|Crne Gore]] oružani ustanak, napadom gerilskih odreda na niz italijanskih karabinjerskih i žandarmerijskih stanica. Već tokom prvog dana ustanka oslobođena su mesta: [[Virpazar]], [[Čevo]], [[Rijeka Crnojevića]] i deo primorja od [[Miločer]]a do [[Sutomore|Sutomora]]. U velikom delu Crne Gore gerilske borbe su tokom [[14. jul7.|14]], [[15. jul7.|15]]. i [[16. jul7.|16. jula]]a prerasle u opštenarodni ustnak.

Tokom [[15. jul7.|15. jula]]a oslobođen je [[Mojkovac]], [[Bioče]], [[Spuž]] i [[Lijeva Rijeka]], a kod sela Košćela gerilski odredi su napali motorizovani bataljon italijanske divizije "Mesina" i tom prilikom ubili 70, ranili 110 i zarobili 290 italijanskih vojnika. [[Andrijevica]] je oslobođena [[16. jul7.|16. jula]]a; [[Bijelo Polje]], [[Berane]], [[Danilovgrad]], [[Žabljak (Žabljak)|Žabljak]] i [[Kolašin]], [[20. jul7.|20. jula]]a; [[Šavnik]], [[22. jul7.|22. jula]]a i [[Grahovo (Nikšić)|Grahovo]] [[24. jul7.|24. jula]]a.

[[Image:Rukovodstvo NOP Crne Gore 1941.jpg|desno|mini|Rukovodstvo [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]]-a u [[Crna Gora|Crnoj Gori]] krajem [[1941]]. godine - stoje, sleva na desno: [[Mitar Bakić]], [[Peko Dapčević]], [[Ivan Milutinović]] i [[Savo Orović]]]]

Pokrajinski komitet [[Komunistička partija Jugoslavije|KPJ]] je [[18. jul7.|18. jula]]a [[1941]]. godine imenovao [[Glavni štab NOV i PO Crne Gore|privremenu Vrhovnu komandu nacionalnooslobodilačkih trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka]] čije je sedište u početku bilo u [[Piperi]]ma, kod [[Podgorica|Podgorice]]. Komandant Privremene komande je bio [[Arso Jovanović]], [[politički komesar]] [[Milovan Đilas]], a članovi: [[Božo Ljumović]], [[Blažo Jovanović]], [[Budo Tomović]] i [[Bajo Sekulić]]. Njen uticaj, se u početku, osećao jedino u okolini Podgorice. U većini srezova su obrazovane čete i bataljoni, po ugledu na plemenske formacije Crnogorske vojske, do [[1916]]. godine, njima su rukovodili Mesni komiteti KPJ i delegati Pokrajinskog komiteta.

Privremena Vrhovna komana je, ubrzo po formiranju, izdala uputstvo narodu i komandama o izboru predstavnika narodne vlasti i političkih organa u vojnim jedinicama. Narodnooslobodilački odbori za kolašinski i andrijevički srez su imenovani [[21. jul7.|21. jula]]a; a istog dana je u Beranama, na Prvoj sreskoj narodnoj skupštini, uz prisustvo 217 delegata, izabran NO odbor za beranski srez. U Bijelom Polju, je 21. jula, održan zbor ustanika i naroda, kojem je prisustvovalo oko 5.000 ljudi. Na zboru je govorio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak [[Rifat Burdžević Tršo]], koji je objašnjavao ciljeve [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]]-a i pozvao narod na dalje učešće u borbama. Tada je formiran i NO odbor za bijelopoljski srez.

Ustaničke borbe su daleko prevazišle očekivanja i planove [[Komunistička partija Jugoslavije|KPJ]], koja je nastojala da učvrsti i stabilizuje organizaciju, obezbedi komandu i poštovanje naređenja, i učvrsti uticaj u narodu. [[Milovan Đilas]] piše da je narod „preplavio naše vodstvo" i „premašio predviđanje" komunista.<ref>Milovan Đilas, Revolucionarni rat, Beograd, 1990, 54.</ref>

Nacionalističke snage u ustanku nisu bile voljne da se pokoravaju komunistima i njihovim direktivama.<ref name="Petranović"/> U toku julskog ustanka - prema izveštaju Vladimira Kontića [[DražaDragoljub Mihailović|Mihailoviću]] od 18. februara 1943 - u Crnoj Gori je postojala tek „jedna mala grupa oficira", antikomunistički orijentisana, koja je počela sa radom „na nacionalnoj organizaciji i podizanju naroda na oružani sukob protiv komunista".<ref>A VII , Ča, K-133, Reg. br. 4/6.</ref>

U Trinaestojulskom ustanku je učestvovalo oko 32.000 ljudi, što je činilo 66% vojno sposobnog stanovništva [[Crna Gora|Crne Gore]], izuzimajući gradove [[Cetinje]], [[Nikšić]], [[Podgorica|Podgoricu]] i [[Pljevlja]] u kojima je italijanski okupator imao jaka utvrđenja. Ustanici su od [[13. jul7.|13]]. do [[22. jul7.|22. jula]]a oslobodili šest sreskih mesta: Andrijevicu, Berane, Bijelo Polje, Danilovgrad, Kolašin i Šavnik; kao i pet varošica: Virpazar, Grahovo, Žabljak, [[Petrovac na Moru|Petrovac]] i [[Rijeka Crnojevića|Rijeku Crnojevića]]. Svi ovi srezovi, osim danilovgradskog su bili slobodni od 18 do 25 dana.

{{citiranje|Uništiti žarišta ustanka kako u odnosu na pojedince tako — ukoliko je potrebno — i u odnosu na naseljena mjesta. Uzeti taoce iz naselja u oblasti gdje se razvijaju operacije i često ih mijenjati, tako da cijelo stanovništvo bude izloženo opasnostima eventualnih represalija. <ref>http://znaci.net/zb/4_3_4_2.pdf NAREĐENJE ALEKSANDRA PIRCIJA B1ROLIJA OD 15 JULA 1941 GOD. ZA PREDUZIMANJE HITNIH MJERA NA TERITORIJI CRNE GORE RADI UGUŠIVANJA NARODNOG USTANKA</ref>|General Armije [[Alessandro Pirzio Biroli|Pirzio Biroli]] (15. jula 1941.)}}

Do [[13. jul7.|13. jula]]a [[1941]]. godine na teritoriji [[Crna Gora|Crne Gore]] se nalazila samo italijanska pešadijska divizija "Mesina". Odmah po izbijanju ustanka, [[15. jul7.|15. jula]]a, italijanska Vrhovna komanda je uputila u Crnu Goru još pet divizija ("Pusterija", "Taro", "Venecija", "Kačatori dele Alpi" i "Pulje"), nekoliko samostalnih jedinica, čija je jačina bila približna snazi jedne divizije, i albansko-kvinslišku grupu "Skenderber". Ukupna jačina ovih trupa iznosila je oko 30.000 dobro naoružanih vojnika.

Naredbom predsednika vlade [[Kraljevina Italija|Kraljevine Italije]], [[Benito MusoliniMussolini|Benita Musolinija]], [[24. jul7.|24. jula]]a [[1941]]. godine, ukinut je civilni komeserijat za Crnu Goru i smenjen civivlni komesar [[Serafino Macolini]], a sva civilna vlast je predata u ruke generalu [[PiricijoAlessandro Pirzio Biroli|Piriciju Biroliju]], komandantu Devete italijanske armije.

Ofanzivne operacije italijanske vojske trajale su od [[14. jul7.|14. jula]]a do [[14. avgust8.|14. avgusta]]a, kada je ustanak konačno ugušen. Italijani su gušili ustanak koristeći metode nemilosrdnih represalija, perfidne politike podvajanja i odvođenja Crnogoraca u logore.<ref name="Petranović"/> Italijanska diplomatija je nastojala da privuče crnogorske četnike, želeći da padom „Rusije" Srbe dovede u sferu [[Rim]]a.<ref>Zbornik NOR, tom XIII, knj. 1, 260.</ref>

U borbama od [[13. jul7.|13. jula]]a do [[14. avgust8.|14. avgusta]]a [[1941]]. godine poginulo je 735 italijanskih vojnika, oko 1.120 je ranjeno i oko 2.070 zarobljeno. Ustanici su imali, prema nepotpunim podacima, 72 mrtvih i 53 ranjenih.

20. septembra 1941. britanski oficir [[Duane Hudson|Bil Hadson]] je iskrcan iz podmornice kod [[Petrovac|Petrovca]].<ref>http://www.znaci.net/00001/5_3.htm</ref> Po iskrcavanju, njegovu misiju su prihvatile [[NOVJnarodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|partizanske jedinice]] i dopratile do Glavnog štaba Crne Gore, Bake i Sandžaka u selu [[Radovče]]<ref>Zbornik NOR-a, tom II, knj. 2, dok. br. 103, nap. 10</ref> u planinskom području [[Piperi]], petnaestak kilometara severno od italijanske komande u [[Podgorica|Podgorici]]. Hadson je izvestio britansku komandu da svuda u okolini postoje male naoružane grupe, koje su ukupno brojale oko pet hiljada ljudi. Hadson u telegramu upućenom [[SOE]] u Kairu, [[10. 10.|10. oktobra]] javlja o „slobodnim narodnim trupama Crne Gore", čiji je štab na Radovču:

Sredinom oktobra Hadson je sa partizanskom pratnjom krenuo za Srbiju. Putovali su kroz oslobođenu teritoriju koju su kontrolisali isključivo [[narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|partizani]] i koja se prostirala od Crne Gore, preko Sandžaka, do doline Zapadne Morave. S njim su putovali partizanski rukovodioci [[Arso Jovanović]], [[Milovan Đilas]] i [[Mitar Bakić]].<ref>http://www.znaci.net/00001/5_3.htm</ref> Hadsonovi prvi utisci o nadmoćnijoj snazi partizanske organizacije potvrdili su se tokom putovanja. To je bila jedina snaga u oblastima kroz koje je prošao:

Rascep započet u ustanku dovršiće se na pitanju daljeg nastavljanja antiokupatorske borbe. [[Komunizam|Komunisti]] su se zalagali za ofanzivnu strategiju i [[društvena promena|socijalne promene]], a [[četnici]] za iščekivanja slabljenja velikih okupatorskih sila u ime opstanka naroda, što će se na ovom području završiti u [[kolaboracijasaradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu|otvorenoj kolaboraciji]].<ref name="Petranović"/>

Četnički odredi u Crnoj Gori i Sandžaku (pod [[Blažo Đukanović|Blažom Đukanovićem]], [[Bajo Stanišić|Bajom Stanišićem]], [[ĐorđeĐorđije Lašić|Đorđem Lašićem]] i [[Pavle Đurišić|Pavlom Đurišićem]]) su krajem 1941. godine organizovali uz punu pomoć italijanskog okupatora svoje odrede i, zajedno sa njima učestvovali u borbama protiv partizana primajući od Italijana oružje, hranu a neki i plate.<ref name="Presuda"/>

Masovne likvidacije bile su prateća pojava ideoloških zastranjivanja, naročito u Crnoj Gori i istočnoj Hercegovini. U Crnoj Gori su obračuni partizana sa četnicima bili posebno okrutni. Tako britanski oficir za vezu [[Duane Hudson|Bil Hadson]] primećuje:

Likvidacije su vršene ne samo po osnovi izdaje [[NOBnarodnooslobodilačka borba Jugoslavije|narodnooslobodilačke borbe]], već i prostog sumnjičenja da je neko "klasni neprijatelj", neprijatelj proleterske revolucije. Umesto ukazivanja na njihovu konkretnu djelatnost i izvođenje pred javni sud, oni su likvidirani ponekad i bez prethodne odluke partije "na način sličan običnom ubistvu: iz zasjede, kroz prozor u kući, pa čak i u borbenom lancu".<ref>O. Blagojević, Postanak, razvitak i osnovni aspekti rada partijske organizacije u Pivi 1941-1942, Istorijski zapisi br. 2-3, 1969, str. 416-17.</ref> [[Strah]] od streljanja i odmazdi uticao je da su seljaci napuštali sela i bežali sa teritorija koje su partizani oslobodili. Na tim teritorijama nije se moglo zateći ni „žive duše", što je očit pokazatelj straha koji je ovladao svešću seljaka.<ref name="Petranović"/>

Đilas u pismu javlja kako se „[[kulak|kulački]] elementi" po selima plaše da će komunisti sve komunizirati, da će uskoro kod nas biti sovjeti, da su [[Narodnooslobodilački odbor|NOO]] škola za [[sovjet]]e, da je objavljen rat londonskoj vladi i da sve to unosi paniku u srednje seljaštvo; „tutnjavom o revoluciji" zaboravlja se na [[fašizam]] i borbu protiv njega.<ref>ACKSKJ, CK KPJ, 1942., K-7, Pismo M. Đilasa drugovima (CK KPJ) od 27. marta 1942, Reg. br. 147.</ref>

Juna 1942. godine četnički odred pod komandom Vladimira Đukića izveo je iz [[zatvor]]a u [[Nikšić]]u 25 pristalica [[NOPnarodnooslobodilački pokret Jugoslavije|narodnooslobodilačkog pokreta]] i zajedno sa Italijanima streljali.<ref name="Presuda"/> Od juna 1942. godine do marta 1943. godine Mihailovićevi četnici pod komandom Pavla Đurišića osudili su na smrt i streljali oko 1.000 crnogorskih partizana i seljaka zbog toga što su učestvovali u partizanskom ustanku u Crnoj Gori.<ref name="Presuda"/>