Gnosticizam – razlika između verzija

[[Datoteka:Crossed circle.svg|175px|thumb|[[Sunčev križ]] ([[krst|križ]] unutar [[krug]]a), savremeni simbol gnosticizma.]]

'''Gnosticizam''' ({{Jez-grč|γνώσις}} ''[[gnosis]]'' - znanje ) je sinkretički [[verski pokret]] koji se razvijao u [[rano hrišćanstvo|ranim vekovima hrišćanstva]], dok nije potisnut u [[4. vekvijek|4. veku]]u, kada je pravoverno hrišćanstvo postalo zvanična religija [[Rimsko carstvoCarstvo|Rimskog carstva]].<ref>[http://www.scribd.com/doc/56095362/Elejn-Pejgels-Gnosti%C4%8Dka-evan%C4%91elja Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja]: "...''u IV veku, kada hrišćanstvo postaje zvanična vera Rimske Imperije, gnosticizam nestaje s istorijske scene''."</ref>

Gnosticizam je bio rasprostranjen [[SredozemljeSredozemno more|Sredozemljem]]m i [[Srednji istokIstok|Srednjim istokom]] u prvim vekovima hrišćanstva.

U [[2. vijek]]u je bio naročito jak, i uzrokom najveće krize u Crkvi.<ref name="Šagi-Bunić">[http://www.scribd.com/doc/60958056/Tomislav-J-%C5%A0agi-Buni%C4%87-Povijest-kr%C5%A1%C4%87anske-literature-svezak-I Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I)] (scribd)</ref> Gnosticizam je, najpre u čistom obliku, a potom sliven sa [[manihejstvo]]m (od III veka) i hrišćanstvom ([[markionstvo|markioniti]], vardesaniti, i dr.), dugo bio saputnik crkve.<ref>[http://www.verujem.org/patrologija/03_apostolski_muzevi.htm Апостолски Мужеви и Апологете]</ref>

Gnosticizam nije bilo jedno učenje, nego više njih, koja su imala zajedničke crte. Razlikujemo pretkršćanski ([[judaizam|judaistički]]) gnosticizam, nastao ezoteričnim tumačenjem [[Knjiga Postanka|Knjige Postanka]], i hrišćanski, u kome je središnja uloga dodeljena Isusu Kristu. Kako se [[hrišćanska crkva]] sve više politički ujedinjavala tokom 2. i [[3. vekvijek|3. veka]]a, njene vođe su se prema protivnicima ponašale kao da su jedinstven politički front. Kada je [[episkopos|biskup]] [[Irenej Lionski|Irenej]] osuđivao jeretike kao »gnostike«, on nije mislio na njihovo međusobno slaganje u pogledu doktrine, nego na činjenicu da su se oni svi opirali prihvatanju autoriteta sveštenstva, pravila vere i [[novozavetnirazvoj kanona Novog kanonzavjeta|novozavetnog kanona]].<ref name="Gnostička evanđelja">[http://www.scribd.com/doc/56095362/Elejn-Pejgels-Gnosti%C4%8Dka-evan%C4%91elja Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja] (scribd)</ref>

Kao što govori pojam „[[gnosis]]“, osnovna ideja gnosticizma je da čovek dolazi do svoga [[spasenjeспасење|spasenja]] samo putem „poznanja“ istine.<ref name="Зизијулас"/> U okrilju gnostičkog pokreta su se pojavile i ideje koje vezujemo za istočne religije ali su bile suzbijane i osuđivane od zvaničnog hrišćanstva.

[[Gnosis|Gnosa]] (grčki: γνώσις ''gnosis'' - znanje, spoznaja, uvid) je grčka reč, izvorno korišćena u [[Platon]]ovim filozofskim spisima. Gnosa se najčešće upotrebljava da označi duhovno znanje prosvetljenog čoveka, koje se opisuje kao neposredno iskustveno saznanje o natprirodnom ili božanskom.

Gnosticizam u pravom smislu, kao heterodoksiju, treba razlikovati od učenja o [[gnozagnosis|gnozi]], koje se javljalo unutar judaističke i judeokršćanske literature.<ref name="Šagi-Bunić"/>

Postojbina proto-gnosticizma je bila [[Samarija]], odakle potiču [[Simon Mag]], [[Dositej Samarićanin|Dositej]] i [[Menandar Samarićanin|Menandar]].<ref name="Šagi-Bunić"/> Kršćanska predaja općenito svodi početke gnosticizma na [[Simon Mag|Simona Maga]], on još nije gnostik u strogom heterodoksnom smislu.<ref>R. M. Grant, ''La gnose et les origines chrétiennes'', Paris [[1964]]</ref> [[Hegesip]] stavlja početak gnosticizma u vrijeme [[jeruzalem]]skog [[biskupepiskopos|biskupa]]a [[Simeon JeruzalemskiJerusalimski|Simeona]], poslije smrti [[JakobJakov Pravedni|Jakobove]].<ref>EUS., Hist. eccl. 5, 22, 5</ref> Takvo datiranje se poklapa sa povijesnim počecima heterodoksnog gnosticizma poslije [[70]]. godine, tj. poslije [[Opsada Jeruzalema (70)|razorenja Jeruzalema]], kada se oblikuju i druge hereze koje izrastaju iz judaizma i judeo-kršćanstva.<ref>J. DANIÉLOU, ''Nuova storia della Chiesa'', str. 95—96</ref>

Tek u [[2. vekvijek|2. veku]]u „gnosis“ se pojavljuje u svom konačnom obliku, „sistematičan“ s jasnom integracijom hrišćanstva.<ref name="Зизијулас"/> Prvo je žarište razvijenog gnosticizma bila [[Antiohija]] ([[Saturnin]]), zatim [[Aleksandrija]] ([[Bazilid]], [[Karpokrat]]); a poslije toga [[Rim]], gdje je sredinom II stoljeća djelovao najveći gnostički pisac [[Valentin]], a istovremeno i [[Markion|Marcion]], takođe blizak gnosticizmu po nekim stavovima. Najjači i sasvim jasan sukob između Velike Crkve i gnosticizma razbuktava se sredinom II stoljeća, kad djeluje [[Valentin]] (145-160. u Rimu), vjerojatno najjači predstavnik gnosticizma. Posebno je središte bila i [[Edesa (Mezopotamija)|Edesa]] (u Istočnoj Siriji), sa [[Bardesan]]om (154-222). <ref name="Šagi-Bunić"/>

Gnostici u pravilu nisu žestoko nastupali prema ostalim kršćanima i nisu željeli odijeliti se od ostale Crkve: pripadnost crkvi je dobra za mnoštvo, no pravi put do [[spasenjeспасење|spasenja]] jest u posjedovanju gnoze, što je pogodovalo stanovitom religioznom individualizmu.<ref name="Šagi-Bunić"/>

Kada je Rimsko Carstvo prihvatilo hrišćanstvo kao zvaničnu religiju u [[4. vekvijek|4. veku]]u, gnosticizam je potisnut kao [[hereza|jeres]]. Kiparski episkop [[EpifanEpifanije KiparskiSalaminski|Epifan]], koji piše protiv jeresi, opisuje svoj susret s gnosticizmom u Egiptu, otprilike u doba nastajanja zbirke Nag Hamadi:

{{citat|I sam sam naišao na tu sektu, ljubljeni, te sam ove stvari čuo lično, iz usta gnostika. Te zabludele žene nisu mi samo razotkrile svoje učenje, nego su me u svojoj besramnoj smelosti pokušale zavesti ... No, milostivi me Bog spasio njihove zloće, stoga - pročitavši njihove knjige, shvativši njihove prave namere i ne dajući se time zavesti - pobegao sam ne zagrizavši mamac, te sam smesta o svemu izvestio tamošnje episkope i pronašao one koji su se skrivali u crkvi. Njih otprilike osamdesetoro potom je protjerano iz grada, konačno očišćenog od toga korova.|[[Epifanije KiparskiSalaminski|Epifanije]]}}

Početkom [[5. vekvijek|5. veka]]a, opat Belog manastira u Panopolisu (stotinjak km nizvodno od [[Nag Hamadi]]ja), napao je skupinu u obližnjemu hramu Pneuita, koja je za se tvrdila da "nema kralja", te je obožavala "demijurga" i nije prihvatala [[Kiril Aleksandrijski|Kirila]], aleksandrijskog arhiepiskopa. On je zapretio "[[jereshereza|jereticima]]" izjavivši: "Nateraću vas da primite ... arhiepiskopa Kirila, ili će većina vas umreti od [[mač]]a, a pošteđeni će biti izgnani."<ref name=autogenerated1 />

'''Persijski gnosticizam''' je oličen u [[Mandenizammandejci|mandenizmu]] (naziv nastao od reči: Mandā - Znanje), koji se još uvek u malom broju praktikuje u delovima [[Irak]]a i [[iran]]ske oblasti Khuzestan.

U [[PersijaPerzija|Persiji]] je gnosticizam bio zastupnjen i preko [[manihejizammanihejstvo|manihejskog]] učenja koje se kasnije proširilo Sirijom, Severnom Arabijom, Egiptom i Severnom Afrikom (gde ga je zastupao i [[augustin|sveti Avgustin]] od [[373]] do [[382]]); iz Sirije se dalje raširilo Palestinom, Malom Azijom i Jermenijom.

U [[Jermenija|Jermeniji]] je u [[6. vekvijek|6. veku]]u izvršilo uticaj na [[pavlićanstvo]], a preko njega i na [[bogumili|bogumilsko]] i [[katari|katarsko]] učenje u srednjem veku.

U [[20. vekvijek|20. veku]]u, nakon pronalaska mnogobrojnih starih rukopisa, od kojih su najpoznatiji [[apokrifапокриф|apokrifni]]ni spisi iz Nag Hamadija, dolazi do obnovljanja interesa za gnosticizam.

Do [[20. vekvijek|20. veka]]a gnostičko učenje je rekonstruisano uglavnom na osnovu kritike pravovernih teologa koji su pisali protiv jeresi (to jest heresiologa) kao što su bili [[Irenej Lionski|Irinej Lionski]], [[Justin Filozof]], [[Origen]] iz Aleksandrije. Međutim, u drugoj polovini [[20. vekvijek|20. veka]]a je pronađen veći broj izvornih spisa, nazvanih [[apokrifапокриф|apokrifima]]ima, koji nam prenose nepatvoreno gnostičko gledište. Jedno od najvećih otkrića je [[knjižnica Nag Hamadi|biblioteka Nag Hamadi]], u gorenjem Egiptu, [[1945]]. godine.

Gnostici su, pored vere, naglašavali i važnost saznavanja o duhovnim stvarima. Oni smatraju da su [[čovekčovjek|ljudi]] božanske [[duša|duše]] zarobljene u materijalnom svetu. Materija je stvorena od strane nesavršenog ili zlog bića, [[Demijurg]]a, koji se često poistovećuje sa Bogom Starog zaveta, nasuprot Bogu Novog zaveta. Gnostici [[zlo]] poistovjećuju s materijalnim, a [[dobro]] s duhovnim svijetom. Oni smatraju da se čovjek mora okrenuti sebi i posvetiti [[mudrost]]i (sofiji) da bi spoznao svet i oslobodio se njegovih okova. Istraživanje [[psiha|psihe]] je za gnostike prvenstveno bilo religijsko traganje.<ref name="Gnostička evanđelja"/> [[Saturnin|Saturnil]] i [[Bazilid|Vasilidis]], dvojica velikih predstavnika gnosticizma, poistovećuju [[Bog]]a sa [[um]]om (''[[nous]]'').<ref name="Зизијулас"/>

Sistem [[Valentin]]a (+[[160]]), hrišćanina iz Aleksandrije, koji je propovedao svoje učenje u Rimu u isto vreme sa [[Markion]]om, između [[135]]. i [[160]]. godine, koncentrisan je na ideju "[[pleroma|plerome]]" (punoće). Čisti duhovni svet (punoća) sastavljen je od jedinstva božanskih [[emanacija]] Oca. Materijalni svet, koji je po svojoj suštini zao, bio je preuređen od demijurga. [[Logos]]-[[HristHristos]]os nije istovetan sa [[Bog]]om-Tvorcem, nego je njegova duhovna emanacija. [[Спасење|Spasenje]] je čin spoznaje, potreban radi ponovnog vraćanja u harmoniju punoće (plerome).<ref>[http://www.svetosavlje.org/biblioteka/Recnik/G.htm [svetosavlje&#93; Recnik<!-- Bot generated title -->]</ref> Smatra se da je autor nekanonskog Jevanđelja po Filipu neki Valentin učenik.<ref name="Gnostička evanđelja"/>

{{citiranje|„Niti strahujte od tela niti ga volite. Ako ga se budete bojali, ono će zavladati vama; ako ga budete voleli ono će vas proždrati i paralizovati.“|[[Evanđelje po Filipu|Jevanđelje po Filipu]]}}

Neki gnostički tekstovi pokazuju neoplatonističku filozofsku orijentaciju. [[Plotin]], vodeći neoplatonist iz [[3. vekvijek|3. veka]]a, o gnosticima u svojoj školi rekao je sljedeće: "Imamo obzira prema nekim našim prijateljima koji su tu (gnostičku) misao usvojili pre nego što su nam postali prijatelji, i nastavljaju tako misliti, iako ne znam kako u tome uspevaju."<ref name=autogenerated1>Navedeno prema: Knjižnica Nag Hammadi, Hrvatsko izdanje, Biblioteka Svjetlost, Predgovor Jamesa Robinsona</ref>

Iako ih je [[Hrišćanska crkva|Crkva]] smatrala jereticima, oni sebe nisu tako doživljavali, već kao ljude "kojima je Gospod dao pamet da misle, a ne samo da slepo veruju."<ref>Žitije jeromonaha Zahara</ref>

* [[NikolajNikola (gnostik)iz Antiohije|Nikolaj]], osnivač nikolajita

* [[Saturnin|Satornil]] iz Antiohije

* [[Bazilid|Vasilid]] iz Aleksandrije (oko 125)

* [[Gnosis|Gnosa]]

* [[Апокриф|Apokrifi]]