Kalaj – razlika između verzija
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
mNema sažetka izmjene |
|||
Red 1:
{{Hemijski element
| grupa_niz = [[indijum|In]] - '''Sn''' - [[antimon|Sb]]
| perioda_niz = <br />[[germanijum|Ge]]<br />'''Sn'''<br /> [[olovo|Pb]] <br /> <br />
| periodni_sistem = Sn-TableImage.png
| ime = Kalaj
| simbol = Sn
| atomski_broj = 50
| skup = [[slabi metali]]<ref name="binder" />
| grupa = [[14. grupa hemijskih elemenata|IVA]]
| perioda = [[5. perioda hemijskih elemenata|5]]
| gustina = 7310 [[kilogram po kubnom metru|kg/m<sup>3</sup>]]
| tvrdoća = 1,5
| boja = srebrnobela
|
| opis_slike =
| atomska_masa = 118,710 [[jedinica atomske mase|u]]
| atomski_radijus = 145 (145) [[pikometar|pm]]
| kovalentni_radijus = 141 pm
| van_der_Valsov_radijus = 217 pm
| elektronska_konfiguracija = <nowiki>[</nowiki>[[kripton|Kr]]<nowiki>]</nowiki>4d<sup>10</sup>5s<sup>2</sup>5p<sup>2</sup>
| energetski_nivoi = 2, 8, 18, 18, 4
| oksidacioni_broj = '''4''', 2
| osobine_oksida = amfoterni
| kristalna_struktura = tetragonalna
| agregatno_stanje = čvrsto
| temperatura_topljenja = 505,08 [[Kelvin (jedinica)|K]]<br />(231,93 [[stepen celzijusa|°C]])
| temperatura_ključanja = 2875 K<br />(2602 °C)<ref name="zhang" />
| molska_zapremina = 16,29×10<sup>-3</sup> m³/[[mol (jedinica)|mol]]<ref name="crc" />
| toplota_isparavanja = 295,8 [[kilodžul po molu|kJ/mol]]
| toplota_topljenja = 7,029 kJ/mol
| pritisak_zasićene pare = 5,78×10<sup>-21</sup> [[Paskal (višeznačna odrednica)|Pa]] (505 K)
| brzina_zvuka = 2500 m/s (293,15 K)
| elektronegativnost = 1,96 ([[Polingova skala|Pauling]])<br />1,72 ([[Alredova skala|Alred]])
| specifična_toplota = 228 [[džul kroz kilogram-kelvin|J/(kg*K)]]<ref name="ludwig" />
| specifična_provodljivost = 9,17×10<sup>6</sup> [[Simens (jedinica)|S]]/m
| toplotna_provodljivost = 66,6 [[vat kroz metar-kelvin|W/(m*K)]]
| I_energija_jonizacije = 708,6 kJ/mol
| II_energija_jonizacije = 1411,8 kJ/mol
| III_energija_jonizacije = 2943,0 kJ/mol
| IV_energija_jonizacije = 3930,3 kJ/mol
| V_energija_jonizacije = 7.456 kJ/mol
| izotopi1 =
{| {{prettytable}}
! [[izotop]]
! zast.
! [[vreme
! [[način raspada|n. r.]]
! [[energija raspada|e.r.]] [[
! [[proizvod raspada|p. r.]]
|-
| <sup>112</sup>Sn
Linija 154 ⟶ 82:
|-
| rowspan=2 | <sup>121m</sup>Sn
| rowspan=2 | [[veštački
| rowspan=2 | 55 [[godina]]
| [[
| 0,394
| <sup>121</sup>[[antimon|Sb]]
Linija 173 ⟶ 101:
|-
| <sup>126</sup>Sn
| [[veštački
| 1×10<sup>5</sup> [[godina]]
| [[
| 0,380
| <sup>126</sup>[[antimon|Sb]]
|}
}}
'''Kalaj''' ili '''kositar''' ('''Sn''', [[latinski jezik|latinski]] ''stannum'', [[Turski jezik|Turski]] ''kalay '' ) - je metal [[14. grupa hemijskih elemenata|IVA]] grupe. U prirodi se javlja u obliku jedinjenja.
== Etimologija ==
Riječ ''kalaj'' je u slavenske jezike, a tako i u [[bosanski jezik|bosanski]], došla preko [[Turski jezik|turskog]] ''kalay'', dok se u baltičkim jezicima koristi naziv ''alavas'', u [[ruski jezik|ruskom]] Олово (''olovo''), dok je njegov naziv u romanskim jezicima uglavnom izveden iz latinskog ''stannum'' odnosno ''stagnum''. U [[grčki jezik|grčkom jeziku]] naziva se Κασσιτερος (''Kassiteros''), naziv koji se koristi još od [[Homer]]ovog doba, u značenju ''metal iz zemlje Kassi (ili Kasseterides)''. Iz ovog naziva izvedeno je i ime ''kositar'', kako se i danas naziva u hrvatskom jeziku. [[Arapski jezik|Arapski naziv]] قصدير (''kasdir'') je zapravo posuđenica iz grčkog naziva.<ref name="etimol" />
== Historija ==
[[Metal (hemija)|Metal]] kalaj je poznat najkasnije iz perioda 3500 p.n.e. na šta ukazuju predmeti od bronze nađeni u južnom [[Kavkaz (planina)|Kavkazu]], a potiču iz Kuro-arakske kulture. U planinskom masivu [[Taurus (planina)|Taurus]] u današnjoj južnoj [[Turska|Turskoj]] postoje dokazi da se tamo kopala ruda kalaja, a otkriveni su i antički rudnik Kestel i mjesto Göltepe gdje se ruda prerađivala, oba datirana oko 3000 p.n.e. Međutim, ostaje neistraženo da li se tamo radi o najvećem izvoru trgovine i potrošnje kalaja u antičkom dobu.
Pronalaskom načina izrade [[legura|legure]] [[bronza|bronze]], čiji su sastojci kalaj i [[bakar]], značaj kalaja je izuzetno porastao ([[bronzano doba]]). Od 2. milenija p.n.e. kalaj se kopao u rudnicima u velikim količinama širom Male Azije, a najviše duž puta koji je kasnije postao poznat kao ''Put svile''. Od oko 1800 p.n.e. ([[dinastija Shang]]) kalaj je poznat i u [[Kineska historija |drevnoj Kini]]. Međutim, kalaj je vjerovatno bio poznati i ranije, a dokazi o njegovom korištenju su pronađeni u mnogim nalazištima u Aziji, u [[Yunnan]]u i na [[Malajsko poluostrvo|Malajskom poluostrvu]]. I u jednoj egipatskoj grobnici iz 18. dinastije (oko 1500 p.n.e.) pronađeni su predmeti od kalaja.
Rimski pisac [[Plinije Stariji]] dao je kalaju naziv ''plumbum album'' (bijelo [[Olovo (element)|olovo]]); dok je metal olovo bio ''plumbum nigrum'' (crno olovo). Velika potražnja za kalajem, koji je u [[alhemija|alhemiji]] bio povezan za [[Jupiter (mitologija)|Jupiterom]],<ref name="barke" /> bila je jedan od uzroka rimske okupacije Britanije. U jugozapadnom području [[Cornwall]]a pronađene su, za to vrijeme, velika nalazišta rude kalaja. U latinskom jeziku, kalaj se zvao ''stannum'', te se iz njega danas izvodi njegov hemijski simbol '''Sn'''.
Nakon dugog vremena, nakon što je [[željezo]] zamijenilo bronzu ([[željezno doba]]), tek od sredine 19. vijeka kalaj je zbog industrijske proizvodnje bijelog lima ponovo dobio na značaju.
== Dobijanje i rasprostranjenost ==
[[Datoteka:Fotothek df n-11 0000078.jpg|thumb|lijevo|Kopanje rude kalaja u Altenbergu 1976.]]
[[Datoteka:Cassiterite.jpg|thumb|lijevo|Oktaedarska struktura kristala [[kasiterit]]a iz Sečuana, Kina]]
Primarna nalazišta kalaja obuhvataju nalazišta unutar greisena, hidrotermalnih žila i rijetkih skarnova i VHMS nalazišta. Pošto je industrijski najvažniji mineral kalaja [[kasiterit]] (poznat i kao kalajni kamen, SnO<sub>2</sub>) jedan vrlo stabilan i težak [[minerali|mineral]], veći dio proizvodnje kalaja dolazi iz sekundarnih pjeskovitih nalazišta. U nekim primarnim nalazištima moguće je pronaći i sulfidni mineral [[stanit]] (Cu<sub>2</sub>FeSnS<sub>4</sub>) koji također ima određeni značaj u proizvodnji kalaja. U primarnim nalazištima kalaja zajedno s njim mogu se pojaviti i [[arsen]], [[volfram]], [[bizmut]], [[srebro]], [[cink]], [[bakar]] i [[litij]].
Za dobijanje metalnog kalaja, ruda se najprije isitni, te se obogaćuje različitim postupcima (prosijavanjem, električnim i magnetskim izdvajanjem). Nakon hemijske redukcije [[ugljik]]om, kalaj se zagrijava neznatno iznad tačke topljenja, tako da se može odvojiti od nečistoća, bez mogućnosti da se i nečistoće otope zajedno s njim. Danas se veći dio kalaja dobija recikliranjem ili putem [[elektroliza|elektrolize]].<ref name="usgs" />
U kontinentalnoj Zemljinoj kori, kalaj je zastupljen u količini od oko 2,3 ppm.<ref name="1995wedepohl" />
Trenutne rezerve kalaja u svijetu se procjenjuju na 5,6 miliona tona, a godišnja proizvodnja u 2011. godini iznosila je 263.000 tona.<ref name="usgs 2012" /> Preko 80% kalaja se trenutno dobija iz sekundarnih nalazišta, iz pjeskovitih naslaga u rijekama i obalnim područjima, naročito su bogata područja od centralne Kine, preko [[Tajland]]a južno do [[Indonezija|Indonezije]]. Najveća nalazišta kalaja na Zemlji pronađena su 1876. godine u dolini rijeke Kinta u [[Malezija|Maleziji]]. Tamo se i danas godišnje iskopa oko 2 miliona tona rude.<ref name="clausthal" /> Ruda u naslagama iz tog nalazišta ima udio kalaja od oko 5%. Nakon nekoliko faza obrade i koncentriranja do nivoa od 75%, slijedi proces topljenja.
U [[Njemačka|Njemačkoj]] ruda kalaja ima u rudnom gorju [[Erzgebirge]] gdje se ruda kopala od 13. vijeka do 1990. godine. Određena istraživanja pokazala su da se u mjestašcu Geyer nalaze rude kalaja u količinama oko 160 hiljada tona, što se po nekim izvorima smatra najvećim, do danas neiskorištenim, rudnim nalazištem kalaja u svijetu.<ref name="seidler" /> Iako je udio kalaja u toj rudi relativno mali (0,27% u nalazištu Gottesberg, a 0,37% u nalazištu Geyer), a sa druge strane postoje tehničke poteškoće izdvojiti metal iz takve rude, ipak se smatra da ukoliko dođe do eksploatacije, bit će ekonomski isplativo. Osim kalaja, na tim nalazištima procjenjuje se da bi se kao sporedni proizvodi moglo dobiti i dosta [[cink]]a, bakra i [[indij]]a.<ref name="seidler" />
Među najvažnije države proizvođače kalaja spadaju Kina, nakon koje slijede [[Indonezija]] i [[Peru]]. U Evropi najveći proizvođač je [[Portugal]], gdje se on javlja kao sporedni proizvod VHMS nalazišta u rudniku Neves Corvo.
Američka komisija za vrijednosne papire (SEC) je kasiterit proglasila ''konfliktnim mineralom''<ref name="secgov2" />, tako da se njegova upotreba i trgovina od strane kompanija i firmi mora prijavljivati ovoj instituciji. Razlog za to je što se on često uvozi iz [[Demokratska Republika Kongo|Demokratske Republike Kongo]], gdje na istoku te zemlje pobunjenici koriste novac zarađen prodajom rude kalaja za naoružavanje i finansiranje [[rat|oružanih sukoba]].<ref name="secgov" />
== Alotropske modifikacije ==
Kalaj gradi dve alotropske modifikacije. To su:
* α-kalaj (kubična dijamantna rešetka), (''sivi kalaj'') gustoće 5,75 g/cm<sup>3</sup>, koji je stabilan na temperaturi ispod 13,2 °C i ima razmak vrpci E<sub>G</sub> = 0,1 eV
* β-kalaj (pokidana oktaedarska rešetka, gustoće 7,31 g/cm<sup>3</sup>, ''bijeli kalaj'') postojan do 162 °C
* γ-kalaj (romboedarska rešetka, gustoće 6,54 g/cm<sup>3</sup>) javlja se na temperaturi iznad 162 °C ili pri visokom pritisku.
Kalaj se presvlači slojem oksida, koji ga štiti od vanjskih uticaja, pa je on vrlo otporan. Koncentrirane [[kiseline]] i [[baza (hemija)|baze]] ga ipak napadaju dajući otpuštajući gas [[vodik]]. Ipak [[kalaj(IV) oksid]] je inertan poput [[titanij(IV) oksid]]a. Neplemeniti metali, poput [[cink]]a, reduciraju kalaj, te se pri tom elementarni kalaj oslobađa u vidu spužvaste supstance ili se ''zalijepi'' na cink.
== Osobine ==
[[Datoteka:Cynowy Danzig ubt.jpeg|thumb|left|kalajna čaša iz Gdanjska]]
Kalaj je metal srebrnobele boje, male tvrdoće. Čist kalaj (beli kalaj) je rastegljiv, vrlo kovan. Pri sobnoj temperaturi kalaj je otporan na dejstvo [[voda|vode]] i [[vazduh]]a, slabih kiselina i baza. Valjanjem se izvlači u tanke listiće- staniol. Zbog dostupnosti, niske [[temperatura topljenja|temperature topljenja]], lakoću livenja, dobrih mehaničkih osobina, a takođe i zbog niske cene, kalajni predmeti su bili veoma popularni. Predmeti od kalaja su najviše korišćeni između XIV i XVI veka. == Izotopi ==
Kalaj ima ukupno 10 prirodnih stabilnih [[izotop]]a. Ti izotopi su: <sup>112</sup>Sn, <sup>114</sup>Sn, <sup>115</sup>Sn, <sup>116</sup>Sn, <sup>117</sup>Sn, <sup>118</sup>Sn, <sup>119</sup>Sn, <sup>120</sup>Sn, <sup>122</sup>Sn i <sup>124</sup>Sn. Izotop <sup>120</sup>Sn ima udio od 32,4% u prirodnoj izotopskoj smjesi kalaja i najčešći je. Među nestabilnim izotopima izotop <sup>126</sup>Sn ima najduže [[vrijeme poluraspada]] od 230.000 godina.<ref name="nubase" /> Svi ostali izotopi imaju vrijeme poluraspada od najviše 129 dana, mada postoji [[nuklearni izomer]] <sup>121m</sup>Sn koji ima vrijeme poluraspada od 44 godine.<ref name="nubase" /> Kao trejser u [[nuklearna medicina|nuklearnoj medicini]] se najčešće koriste izotopi <sup>113</sup>Sn, <sup>121</sup>Sn, <sup>123</sup>Sn i <sup>125</sup>Sn. Kalaj je jedini element koji ima tri stabilna izotopa sa neparnim masenim brojem i jedini sa 10 stabilnih izotopa, najviše među svim poznatim elementima.
== Primena ==
Kalaj se koristi za prevlačenje drugih [[metal]]a tankim slojem, poboljšavajući njihovu otpornost na koroziju. Ovaj proces se koristi za osiguravanje [[čelik|čeličnih]] sudova koji se koriste u prehrambenoj industriji kao što su npr. [[limenke]] koje se prave od belog [[lim]]a koji je ustvari kalaisani gvozdeni lim.<ref name="tinuse" />
Velike količine klaja upotrebljavaju se za izradu legura: [[bronza|bronze]] (legura sa [[bakar|bakrom]]), metala za lemljenje (legura sa [[olovo]]m), tipografskog metala ( sa [[antimon]]om i [[olovo]]m), britanija metala (sa antimonom i bakrom), a koristi se i za izradu pribora za jelo i za klizne ležajeve. Legura kalaja i olova ima nisku temperaturu topljenja (npr. pri 60% kalaja ta temperatura iznosi 180 °C) koristi se u elektrotehničkoj industriji.
=== Lem ===
[[Datoteka:Ex Lead freesolder.jpg|desno|thumb|Namotaj bezolovne lem žice]]
Kalaj se dugo vremena koristi za lemljenja, u obliku [[legura]] sa [[olovo (element)|olovom]] u kojoj kalaja ima od 5 do 70% (po težini). Kalaj formira eutektičnu smjesu sa olovom koja sadrži 63% kalaja i 37% olova. Takvi [[lem]]ovi se prvenstveno koriste za lemljenje cijevi ili električnih sklopova. Legura kalaja i olova ima nisku temperaturu topljenja, npr. pri 60% kalaja ta temperatura iznosi oko 180 °C. Od kako je od 1. jula 2006. godine na snagu stupila direktiva EU o zbrinjavanju elektronskog i električkog otpada, korištenje olova u ovakvim legurama je značajno smanjeno. Zamjena olova ima dosta prepreka, uključujući višu tačku topljenja i stvaranje ''dlačica'' od kalaja što može izazvati probleme. Kalajna kuga se također može javiti u bezolovnim lemovima, što dovodi do gubitka spoja između lemljenih površina. Međutim, već su pronađene brojne zamjenske legure, ali i dalje ostaje problem integriteta spoja.<ref name="health" />
=== Kalajisanje ===
Kalaj se vrlo dobro spaja sa željezom i koristi se za prevlačenje olova, [[cink]]a, [[čelik]]a i drugih [[metal (hemija)|metala]] tankim slojem poboljšavajući njihovu otpornost na koroziju. Kalajisani čelični kontejneri su se dosta koristili za čuvanje hrane u prehrambenoj industriji, što predstavlja veliki dio svjetske potražnje za metalnim kalajem. Limenke obložene kalajem za čuvanje [[hrana|hrane]] prvi put su proizvedene u [[London]]u 1812. godine.<ref name="education" /> Govornici britanskog engleskog i danas takve posude nazivaju "kalajnim konzervama" (''tin cans'').
Velike količine kalaja upotrebljavaju se za izradu legura: [[bronza|bronze]] (legura sa [[bakar|bakrom]]), tipografskog metala (sa [[antimon]]om i [[olovo (element)|olovom]]), britanija metala (sa antimonom i bakrom), a koristi se i za izradu pribora za jelo i za klizne ležajeve.
== Proizvodi ==
Na temperaturi nižoj od 13°C metalna modifikacija prelazi polagano nemetalnu u sivu, praškastu modifikaciju, a pri -40°C naglo prelazi u sivi prah. Zbog te pojave kositreno posuđe postaje s vremenom neupotrebljivo (tzv. kositrena kuga), zato valja predmete čuvati pri temperaturama iznad 13,5°C.<br />
Pošto je korozijski otporan i neotrovan i vrlo mu je velika električna vodljivost i kao krutina i kao taljevina pa se najviše rabi za [[Galavotehnika|elektroplatiniranje]] (tj. za stvaranje tanke zaštitne prevlake na mnogim kovinama, osobito [[Željezo|željeznim]] [[lim]]ovima (tj. [[čelik]]u)) i u prehrambenoj industriji za izradbu konzervi za hranu i limenki za piće (tzv. bijeli lim ili ambalažna folija). Na mjestu oštećene prevlake željezo jako korodira, pa je hrana iz tako oštećene limenke štetna po zdravlje, pa se sve više primjenjuju gdje mogu [[Perkloretilen|PET]] ambalaže.
=== Slitine ===
Kositar je iznimno kovak, a rastaljen lako otapa mnoge metale, stvarajući slitine, tako je sastojak mnogih slitina koje služe kao zaštitne i ukrasne prevlake (npr. ukrasi za božićna drvca), meki lemovi i lako taljive slitine (slitine za lemljenje), klizni ležajevi (bijeli metali), vodootporne i protupožarne folije, slitine za izradbu posuđa, različite [[Bronca|bronce]] i drugih slitina poput [[Britanska kovina|britanske kovine]], [[Woodova slitina|Woodove slitine]].
*Slitina kositra, [[Zlato|zlata]] i [[germanij]]a koristi se za lemljenje plemenitih metala u [[Zubotehnika|zubotehnici]].
*Tzv."bijeli lim" je naziv za željezni lim presvučen s kositrom.
'''Staniol''' (njem. ''Stanniol'' < lat. ''stagnolo'': listić kositra, prema stagno: kositar < lat. ''stagnum'': mješavina srebra i olova) je naziv za tanke srebrnaste limove (folije), tzv. '''staniol'''-folije kositra, proizvedeni valjanjem. Kao takav se ni zašto ne koristi zbog tzv. ''kositrene kuge'', već se je upotrebljava slitina kositra i [[Olovo|olova]] u lemljenju (poznata je pod nazivom „lem“). Rabi se u elektrotehnici pri izradbi [[kondenzator]]a i za zamatanje živežnih namirnica (čokolade, desertnoga sira, bombona i dr.). U novije doba zbog olova se zamjenjuje mnogo jeftinijim aluminijskim folijama.
== Jedinjenja ==
Najvažnija ruda je kasterit (SnO<sub>2</sub>) čijom se redukcijom dobija elementarni kalaj. [[Halogeni elementi]] se lako jedine sa kalajem, tako sa suvim hlorom gradi kalaj IV hlorid SnCl<sub>4</sub>, kovalentno jedinjenje sa tetraedasrskom strukturom. Upotrebljava se kao močilo pri bojenju.
Spojevi kalaja se javljaju u oksidacijskim stanjima +II i IV. Spojevi kalaja(IV) su nešto stabilniji, a pošto je kalaj element 4. glavne grupe periodnog sistema, stoga efekt inertnog elektronskog para još uvijek nije tako snažno izražen kao kod težih elemenata ove grupe, naprimjer kod olova. Spojevi kalaja(II) se zbog toga mogu lakše prevesti u spojeve kalaja(IV). Mnogi spojevi kalaja su neorganske prirode, ali postoji i jedna grupa kalajno-organskih spojeva (zvanih ''kalaj-organili'')
{{Columns-list|2|
=== Oksidi i hidroksidi ===
* [[Kalaj(II) oksid]] SnO
* [[Kalaj(II,IV) oksid]] Sn<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
* [[Kalaj(IV) oksid]] SnO<sub>2</sub>
* [[Kalaj(II) hidroksid]] Sn(OH)<sub>2</sub>
* [[Kalaj(IV) hidroksid]] Sn(OH)<sub>4</sub>, CAS: 12054-72-7
=== Halogenidi ===
* [[Kalaj(II) fluorid]] SnF<sub>2</sub>
* [[Kalaj(II) hlorid]] SnCl<sub>2</sub>
* [[Kalaj(IV) hlorid]] SnCl<sub>4</sub>
* [[Kalaj(IV) bromid]] SnBr<sub>4</sub>, CAS: 7789-67-5
* [[Kalaj(II) jodid]] SnI<sub>2</sub>, CAS: 10294-70-9
* [[Kalaj(IV) jodid]] SnI<sub>4</sub>, CAS: 7790-47-8
=== Soli ===
* [[Kalaj(II) sulfat]] SnSO<sub>4</sub>
* [[Kalaj(IV) sulfat]] Sn(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>, CAS: 19307-28-9
* [[Kalaj(II) nitrat]] Sn(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>
* [[Kalaj(IV) nitrat]] Sn(NO<sub>3</sub>)<sub>4</sub>
* [[Kalaj(II) oksalat]] Sn(COO)<sub>2</sub>
* [[Kalaj(II) pirofosfat]] Sn<sub>2</sub>P<sub>2</sub>O<sub>7</sub>, CAS: 15578-26-4
=== Halkogenidi ===
* [[Kalaj(II) sulfid]] SnS
* [[Kalaj(IV) sulfid]] SnS<sub>2</sub>
* [[Kalaj(II) selenid]] SnSe, CAS: 1315-06-0
=== Organski spojevi ===
* [[Dibutil kalaj laurat]] (DBTDL) C<sub>32</sub>H<sub>64</sub>O<sub>4</sub>Sn, CAS: 77-58-7
* [[Dibutil kalaj oksid]] (DBTO) (H<sub>9</sub>C<sub>4</sub>)<sub>2</sub>SnO, CAS: 818-08-6
* [[Dibutil kalaj diacetat]] C<sub>12</sub>H<sub>24</sub>O<sub>4</sub>Sn, CAS: 1067-33-0
* [[Difenil kalaj dihlorid]] C<sub>12</sub>H<sub>10</sub>Cl<sub>2</sub>Sn, CAS: 1135-99-5
* [[Tributil kalaj hidrid]] C<sub>12</sub>H<sub>28</sub>Sn
* [[Tributil kalaj hlorid]] (TBTCL) (C<sub>4</sub>H<sub>9</sub>)<sub>2</sub>SnCl<sub>2</sub>
* [[Tributil kalaj fluorid]] (TBTF) C<sub>12</sub>H<sub>27</sub>FSn, CAS: 1983-10-4
* [[Tributil kalaj sulfid]] (TBTS) C<sub>24</sub>H<sub>54</sub>SSn<sub>2</sub>, CAS: 4808-30-4
* [[Tributil kalaj oksid]] (TBTO) C<sub>24</sub>H<sub>54</sub>OSn<sub>2</sub>
* [[Trifenil kalaj hidrid]] C<sub>18</sub>H<sub>16</sub>Sn, CAS: 892-20-6
* [[Trifenil kalaj hidroksid]] C<sub>18</sub>H<sub>16</sub>OSn, CAS: 76-87-9
* [[Trifenil kalaj hlorid]] C<sub>18</sub>H<sub>15</sub>ClSn, CAS: 639-58-7
* [[Tetrametil kalaj]] C<sub>4</sub>H<sub>12</sub>Sn
* [[Tetraetil kalaj]] C<sub>8</sub>H<sub>20</sub>Sn
* [[Tetrabutil kalaj]] C<sub>16</sub>H<sub>36</sub>Sn
* [[Tetrafenil kalaj]] (H<sub>5</sub>C<sub>6</sub>)<sub>4</sub>Sn, CAS: 595-90-4
* [[Cink hidroksi stanat]] ZnSnO<sub>3</sub> 3H<sub>2</sub>O, CAS: 12027-96-2
}}
== Reference ==
{{reflist|2|refs=
<ref name="binder"> Harry H. Binder: ''Lexikon der chemischen Elemente'', S. Hirzel Verlag, Stuttgart 1999, ISBN 3-7776-0736-3.</ref>
<ref name="ludwig"> Ludwig Bergmann, Clemens Schaefer, Rainer Kassing: ''Lehrbuch der Experimentalphysik, Band 6: Festkörper''. 2. izd., Walter de Gruyter, Berlin 2005, ISBN 978-3-11-017485-4, str. 361.</ref>
<ref name="crc"> David R. Lide (ur.): ''CRC Handbook of Chemistry and Physics'', 90. izd. (internet verzija: 2010), CRC Press/Taylor and Francis, Boca Raton, FL, ''Properties of the Elements and Inorganic Compounds'', str. 4-142 – 4-147.</ref>
<ref name="zhang">Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: ''Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks''. u: ''Journal of Chemical & Engineering Data''. 56, 2011, str. 328–337, {{doi|10.1021/je1011086}}</ref>
<ref name="etimol">[http://www.vanderkrogt.net/elements/element.php?sym=Sn History & Etymology] na vanderkrogt.net</ref>
<ref name="barke">Jörg Barke: ''Die Sprache der Chymie: am Beispiel von vier Drucken aus der Zeit zwischen 1574-1761'', Tübingen 1991 (= Germanistische Linguistik, 111), str. 385.</ref>
<ref name="nubase">G. Audi, O. Bersillon, J. Blachot, A.H. Wapstra: [http://www.nndc.bnl.gov/amdc/nubase/Nubase2003.pdf ''The NUBASE evaluation of nuclear and decay properties''] (PDF), u: ''Nuclear Physics''. Bd. A 729, 2003, str. 3–128.</ref>
<ref name="1995wedepohl">K.H. Wedepohl: ''The composition of the continental crust''. Geochimica et Cosmoschimica Acta (1995) 59/7, str. 1217–1232; {{doi|10.1016/0016-7037(95)00038-2}}.</ref>
<ref name="usgs">[http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/tin/mcs-2010-tin.pdf USGS – Tin Statistics and Information – Mineral Commodity Summaries 2010] (PDF)</ref>
<ref name="usgs 2012">[http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/tin/mcs-2011-tin.pdf USGS – Tin Statistics and Information – Mineral Commodity Summaries 2012] (PDF)</ref>
<ref name="secgov">[http://www.sec.gov/news/press/2012/2012-163.htm SEC Adopts Rule fpr Disclosing Use of Conflict Minerals], {{Simboli jezika|en|engleski}} pristupljeno 3.9.2012.</ref>
<ref name="secgov2">SEC, [http://www.sec.gov/rules/final/2012/34-67716.pdf Conflict Minerals - Final Rule (2012), str. 34f.] (PDF, {{Simboli jezika|en|engleski}})</ref>
<ref name="seidler">Christoph Seidler: [http://www.spiegel.de/wissenschaft/natur/sachsen-riesiges-zinnvorkommen-begeistert-geologen-a-852784.html Probebohrung bestätigt riesiges Zinnvorkommen]. Spiegel Online, 30. august 2012. {{Simboli jezika|de|njemački}}</ref>
<ref name="clausthal">[http://www.min.tu-clausthal.de/www/lager/mrbl/pdf/tin//Tin_chapter_4.pdf Tin chapter] (PDF), str. 112 </ref>
<ref name="health">{{cite journal| author = Black, Harvey|title = Getting the Lead Out of Electronics| journal = Environmental Health Perspectives|volume = 113|issue = 10|year = 2005| pages = A682–5}} {{doi|10.1289/ehp.113-a682}}</ref>
<ref name="tinuse">{{cite web| title = Tin Use Survey 2007|work=ITRI|url = http://web.archive.org/web/20081207093536/http://www.itri.co.uk/pooled/articles/BF_TECHART/view.asp?Q=BF_TECHART_297350|accessdate =21.11.2008}}</ref>
<ref name="education">{{cite web | url =https://web.archive.org/web/20110720003748/http://www.mirror.co.uk/news/top-stories/2006/02/09/a-canned-history-of-tinned-food-115875-16682285 |title =A Canned History of Tinned Food}}</ref>
}}
== Literatura ==
{{refbegin|2}}
Survey]]}}
* <!-- CRC -->{{cite book
|author = CRC contributors
|title = Handbook of Chemistry and Physics
|editor = David R. Lide
|edition = 87th
|year = 2006
|publisher = CRC Press, Taylor & Francis Group
|location = Boca Raton, Florida
|isbn = 0-8493-0487-3
|ref = CITEREFCRC2006}}
* <!-- Em -->{{cite book
|title = Nature's Building Blocks: An A–Z Guide to the Elements
|last = Emsley
|first = John
|publisher = Oxford University Press
|year = 2001
|location = Oxford, England, UK
|isbn = 0-19-850340-7
|chapter = Tin
|pages = 445–450
|url=http://books.google.com/?id=j-Xu07p3cKwC&printsec=frontcover
|ref = CITEREFEmsley2001}}
* <!-- Gr -->{{cite book
|last = Greenwood
|first = N. N.
|last2 = Earnshaw
|first2 = A.
|title = Chemistry of the Elements
|edition = 2nd
|publisher = Butterworth-Heinemann
|location = Oxford
|year = 1997
|isbn = 0-7506-3365-4
|ref = CITEREFGreenwood1997}}
* <!-- He -->{{cite book
|last = Heiserman
|first = David L.
|title = Exploring Chemical Elements and their Compounds
|location = New York
|publisher = TAB Books
|isbn = 0-8306-3018-X
|chapter = Element 50: Tin
|ref = CITEREFHeiserman1992
|year = 1992
}}
* <!-- Mac -->{{cite book
|title = The Encyclopedia of the Chemical Elements
|publisher = Reinhold Book Corporation
|location = New York
|year = 1968
|editor = Clifford A. Hampel
|lccn = 68-29938
|last = MacIntosh
|first = Robert M.
|chapter = Tin
|pages= 722–732
|ref = CITEREF{Author}1968
}}
* <!-- Sw -->{{cite book
|title = Guide to the Elements
|edition = Revised
|first = Albert
|last = Stwertka
|publisher = Oxford University Press
|year = 1998
|chapter = Tin
|isbn = 0-19-508083-1
|ref = CITEREFStwertka1998
}}
{{refend}}
== Spoljašnje veze ==
{{Commonscat|Tin}}
* [http://www.periodicvideos.com/videos/050.htm Tin] at ''The Periodic Table of Videos'' (University of Nottingham)
* [http://www.theodoregray.com/PeriodicTable/Elements/050/index.s7.html Theodore Gray's Wooden Periodic Table Table]: Tin samples and castings
* [http://www.basemetals.com/html/sninfo.htm Base Metals: Tin]
* [http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0613.html CDC - NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards]
* [http://helgilibrary.com/indicators/index/tin-usd-cents-per-kg Tin (USD cents per kg) ]
{{Periodni sistem elemenata 2}}
{{Jedinjenja kalaja}}
[[Kategorija:Slabi metali]]
| |||