Vidovdanski ustav
Vidovdanski ustav je naziv za ustav koga je 28.6. 1921. donijela Ustavotvorna skupština, odnosno Konstituanta Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Ime je dobio po pravoslavnom prazniku Vidovdan koji je pao upravo na taj dan.
Vidovdanski ustav je predstavljao prvi ustav u historiji jugoslavenske države. Njime je ona definirana kao ustavna, parlamentarna i nasljedna monarhija. Ustavne odredbe su je također definirale kao unitarnu državu jednog naroda sastavljenog od tri plemena (Srbi, Hrvati i Slovenci), a kao službeni jezik uvele srpsko-hrvatsko-slovenački.
Ustav je također dao široke ovlasti kralju kao poglavaru države, koji je dijelio i zakonodavnu vlast s jednodomnom Narodnom skupštinom. Poslanike Narodne skupštine su, pak, mogli birati samo muškarci iznad određenog starosnog cenzusa.
Kraljevina SHS je ustavom bila podijeljena na 33 oblasti, a one dalje na okruge, srezove i opštine, koje su imale određenu lokalnu samoupravu.
Donošenje uredi
Uoči donošenja ustava, uticajne snage u Beogradu su pokušale da načelne odluke, o kojima se zapravo moralo najpre odlučivati u Ustavotvornoj skupštini, donesu unapred, dakle da ih prejudiciraju.[1] Srpski poslanici su izdejstvovali da u Poslovnik Ustavotvorne skupštine budu unesena dva paragrafa koji su imali dalekosežne političke posledice. Prvim paragrafom određeno je da će se Ustav izglasati prostom većinom, što je bilo u suprotnosti s Krfskom deklaracijom iz 1917. i sa zaključcima Nacionalnog veća usvojenim u Zagrebu novembra 1918. godine.[1] Drugim paragrafom Poslovnika određeno je da skupštinski poslanici polažu zakletvu kralju, što je predstavljalo prejudiciranje forme države (monarhija).[1]
Oko donošenja Ustava nije postojao konsenzus među stanovništvom, a ni vodećim političarima nove države. Ustavotvorna skupština ga je, dijelom i zbog toga, donijela tek običnom, a ne dvotrećinskom većinom, i to uglavnom na temelju etničkog preglasavanja. Za ustav je glasalo 223 poslanika Ustavotvorne skupštine (Narodna radikalna stranka, Demokratska stranka, Vošnjakovi zemljoradnici, Jugoslovenska muslimanska organizacija i Nacionalna turska stranka. Protiv je bilo 35 poslanika (socijalisti, republikanci i Srpska zemljoradnička stranka) a apstinirao je čak 161 poslanik - Hrvatska republikanska seljačka stranka (bojkotovala od početka rad skupštine), Komunistička partija Jugoslavije, Narodni klub i Jugoslovenski klub. Uz to, nije bilo predstavnika tzv. treće zone, koja je bila pod italijanskom okupacijom.
Vjeruje se da Ustav ne bi bio donešen da u posljednji trenutak vođa radikala Nikola Pašić nije postigao dogovor s vodećimm muslimanskim političarem Mehmedom Spahom oko toga da teritorija Bosne i Hercegovine ostane kompaktna, odnosno da njeni dotadašnji okruzi iz habsburškog doba budu jednostavno preimenovani u nove oblasti Kraljevine SHS, što nije bio slučaj s županijama u Hrvatskoj. Odredba kojom je to postignuto odnosno čl. 153 se kolokvijalno nazivao turskim paragrafom.
U ime kralja saglasnost je dao prestolonaslednik-regent Aleksandar, što ovaj ustav svrstava u kategoriju ustava-paktova.
Sadržaj uredi
Kraljevina SHS je određena kao ustavna, parlamentarna i nasledna monarhija, čiji je jezik srpsko-hrvatsko-slovenački. Uspostavljeno je unitarno uređenje. Proklamovana načela podele vlasti bila su deformisana kasnijim odredbama. Zakonodavnu vlast delili su kralj i Narodna skupština. Kralj je imao širok krug ovlašćenja - zakonodavna inicijativa, sankcija, promulgacija zakona kao i inicijativa i saglasnost za promenu ustava. Imao je i pravo proglašenja rata i zaključenja mira. Posedovao je i široka ovlašćenja u pogledu postavljanja sudija i raspuštanja skupštine. Uz to imao je klasična ovlašćenja šefa države.
Narodna skupština je bila jednodomno predstavničko telo. Biračko pravo bilo je bilo ograničeno relativno visokim starosnim cenzusom, a nisu ga imale ni žene. Svaki član skupštine imao je pravo zakonodavne inicijative, poslaničkog pitanja, interpelacije. U slučaju promene ustava skupština se raspuštala i birala nova, što je imalo značenje skrivenog ustavotvornog referenduma.
Ministarski savet je bio odgovoran i kralju i Narodnoj skupštini (orleanski parlamentarizam) a ministri nisu morali biti iz redova poslanika. Postojala je i krivična i građanska odgovornost ministara, uz specijalan Državni sud. Ministarski savet imao je pravo zakonodavne inicijative, izdavanje uredaba za primenu zakona i onih sa zakonskom snagom u posebnim slučajevima.
Sudovi su bili nezavisni i organizovali su se kao prvostepeni, apelacioni i Kasacioni sud (sa sedištem u Zagrebu). Bili su predviđeni i posebni upravni sudovi (Državni savet i Glavna kontrola).
Jedinice teritorijalno-administrativne podele su bile oblasti, okruzi, srezovi i opštine.
Primena uredi
U praksi ustav nije funkcionisao kako je zamišljeno. Neke odredbe, pre svega u sudstvu nisu poštovane i sudstvo je ostalo razjedinjeno. Parlament je bio izložen opstrukcijama, a kralj sklon radu na svoju ruku. Ispunjavanje prava građana nije bilo na visokom nivou u praksi. Čitav ustav delio je sudbinu politički i nacionalno rastrzane zemlje.
Smatrajući da je ustav suprotan načelima Krfske deklaracije, veliki dio javnosti, pogotovo u Hrvatskoj, ga je smatrao neligitimnim. Tome je pridonijela široko rasprostranjena korupcija i političko nasilje, koje je ruglu izvrglo njegove demokratske odredbe.
Vidovdanski ustav je na snazi ostao do 6.1. 1929. kada je kralj Aleksandar izvršio državni udar i uveo neposrednu vlast poznatu pod nazivom Šestojanuarska diktatura.
Istorija Vidovdanskog ustava pokazala je da nije mogućno održati jedno ustavno stanje koje je stvoreno bez učešća Hrvata.[2]
Izvori uredi
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Holm Zundhausen, Vidovdanski ustav ozvaničio unitarizam
- ↑ „Ljubodrag Dimić, Srpski kulturni klub i preuređenje jugoslovenske države”. Arhivirano iz originala na datum 2014-08-30. Pristupljeno 2009-12-24.