Wikipedija

Masakri nad Albancima u Balkanskim ratovima

(Preusmjereno sa stranice Zločini nad Albancima tokom Balkanskih ratova)

Zločini nad Albancima tokom Balkanskih ratova podrazumijevaju masovna pogubljenja, masakriranje civilnog stanovništva, etničko čišćenje, nasilno pokrštavanje, kao i progone na etničkoj i vjerskoj osnovi pripadnika albanske i muslimanske populacije od strane vojnih i policijskih snaga Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore tokom i nakon završetka operacija u balkanskim ratovima.

Izveštaj međunarodne komisije objavljen 1914. u Vašingtonu.

O zločinima srpske i crnogorske vojske prilikom zaposedanja albanskih naselja 1912 i 1913. godine je izveštavala evropska, američka i srpska opoziciona štampa. Radi ispitivanja zločina Karnegijeva zadužbina za međunarodni mir je formirala posebnu komisiju koja je 1913. poslata na Balkan.[1] Sumirajući situaciju u albanskim oblastima, članovi komisije zaključuju:

Kuće i čitava sela su pretvorena u pepeo, nenaoružano i nedužno stanovništvo je masovno masakrirano, neverovatni akti nasilja, pljačke i surovosti svake vrste — to su sredstva koja je primenjivala i još uvek primenjuje srpsko-crnogorska vojska, u cilju potpunog preinačenja etničkog karaktera oblasti naseljenih isključivo Albancima.[2]

– Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima

Broj žrtava u delu Kosovskog vilajeta pod srpskom kontrolom se u prvih nekoliko meseci procenjivao na oko 25.000 ljudi.[3][4] Najvišu procenu broja žrtava tokom 1912. i 1913. godine u svim albanskim oblastima pod srpskom kontrolom dao je Kosta Novaković, koji je procenio da je stradalo oko 120.000 Albanaca oba pola i svih uzrasta.[5] Cilj zločina je bio da se srpski zahtevi potpomognu "etničkim čišćenjem" i statističkom manipulacijom pre konferencije velikih sila koja će utvrditi nove granice.[6][7] Srpska vlada je većinu izveštaja o ratnim zločinima dočekala službenim poricanjem.[4] I neki kasniji srpski autori navedene podatke o ratnim zločinima svode na "austrougarsku propagandu" koja je "širila glasove o navodnim zverstvima srpske vojske u Albaniji i Makedoniji nad muslimanskim stanovništvom".[8]

Događaji iz balkanskih ratova su umnogome doprineli narastanju srpsko-albanskog sukoba.

Politička pozadina

Srpska okupacija Albanije

Glavni članak: Srpska okupacija Albanije
 
Srpska okupacija Albanije 1912-1913.

Prvi balkanski rat zatekao je Albance kao naciju u borbi za sopstvenu nacionalnu državu. Krajem 1912. godine, nakon što je Porta priznala autonomiju Albanije, susedne balkanske države Srbija, Crna Gora i Grčka su zajednički napale Otomansko carstvo i u toku narednih nekoliko meseci osvojile i međusobno podelile gotovo sve otomanske teritorije naseljene Albancima.[9] Kraljevina Srbija je zauzela najveći deo kopnene Albanije i veći deo albanske jadranske obale. Albanci su se protivili komadanju tih oblasti i u tom cilju su organizovali oružani otpor.

Srpska okupacija Albanije je trajala od novembra 1912. do 25. oktobra 1913. godine.[10] Pod jakim međunaronim pritiskom, balkanski susedi su sredinom 1913. godine bili prinuđeni da se povuku sa teritorije međunarodno priznate države Albanije, koja je obuhvatila tek oko polovinu albanske etničke teritorije, dok se veliki broj Albanaca našao u okviru Srbije, Crne Gore i Grčke.[11]

Albanska pobuna (1913)

Nakon povlačenja srpske vojske i stvaranja Kneževine Albanije, koja je obuhvatila tek oko polovinu albanske etničke teritorije, brojno albansko stanovništvo je ostalo izvan svoje matične države.[11] Srbija je nakon aneksije Makedonije i Kosova, postavila nove granice između naselja vekovima upućenih jedna na druge. Srpska vlada je, protivno dogovoru Londonske konferencije, zabranila dolazak stanovništvu iz Albanije na pijace u novopripojenim oblastima, pod izgovorom učestalih napada u graničnom području.[8] Ta blokada je veoma otežala život pograničnom stanovništvu i stvorila povećanu napetost kod Albanaca.[8]

Okupacija srpske vojske prostirala se sa istoka do na same kapije klisura i klanaca. Ona je rastavila orača od njive, stoku od paše, stada od pojišta, selo od vodenice, kupca i prodavca od pijace, okolinu od varoši, a čitava planinska naselja od svoga privrednoga centra i žitnice za ishranu. Arbanas sa one strane nije smeo kročiti na svoju zemlju koja je ostala na ovoj strani. Svi izvori života bili su presečeni. U očajanju i gladi narod je molio za slobodan dolazak na tržište, a kada mu je i to uskraćeno, između smrti od gladi i smrti od olova on je izabrao ovu drugu.[12]

– Dimitrije Tucović

U septembru dolazi do velikog albanskog ustanka protiv srpske vlasti u oblasti Ljume (jugozapadno od Prizrena, današnja severna Albanija), Debra, Struge i Ohrida (današnja Makedonija) i u planinama zapadno od Đakovice (oblast Kosova). U pobuni je učestvovalo oko 10.000 Albanaca, uz pomoć nekoliko komitskih odreda Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije.[8] Za gušenje albanskog ustanka Srbija je morala mobilisati blizu tri divizije[13], odnosno poslato je oko 20.000 srpskih vojnika, koji su prodrli u Albaniju i stigli skoro u do Elbasana.[14]

4. oktobra (odnosno 21. septembra po starom kalendaru) srpska vlast je donela "Uredbu o javnoj bezbednosti u oslobođenim oblastima", kojom se, između ostalog, predviđa smrtna kazna za ustanike, a sama odluka policijskih vlasti je dovoljan dokaz da je neko pobunjenik.[15] Dalje se predviđa deportovanje porodica pobunjenika, za koje se predviđa kazna od 3 godine robije ukoliko se vrate svom domu bez dozvole (član 5). Pritom, izdržavanje bezbednosnih trupa u pobunjenom naselju snosi samo to naselje.[15] Srpska opozicija se protivila ovakvom nejednakom zakonskom tretmanu i neprijateljskom odnošenju spram stanovništva, zahtevajući vladavinu prava i ekstenziju Ustava Kraljevine Srbije na aneksirane teritorije.[16] Vlada u Beogradu je objavila amnestiju oktobra 1913. godine, ali se pogrom albanskog stanovništva nastavio.[14]

Ratni zločini

 
The New York Times, 31.december 1912.

O zločinima srpske vojske i paravojnih jedinica nad albanskom populacijom je izveštavala evropska (francuska, austrijska, italijanska, nemačka, engleska, danska, rumunska, ruska), američka i srpska opoziciona štampa. Brojni izveštaji govore o masovnim pogubljenjima albanskog stanovništva, teškim razaranjima albanskih gradova, spaljivanju sela, pljačkanju kuća, klanju ukućana, silovanju žena i devojčica i zverstvima nad civilnim stanovništvom. Albanski domaćini su klani prilikom pretrage kuće, čak i kada oružje nije pronađeno.[4] Albanski i turski zarobljenici su bili prisiljeni da marširaju stotinama kilometara, a kada bi se neko srušio od umora, bio bi izboden bajonetima i ostavljen pored puta da truli.[4] Za ubistvo srpskog vojnika su vršene nasumične odmazde nad civilnim stanovništvom.[4] U mnogim albanskim krajevima srpske vlasti su podizale vešala.[5] Mnoge škole na albanskom jeziku su pozatvarane.[4]

Bečki publicista Leo Frojndlih (Leo Freundlich), koji je prikupljene izveštaje o srpskim ratnim zločinima iz evropske štampe objavio u knjizi Albanska Golgota, navodi da su masakri vršeni jedan za drugim otkad je srpska vojska prešla granicu i zaposela zemlje naseljene Albancima.[4] On zaključuje da su zločini srpske vojske i četničkih odreda uglavnom bili usmereni protiv muslimana i katolika novoosvojenih oblasti.[4] Njujork tajms od 31. decembra 1912. ocenjuje da su ova "užasna zverstva" rezultat promišljene politike da se istrebe muslimani.[17] Pariski L'Humanité je objavio zvanični izveštaj francuskog konzula iz Soluna u kojem se srpske aktivnosti u Albaniji opisuju kao pljačkanje, uništavanje i pokolji.[4] Fric Magnusen, ratni izveštač danskih novina Riget javlja: "Aktivnosti srpske vojske u Makedoniji su poprimile karakter istrebljenja albanske populacije."[4] Rumunski lekar, dr. Leonte, u bukureštanskim novimana Adevarul od 6. januara 1913. ocenjuje da su užasi koje je video, počinjeni od srpske vojske, daleko prevazišli njegove najgore strahove. Lav Trocki, ratni dopisnik sa Balkana (kasnije čuveni vođa Crvene Armije), u ruskom listu Luč januara 1913. godine piše da "Srbi u staroj Srbiji, u svom nacionalnom poduhvatu ispravljanja onih podataka u etnološkim statistikama koji nisu na njihovu korist, jednostavno uništavaju muslimansko stanovništvo u selima, gradovima i čitavim okruzima."[18] Kosta Novaković, srpski opozicionar, koji je bio pripadnik srpskog ekspedicionog korpusa u Albaniji, kaže da "srpska imperijalistička vlada nije ostavila ništa neučinjeno Albancima tokom okupacije". Novaković smatra da je istrebljenje kosovskih Albanaca vršeno da bi se Kosovo kolonizovalo Srbima, odnosno da bi se izvršila srbizacija Kosova.[5] Dimitrije Tucović je opominjao srpsku javnost da je "izvršen pokušaj ubistva s predumišljajem nad celom jednom nacijom", što je "zločinačko delo" za koje se "mora ispaštati".[19]

 
Međunarodna komisija razgovara sa izbeglicama

Nakon brojnih i učestalih glasina o ratnim zločinima na Balkanu, Karnegijeva zadužbina za međunarodni mir je 1913. godine ustanovila međunarodnu komisiju, koju su pretežno činili univerzitetski profesori iz Francuske, Velike Britanije, SAD, Nemačke, Austrije i Rusije. Sa srpske i grčke strane su se mogle čuti kritike da je ruski član komisije bio "bugarofil".[20] Komisija je putovala Balkanom od početka avgusta do kraja septembra i na terenu je prikupljala građu, beležila razgovore sa izbeglima i prognanima, fotografisala spaljena naselja, arhivirala originalna dokumenta (pisma, objave, naredbe, letke, saopštenja) i ostalo, da bi po povratku u Pariz sav materijal bio obrađen i objavljen u formi iscrpnog izveštaja. Od samog ulaska u Srbiju, komisija se susrela sa nizom problema i odbojnim stavom srpskih zvaničnika, iako je njen dolazak bio najavljen preko srpske ambasade u Parizu.[21] Nalazi međunarodne komisije su potvrdili da je bilo teških ratnih zločina. Ustanovljeno je da oružje nije upotrebljeno samo protiv neprijateljske vojske, već je korišteno za pokolj stanovništva u Makedoniji i Albaniji, starijih ljudi, seljaka, zemljoradnika, žena i dece.[22] Komisija procenjuje da je u bitoljskom vilajetu, koji su podelile Srbija i Grčka, spaljeno 80% muslimanskih sela.[23] Srpske vlasti su krajem avgusta 1913. godine onemogućile ulazak Komisije u albanske oblasti pod kontrolom srpske vojske, a uporedo sa tim srpska štampa je napala dolazak međunarodne komisije kao ograničavanje suvereniteta i mešanje u unutrašnje stvari države.[24] Podaci koje je komisija prikupila objavljeni su u izveštaju 1914. godine, koji je ubrzo zasenjen izbijanjem Prvog svetskog rata.[25]

Kumanovo

Prema pojedinim izveštajima, nakon srpske pobede u Kumanovskoj bici, koju je srpska propaganda tumačila kao „osvetu“ muslimanima za poraz u Kosovskom boju 1389. godine[26], ranjeni Turci i Albanci su zajedno sa poginulima zakopani u zajedničku grobnicu.[4] Skopski nadbiskup Lazar Mjeda izveštava da su se nakon ulaska srpske vojske u kumanovska sela, mnogi stanovnici krili na tavanima svojih kuća. Vojska je potom palila kuće ubijajući ispred vrata ukućane koji su pokušavali da se spasu od plamena.[3] Isti izvor tvrdi da su deca ubijana bajonetima jer nije bio potrebe da se troši municija na njih.[3] Ratni dopisnik Kijevske misli (Kievskaya Mysl) sa Balkana, Lav Trocki, prenosi svedočanstvo srpskog vojnika da su mnoga sela u okolini Kumanova gorela, i da se taj prizor ponavljao uz prugu sve do Skoplja.[27]

Njujork tajms navodi da je između Kumanova i Skoplja ubijeno oko 3.000 osoba.[17]

Skoplje

 
Stara razglednica Skoplja.
 
Most nad Vardarom 1913.

Skoplje je bilo upravno sedište Kosovskog vilajeta i pred rat je, prema nekim procenama, imalo oko 60.000 stanovnika, od čega polovinu Albanaca i Turaka.[27] Iako je srpska vojska ušla u Skoplje bez otpora, izveštaji prenose da su srpski odredi u narednom periodu bacali oko 20-30 Albanaca u Vardar svake noći.[3][28] Prema raznim izveštajima, najgore zločine su činile paravojne formacije, srpski komiti, koji su sprovodili teror nad muslimanskim stanovništvom.[4][27] Grupe pijanih vojnika su noću provaljivali u kuće i otimali i klali, a zabeleženi su i brojni slučajevi silovanja žena i devojčica.[4] Dešavalo se da srpski četnici ubiju Albance na ulici, bez da ikome odgovaraju.[4] Ubijeni Albanci često nisu sahranjivani, jer je zemlja bila smrznuta tokom zime, pa su leševi bacani u bunare. Navodno je izbrojano 38 bunara u okolini Skoplja punih albanskih leševa.[4] Skopski nadbiskup Lazar Mjeda (Lazer Mjeda) izveštava da se iza gradske tvrđave nalazio veliki jarak u koji je bačeno više od stotinu albanskih leševa i da se u mestu Kisela Voda nalazi jaruga koja je masovna grobnica 80 Albanaca.[3] Rajhpost (Reichspost) navodi slučaj pacijenata Albanaca u skopskoj bolnici kojih je tokom prvog obilaska bilo 132 da bi ih sledeći dan bilo 80 a dan posle toga jedva 30. Albanskim pacijentima je uskaćivana hrana i piće, pa su neki umrli od gladi. Mnogi su živi bačeni u Vardar.[4]

Očevici prenose da su vojnici međusobno pričali o ubistvima i pljačkanju Albanaca, kao da je to nešto sasvim normalno.[27] Masa ljudi je dolazila čak iz Šumadije da pljačka okolna albanska sela.[27] Neki su odvodili konje i stoku a neki su čak skidali prozore i vrata sa albanskih kuća.[27] U izveštaju međunarodne komisije se navodi izjava Vasila Smileva, skopskog učitelja, koji je bio svedok kada su srpske trupe masakrirale albanske izbeglice, šezdesetak muškaraca i žena, u blizini sela Butel.[29] Smilev je ovaj zločin nakon toga prijavio ruskom konzulatu. Austro-ugarski konzul u Skoplju fon Hajmrot izveštava da je celo Skoplje videlo sela koja gore.[28]

Procenjuje se da je oko 2.000 Albanaca muslimana poklano u području Skoplja.[4]

Niš

Srpska vojska je mnoge ratne zarobljenike i ranjenike prebacivala u Niš. Poznati ratni dopisnik Hermenegild Vagner (Hermenegild Wagner), koji je izveštavao za londonski Dejli mejl, bečki Rajhpost i Njujork tajms[30], je tokom trodnevnog boravka u Nišu novembra 1912. godine bio svedok nečovečnih postupaka prema albanskim i turskim zaborbljenicima.[4] Isti izveštaj prenosi da je srpski kralj Petar prilikom obilaska bolnice u Nišu, nakon što mu se jedan vojnik požalio da su Albanci pucali na njega otetom puškom, izjavio: "Svinje će platiti za to!"[4] Pojedini izveštaji ocenjuju da su zarobljenici i ranjenici u Nišu i Beogradu služili samo za pokazivanje.[4]

Istorijski institut u Prištini govori o postojanju koncentracionog logora u Nišu u koji su odvođeni Albanci. Pozivajući se na dokumente srpske arhive[31], kosovski istoričari prenose da je 27 oktobra 1912. godine 650 Albanaca poslato u logor u Nišu, a 30. oktobra još 700 njih.[32]

Priština

Prilikom napada srpske vojske na Prištinu u oktobru 1912. godine, izgleda da su Albanci, predvođeni turskim oficirima, zloupotrebili belu zastavu na gradskoj tvrđavi i na taj način ubili mnoge srpske vojnike.[3] Nakon toga je usledila surova odmazda srpske vojske. Izveštaji kažu da je odmah po ulasku u grad, srpska vojska je započela "lov" na Albance, vršeći pokolje kojima je prištinska populacija "doslovno desetkovana".[4] Nakon toga, vojni komandant Božidar Janković je primorao glavešine grada da pošalju telegram zahvalnosti kralju Petru.[3]

Broj ubijenih albanskih stanovnika Prištine u prvim danima srpske vlasti se procenjuje na 5.000.[3][17]

Ferizović

 
Železnička pruga iz Ferizovića 1913.

Prilikom srpskog zauzimanja Ferizovića, lokalno stanovništvo je pružilo odlučan otpor. Prema nekim izveštajima, žestoke borbe za Ferizović su trajale tri dana.[4] Po zauzeću grada, srpski komandant je naredio da se izbeglo stanovništvo vrati kućama i preda oružje. Kada su se preživeli vratili, oko 400 ljudi je masakrirano.[17] Nakon toga, usledilo je pustošenje albanskih sela u okolini Ferizovića. Srpski odredi su provaljivali u velike bogate albanske kuće, čineći pljačke i ubistva.[27]

Regujući na izveštaje o zločinima, srpski konzul u Skoplju je rekao da je u Ferizovićima bila zlouptrebljena bela zastava, i da je 1.200 Albanaca ubijeno u borbi.[28] Nakon pripajanja Kraljevini Srbiji ime grada je promenjeno u Uroševac, po srpskom caru Urošu.

Đakovica

 
Srpski i crnogorski oficiri u Đakovici 1913. godine.

Među gradovima koji su stradali od srpsko-crnogorske vojske, pominje se i Đakovica. Njujork tajms prenosi da su ljudi na vešalima visili sa obe strane puta, i da je put za Đakovicu postao „aleja vešala“.[17] U području Đakovice su delovale crnogorske policijsko-vojne formacije pod nazivom Kraljevski žandarmerijski kor, u narodu poznatije kao krilaši, koje su počinile mnoge zloupotrebe položaja i nasilja, uglavnom nad nehrišćanskim stanovništvom.[33]

U Đakovici je sprovođeno i nasilno pokrštavanje katolika u srpsku pravoslavnu veru. Bečki Neue Freie Presse (od 20. marta 1913.) izveštava da je 7. marta pravoslavni sveštenik uz pomoć vojske nasilno pokrstio oko 300 đakovičkih katolika u pravoslavnu veru, a da je franjevac Pater Angelus, koji je odbio da se odrekne svoje vere, bio je mučen i potom ubijen bajonetom. Istorijski institut u Prištini navodi da je Crna Gora pokrstila preko 1.700 Albanaca u srpsku pravoslavnu veru u oblasti Đakovice marta 1913.[32] Savremeni albanski istoričar Zef Mirdita govori o "sistematskom progonu katoličkog klera" i ubistvima katoličkih prvaka.[34] On navodi podatak da je iz đakovačke oblasti tokom 1913. godine prevedeno u pravoslavlje oko 12.000 Albanaca katolika.[34]

Prizren

Nakon što je srpska vojska ostvarila kontrolu nad gradom Prizrenom, usledile su represivne mere nad civilnim stanovništvom. Srpski odredi su provaljivali po kućama, pljačkajući, vršeći nasilja i ubijajući, bez obzira na pol i godine.[4] Oko 400 ljudi je "iščezlo" tokom prvih dana srpske vojne uprave.[4] Leševi su ležali na ulicama, a prema izjavama očevidaca tih dana je oko Prizrena bilo oko 1.500 leševa Albanaca.[3] Pritom, stranim novinarima nije bilo dopušteno da idu u Prizren.[3] Nakon dejstava srpske vojske i paravojnih jedinica, Prizren je postao jedan od najviše razorenih gradova Kosovskog vilajeta i stanovništvo ga je prozvalo "Kraljevstvo Smrti".[4] Nakon svega, general Janković je primorao albanske glavare Prizrena da potpišu izjavu zahvalnosti srpskom kralju Petru za njihovo oslobođenje.[4]

Procenjuje se da je 5.000 Albanaca masakrirano na području Prizrena.[4]

Kada srpske trupe nisu uspele da pronađu konje za transport opreme dalje na zapad, upregle su 200 Albanaca prisiljavajući ih da nose 50-60 kilograma tereta sedam časova po noćnom maršu u pravcu Ljume.[4]

Ljuma

Glavni članak: Pokolj u Ljumi

Kada je general Janković video da albanska plemena Ljume neće dozvoliti srpskim trupama da nastave napredovanje ka Jadranskom moru, proglasio ih je za ljudski odrod koji treba pobiti[3], nakon čega je naredio trupama da nastave sa posebnom žestinom.[4] Vojska je masakrirala svo stanovništvo, muškarce, žene i decu, nikoga ne štedeći, i popalila 27 sela u oblasti Ljume.[3][4] Izveštaji govore o nečuvenim svirepostima srpske vojske, uključujući spaljivanje žena i dece vezanih za plastove sena, pred očima očeva.[4] Nakon toga, oko 400 muškaraca Ljume se dobrovoljno predalo srpskim vlastima, ali su odvedeni u Prizren, gde su poubijani.[3][4] Daily Telegraph je tada pisao da su "svi užasi istorije premašeni zverstvima koje su počinile trupe generala Jankovića".[4]

Na londonskoj konferenciji decembra 1912. odlučeno je da Ljuma ostane Albaniji, ali srpska vojska se nije povukla. Albanci dižu veliku pobunu u septembru 1913. godine, nakon čega je Ljuma je još jednom teško stradala u odmazdi srpske vojske. Izveštaj međunarodne komisije navodi pismo srpskog vojnika koji opisuje kaznenu ekspediciju krajem septembra protiv pobunjenih Albanaca. On piše da se "strašne stvari dešavaju ovde" i pita se "kako ljudi mogu biti toliko surovi da počine takva zverstva". U nastavku piše:

 
Srpska vojska u Ljumi 1912.

Ne usuđujem se da kažem više, ali mogu reći da Ljuma (albanska oblast pored istoimene reke) više ne postoji. Nema ničega osim leševa, prašine i pepela. Tamo su sela od 100, 150, 200 kuća, gde više nema ni jednog čoveka, bukvalno ni jednog. Skupljamo ih na gomile od 40-50, i probadamo bajonetima do poslednjeg. Pljačka je na sve strane. Oficir je rekao vojnicima da odu u Prizren i prodaju stvari koje su ukrali.[35]

U decembru 1913. godine, poslat je zvanični izveštaj velikim silama sa detaljima o pokolju Albanaca u oblasti Ljume i Debra, koji je izvršen nakon proglašenja amnestije od srpskih vlasti. U izveštaju se navode imena i prezimena osoba koje su ubili srpski odredi, često na najokrutniji način: spaljivanjem, klanjem, kasapljenjem bajonetima i tome slično.[14] Takođe se navodi detaljan spisak spaljenih i opljačkanih sela u oblasti Ljume i Hasa.[14]

Drač

 
Pozdrav sa srpskog primorja, propagandni poster iz 1913.

Drač je grad u središtu albanskog primorja, koji je Srbija okupirala i pokušala da učini svojom glavnom lukom. Po zauzeću grada, srpske trupe su 6. marta spalile više sela u oblasti Drača.[4] Izveštaji kažu da je u selu Zezi dvadesetak žena spaljeno u svojim kućama.[4]

Srpskim trupama koje su zauzele Drač je odmah bilo zapoveđeno da nastave dalje bez obezbeđenog snabdevanja, pa su morale da se oslanjaju isključivo na pljačku.[4] Pljačka je poprimila tolike razmere da su Srbi u Draču tovarili čitave brodove opljačkanom robom i slali za Solun, odakle je tovar dalje išao za Beograd.[4]

Debar

Debar je bio jedan od centara velikog albanskog ustanka u septembru 1913. godine. U odmazdi srpske vojske, albansko stanovništvo grada i okolnih sela je teško stradalo. Istaknuti srpski socijaldemokrata Dimitrije Tucović opisuje situaciju nakon izbijanja albanske bune:

Kada je buna izbila, vlada je preko zastupnika ministra spoljašnjih dela izjavila da će Arbanasi biti "primerno kažnjeni", buržoaska štampa je tražila istrebljenje bez milosti, a vojska je izvršavala. Arbanaska sela, iz kojih su muški blagovremeno izbegli, behu pretvorena u zgarišta. To behu u isto vreme varvarski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama živih žena i dece. I dokle su ustanici zarobljene srpske oficire i vojnike razoružavali i puštali, dotle srpska soldateska nije štedela ni njihovu decu, žene i bolesne.[36]

– Dimitrije Tucović

U decembru 1913. godine, Albanci su uputili zvanični izveštaj velikim silama, u kome se listom navode spaljena i opljačkana sela u oblasti Debra. Izveštaj takođe navodi imena i prezimena osoba koje su ubili srpski odredi, često na najokrutniji način (spaljivanjem, klanjem, kasapljenjem bajonetima i tome slično) i to nakon proglašene amnestije.[14]

Ostala mesta

Njujork tajms navodi svedočanstvo lekara Crvenog krsta da je general Živković blizu Sjenice pogubio 950 viđenijih Turaka i Albanaca.[17] U izveštaj austrijskog konzula se navodi da su mnogi leševi Turaka i Albanaca ležali pored pruge u Lipljanu 17. novembra 1913.[28] Takođe postoje navodi da je izvršen pokolj nad stanovništvom Gnjilana, a grad je spaljen i uništen, iako Albanci tog grada nisu pružali otpor.[4] Albanci su ubijani i u naseljima Trstenik, Vrban, Preševo, itd.[4] Nakon poraza u bici kod Brdice pored Skadra, srpske snage su počinile pokolj stanovništva u selu Barbuluš, uključujući starce, žene i decu.[4] Selo Staro Gracko u kojem su živeli izbegli muhadžiri iz Srbije je potpuno uništeno zato što su pucali na srpsku vojsku koja nastupala kroz njega.[37]

 
Srpski oficiri na položaju iznad Lješa 1912. godine.

Crna Gora je do juna 1913. godine u oblasti Peći pokrstila 20 albanskih sela, a u samom gradu oko 200 osoba.[32] Albansko stanovništvo Đakovice, Peći, Plava, Gusinja i bivšeg Kosovskog vilajeta je 21. septembra 1913. godine uputilo peticiju Velikim silama u kojoj se kaže: "srpska i crnogorska regularna vojska su preduzele i učinile sve, od prvog dana osvajanja albanske teritorije, bilo da primoraju stanovništvo da izgubi svoju nacionalnost, bilo da surovo uguše albanski rod".[38]

Mnoge devojke i devojčice Strumice su silovane i nasilno pokrštene.[4] Major Ivan Grbić, komandant četvrtog bataljona 14. regimente (line regiment), imao je 80 vagona natovarenih nameštajem i ćilimima opljačkanim u Strumici koji su poslati za Srbiju.[4]

U Kruji, rodnom mestu albanskog narodnog heroja Skenderbega, veliki broj muškaraca i žena je „jednostavno upucan“ i mnoge kuće su spaljene. Zapovednik srpske vojske A. Petrović, kapetan prve klase, je 5. januara 1913. godine izdao sledeći proglas stanovništvu okupiranog okruga Kruja u zapadnoj Albaniji: "...Ako samo jedan srpski vojnik bude ubijen u gradu, selu ili okolini, grad će biti sravnjen sa zemljom i svi muškarci iznad petnaest godina starosti će biti usmrćeni bajonetom."[4] Navodi se takođe su Srbi uništili katoličku crkvu u tom gradu.[4]

Izveštaj od 12. marta govori o zločinu srpskih trupa u okolini Tirane. Naime, kada je srpska vojska saznala da je lokalno stanovništvo pružilo smeštaj albanskim dobrovoljcima, čitavo naselje je spaljeno. Deset muškaraca i dve žene je pogubljeno dok je 17 ljudi stradalo u požaru.[4]

Odgovornost

Neki srpski novinari, učesnici albanskog pohoda, su u člancima imenovali neke od počinilaca zločina. Dimitrije Tucović, koji je kao oficir srpske vojske učestvovao u albanskom pohodu, kao odgovorne za pokolj u Ljumi naveo je kapetana Jurišića i potpukovnika Milićevića. Dušan Popović kao odgovornog za zločine nad civilima navodi pukovnika Damnjana Popovića ("Tamo se pljačka, ara, pali, razorava, kolje, uništava sve u klici. Turgut-Šefket paša moraće da prebledi od zavisti pred pukovnikom Damnjanom Popovićem."[39]). Kosta Novaković kao odgovornog za zločine navodi kapetana Petrovića, komandanta posade u Kroji.[40]

Skopski nadbiskup Lazër Mjeda i bečki novinar Leo Freundlich imenuju generala Božidara Jankovića, koji je komandovao Trećom armijom, kao odgovornog za zločine nad civilnim stanovništvom.[3][4] Daily Telegraph je tada pisao da su "svi užasi istorije premašeni zverstvima koje su počinile trupe generala Jankovića".[4]

Posledice

Deo serijala članaka
Srpsko-albanski sukob

 

Pozadina
Velike seobe · Buđenje nacionalizma
Iseljavanje muhadžira iz Srbije
Iseljavanje Srba iz Kosovskog vilajeta

Hronologija
Prvi Balkanski rat (zločini)
Drugi svetski rat (zločini)
Nemiri na Kosovu 1981.
Kosovski rat (zločini)
Proglašenje nezavisnosti Kosova

Predložena rešenja
Balkanska federacija
Balkanija · Sporazum u Rambujeu

Povezano
Iseljavanje Albanaca sa Kosova
Iseljavanje Srba sa Kosova
Velika Albanija · Velika Srbija
Albanizacija · Srbizacija
Albanofobija · Srbofobija
Istorija Kosova · Kosovski mit

pogledaj • razgovor • uredi

Po završetu Balkanskih ratova, albanski susedi su stekli velike dobitke teritorija i stanovništva.[41] Novonastala albanska država je obuhvatila tek oko polovinu oblasti naseljenih pretežno Albancima, dok su preostale delove podelile Crna Gora, Srbija i Grčka.[11] Usled pojačanog pritiska na Albance pod srpskom upravom, veliki broj njih se iseljava iz zemlje. Istorijski institut u Prištini, pozivajući se na dokumenta srpske diplomatije[42], navodi da je od oktobra 1912. do avgusta 1914. godine prisilno iseljeno 281.747 osoba (ne ubrajajući decu do šest godina) sa Kosova, Metohije, Sandžaka i Makedonije.[32] Na imanja raseljenih Albanaca, srpska vlada je naselila preko 20.000 srpskih porodica, a vlada Crne Gore je planirala da naseli 5.000 porodica.[43] Preostalo stanovništvo "novooslobođenih oblasti" pod srpskom vojnom upravom u narednim decenimaja biva izloženo sistematskom procesu kolonizacije i srbizacije. 20. februara 1914. srpska vlast je donela Zakon o Agrarnoj reformi i kolonizaciji novih oblasti, nakon čega su mnoga albanska imanja naseljavana srpskim kolonistima, uglavnom službenicima, vojnicima i policajcima.[44] Crnogorska vlada 27. februara 1914. donela zakon o kolonizaciji novoosvojenih zemalja, i do 1915. godine, kada je Crna Gora osvojena, crnogorski kolonisti se naseljavaju na zemlji oduzetoj od Albanaca u Metohiji.[32] Vlada Crne Gore je još novembra 1912. ustanovila komitet ovlašten da prizna vlasništvo Albancima samo u slučaju da imaju papire preko 50 godina, overene u registru (defterhane) u Istanbulu; u protivnom, njihove nekretnine su zavođene kao državno vlasništvo.[32]

Dimitrije Tucović ocenjuje da je srpska buržoazija proklamujući osvajačku politiku prema Albaniji "prvi put sa lica srpskog naroda skinula veo jedne poštene nacije koja se bori za svoje oslobođenje".[45] On podseća da je Srbija htela izlazak na more i jednu svoju koloniju, ali je ostala bez izlaska na more a od zamišljene kolonije stvorila je krvnoga neprijatelja.[46] Tucović zaključuje da je "bezgranično neprijateljstvo" albanskog naroda prema Srbiji prvi rezultat albanske politike srpske vlade.[47] Drugi još opasniji rezultat je "odgurivanje Albanije u šake Italije i Austro-Ugarske"[48], dve na zapadnom Balkanu najzainteresovanije velike sile.

U novembru 1915. austrougarske jedinice su na Kosovu dočekani kao oslobodioci.[6]

Literatura

  • Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars. Carnegie Endowment for International peace, Washington, D.C. 1914.
  • Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije, Beograd 1914.
  • Dimitrije Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd 1956.
  • Prvi balkanski rat 1912-1913 (Operacije srpske vojske) I, Beograd 1959.
  • The War Correspondence of Leon Trotsky: The Balkan Wars, 1912-13. Monad Press, Njujork, 1980.
  • Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb, 1988.

Izvori

  1. ↑ „Dubravka Stojanović, U spirali zločina: balkanski ratovi”. Arhivirano iz originala na datum 2013-07-08. Pristupljeno 2011-10-23. 
  2. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 151)
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 „Nadbiskup Lazar Mjeda, Izveštaj o srpskom osvajanju Kosova i Makedonije”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-03. Pristupljeno 2009-10-15. 
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 4,19 4,20 4,21 4,22 4,23 4,24 4,25 4,26 4,27 4,28 4,29 4,30 4,31 4,32 4,33 4,34 4,35 4,36 4,37 4,38 4,39 4,40 4,41 4,42 4,43 4,44 4,45 4,46 „Leo Frojndlih, Albanska golgota”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-31. Pristupljeno 2009-10-15. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „Kosta Novaković, Srbizacija i kolonizacija Kosova”. Arhivirano iz originala na datum 2013-12-25. Pristupljeno 2009-10-15. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Otpor okupaciji i modernizaciji
  7. ↑ Civil resistance in Kosovo, by Howard Clark (p. 9, 10)
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu
  9. ↑ Izveštaj međunarodne komisije za ispitivanje uzroka i vođenja Balkanskih ratova
  10. ↑ Miranda Vickers, The Albanians: a modern history
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 „Robert Elsie, The Conference of London 1913”. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-17. Pristupljeno 2009-10-15. 
  12. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 124-125) Prosveta, Beograd, 1950.
  13. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 124) Prosveta, Beograd, 1950.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 „Zvanični izveštaj velikim silama o stradanjima u Debru”. Arhivirano iz originala na datum 2015-05-18. Pristupljeno 2009-10-15. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Izveštaj Međunarodne komisije (str. 160-162)
  16. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 162-164)
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Srpska vojska je ostavila krvavi trag (The New York Times, 31. decembar 1912.)
  18. ↑ Kristofer Hičens, Nezavisno Kosovo
  19. ↑ „Seobe Dimitrija Tucovića”. Arhivirano iz originala na datum 2012-01-23. Pristupljeno 2009-10-15. 
  20. ↑ Iakovos D. Michailidis, The Carnegie Commission in Macedonia, Summer 1913
  21. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 9, 10)
  22. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 244)
  23. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 72)
  24. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 233)
  25. ↑ Other Balkan Wars: A 1913 Carnegie Endowment Inquiry in Retrospect
  26. ↑ Ljubinka Trgovčević, The Kosovo Myth in the First World War “To get revenge for Kosovo” implied to restore the state, free the territories where it once existed, i.e. first Kosovo polje and drive away “non-believers”, i.e. Turks. The example from the Balkan Wars is the slogan “For Kosovo Kumanovo” (victory over Turks in 1912, when Kosovo and Macedonia were annexed to Serbia).
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 „Lav Trocki, Iza kulisa Balkanskog rata”. Arhivirano iz originala na datum 2013-12-12. Pristupljeno 2009-10-15. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 „Konzul fon Fajmrot, Izveštaj o situaciji u Skoplju i Kosovu nakon srpke invazije”. Arhivirano iz originala na datum 2009-10-08. Pristupljeno 2009-10-15. 
  29. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 281)
  30. ↑ Hermenegild Wagner
  31. ↑ AVII - Bgd. Pop. II, K-10, doc. no. 242, 25/X/1912.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 32,5 Isterivanja Albanaca i kolonizacija Kosova II (Istorijski institut u Prištini)
  33. ↑ Krilaši, Istorijski leksikon Crne Gore, Daily Press, Podgorica 2006.
  34. ↑ 34,0 34,1 „Zef Mirdita, Albanci u svjetlosti vanjske politike Srbije”. Arhivirano iz originala na datum 2001-06-25. Pristupljeno 2009-10-15. 
  35. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 149)
  36. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 126) Prosveta, Beograd, 1950.
  37. ↑ „Aleksandar Pavlović, Prostorni raspored Srba i Crnogoraca kolonizovanih na Kosovo i Metohiju u periodu između 1918. i 1941. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2011-08-26. Pristupljeno 2009-11-17. 
  38. ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 150-151)
  39. ↑ "Opet fijasko", Borba, 16. oktobar 1913.
  40. ↑ Srbija i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878. do 1914. godine Arhivirano 2012-12-14 na Wayback Machine-u (str. 50)
  41. ↑ Limon Rushiti, Rrethanat politiko-shoqlrore nl Kosovl 1912-1918 (Društveno-političke prilike na Kosovu 1912-1918), Priština, 1986, str. 9. Grčka je stekla 68% teritorije i 67% stanovništva, Crna Gora 62% teritorije i 100% stanovništva i Srbija 82% teritorije i 55% stanovništva.
  42. ↑ Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903-1914, Bk. VII, file.1. Beograd, 1980, str. 617-618.
  43. ↑ Dr Branko Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1914, Titograd, 1984, str. 267-277.
  44. ↑ Dr Milivoje Erić, Agrana reforma u Jugoslaviji 1918-1941, Sarajevo, 1958, str. 140.
  45. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 105) Prosveta, Beograd, 1950.
  46. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 117) Prosveta, Beograd, 1950.
  47. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 132) Prosveta, Beograd, 1950.
  48. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 91-92) Prosveta, Beograd, 1950.

Vidi još

Vanjske veze

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Masakri_nad_Albancima_u_Balkanskim_ratovima&oldid=41833574