Masakr u Pančevu
Zločin u Pančevu 21-22. aprila 1941. su izvršili pripadnici Wehrmachta i domaći nacifikovani Folksdojčeri nad 36 građana Pančeva, u okupiranoj Jugoslaviji tokom Drugog svetskog rata.
Pozadina uredi
Povod za zločin bilo je stradanje jednog nemačkog vojnika koga je ubio drugi nemački vojnik u pijanom stanju, povodom proslave Hitlerovog rođendana u Pančevu (20. april). Kako bi se zataškao ovaj zločin insceniran je napad na nemačku patrolu u neposrednoj blizini Starog pravoslavnog groblja u Pančevu. „Utvrđeno je, istragom vođenom od strane nemačkih vojnih vlasti, da je ovaj nemački vojnik ubijen od strane nemačkog vojnika u međusobnoj svađi i u pijanom stanju. Nemci iz Pančeva inscenirali su napad na nemačku vojsku sa srpskog groblja, želeći na taj način da kod vojnih vlasti ovo prikažu kao napad izvršen od strane Srba, da bi se na taj način izazvao revolt kod nemačke vojske protiv Srba. Nemačka vojska je odgovorila mitraljeskom i puščanom paljbom. Ona lica koja su pucala iz groblja, a to su bili Folksdojčeri - članovi Kulturbunda iz mesta odmah su napustili prostor srpskog groblja.“[1] Sutradan je u gradu osvanuo plakat, izdat po nalogu komandanta mesta Bandelova, u kome je pisalo da će za svakog ubijenog nemačkog vojnika biti „obešeno 10 Srba“.
Jedan od motiva za ovaj zločin bilo je streljanje 9 lokalnih pančevačkih Nemaca koji su bili nacistički nastrojeni, koje je izvršila Vojska Kraljevine Jugoslavije uoči dolaska nemačkih okupacionih trupa u grad i povlačenja jugoslovenske vojske. Reč je o organizovanim petokolonašima koji su pokušali da razoružaju grupu jugoslovenskih vojnika koja se povlačila prema Beogradu.
Zločin u Pančevu nad 36 uglavnom srpskih sugrađana inspirisali su lokalni nacisti, pre svega Jacob Awender, jedan od lidera nacističkog pokreta među vojvođanskim Nemcima. Za vreme njegovog aktivnog političkog rada od sredine 1930-ih Pančevo je postalo najznačajnije uporište nacističkog pokreta među jugoslovenskim Nemcima. U ovom gradu nacifikovana folksdojčerska omladina bila je organizovana u okviru tzv. „Obnovitelja“ (koji su krajem 1938. preuzeli rukovođenje Kulturbundom). Lokalni nacisti su u Pančevu izdavali svoje glasilo i imali su knjižaru.[2]
Zločin uredi
21. aprila u Pančevu je uhapšeno oko 100 lica, od kojih je odabrano njih 40 i oni su izvedeni pred vojni sud. „Suđenja u pravom smislu reči nije ni bilo, zapisnik o saslušanju privedenih nije vođen, optuženima nije data mogućnost da se brane. Štaviše, na suđenju nije doneta ni formalna presuda, već je prredsedavajući Bandelov usmeno saopšti žrtvama: Ti štrik, ti kuglu. Celo suđenje obavljeno je u roku od dva sata: 36 ih je osuđeno na smrt, a 4 lica su oslobođena.“[3]
Istog dana streljana su 4 lica. Sutradan, 22. aprila 1941, obešeno je 18 lica i streljano je 14 lica. Najpre je izvršeno vešanje na Starom pravoslavnom groblju. Porodice obešenih bile su naterane da dođu na groblje i da posmatraju egzekuciju. Sem toga, velik broj lokalnih Nemaca posmatrao je vešanje i streljanje, o čemu svedoči film na kome se vide nemački civili, neki od njih sa nacističkim oznakama, kako zagledaju u leševe streljanih. Vešanje je izvršio lokalni Nemac, limar Herman Brum, koji će poginuti 1943. u Bosni u borbi protiv partizana kao pripadnik 7. SS divizije „Printz Eugen“. Streljanje su izvršili pripadnici Wehrmachta.
Obešena su sledeća lica: Milanović Milan, Milivojević Milutin, Cadik Jakov, Koceš Franja, Caran Milorad, Azicki Pera, Mirđić Đorđe, Žestić Vladimir, Maksin Jovan, Topolovački Aleksandar, Skovran Mirko, Ristić Ljubomir, Jeftić Milenko, Adamović Jovan, Stojkov Dušan, Radak Kosta, Ćosić Taja, Šiškulović Darinka (svi iz Pančeva, sem Milivojevića koji je bio iz Omoljice pokraj Pančeva).
Streljana su sledeća lica: Humanović Tihomir, Grobanović Ivan, Tešanović Gojko, Pantelić Sava, Hadžić Dušan, Grujuć Đura, Haker Šandor, Markov Toma, Perić Steva, Crni Đura, Novak Marijan, Milenković Dragutin, Nedić Pera, Dimković Tihomir, Atanacković Draga, Atanacković Radivoj, Avramov Vasa, Pinter Stevan (svi iz Pančeva).
Sve žrtve, i obešene i streljane, ostavljene su na tom mestu 24 časa, nakon čega ih je rodbina sahranila. Istovremeno su sahranjene i četiri žrtve koje su dan ranije streljane
Kasniji razvoj uredi
Posleratna Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača je detaljno rekonstruisala okolnosti ovog zločina, strukturu žrtava i počinioce. Zločin u Pančevu 21-22. aprila 1941. verovatno je najbolje dokumentovani ratni zločin na tlu okupirane Jugoslavije 1941-1945.
Sačuvan je velik broj fotografija ovog zločina (nekoliko desetina). Sačuvane su fotografije sa insceniranog suđenja, zatim fotografije sprovođenja žrtava prema stratištu, kao i fotografije egzekucije, kako vešanja na groblju, tako i streljanja uz grobljanski zid na Novoseljanskom putu. Fotografije zločina je dobrim delom načinio fotograf Wehrmachta, Gerhard Gronefeld, inače asistent zvaničnog fotografa Nacional-socijalističke partije, Heinricha Hoffmanna.
1997. je obznanjeno postojanje najznačajnijeg dokumenta o ovom zločinu. Reč je o filmskom zapisu koji je načinio kamerman Wehrmachta Gottfried Kasel. On je decenijama u privatnoj arhivi čuvao ovaj filmski zapis. Pred kraj života, odlučio je da obznani postojanje ovog filma i činjenicu da je upravo on snimio ovaj zločin, što ga je na određen način stavilo u poziciju saučesnika. Ono što je Kasela podstaklo na ovaj čin bilo je preispitivanje uloge Wehrmachta tokom Drugog svetskog rata koja je u Nemačkoj aktuelizovana upravo sredinom 1990-ih, zahvaljujući poznatoj izložbi o zločinima Wehrmachta, koja je uzburkala nemačku javnost, s obzirom da je do tad preovlađivao stereotip o Wehrmachtu kao nekoj vrsti „viteške vojske“ koja navodno nije učestvovala u zločinima nad civilima, što je pripisivano isključivo pripadnicima SS odreda. Film je, inače, snimljen u kolor tehnici, što je za to vreme prilična retkost.
Literatura uredi
- Срђан Божовић, Дивизија Принц Еуген, Панчево, 2011.
- Ивана Спасовић, Страдања у Панчеву и Јабуци за време Другог светског рата, Панчево, 2012.