Wikipedija

Velika čistka

(Preusmjereno sa stranice Veliki teror)

Velika čistka je niz kampanja političke represije i progona koji su se dešavali u Sovjetskom Savezu u periodu 1936-1938. Ovu kampanju je zamislio i njome upravljao Josif Staljin.

Počela je čišćenjem Komunističke partije i vladinih zvaničnika, represijom seljaka, a nastavljeno sa vođstvom Crvene armije, i progon nepodobnih lica. Obeležile su je jak policijski nadzor, rasprostranjena paranoja od „diverzanata“, zatvora, i pogubljenja. U ruskoj istoriografiji se period najintenzivnije čistke, 1937-1938, naziva Ježovščina po Nikolaju Ježovu, šefu sovjetske tajne policije, NKVD. U nekim zapadnim izvorima se ti događaji ponekad nazivaju i Veliki teror (engleski: Great Terror) odnosno prema naslovu knjige The Great Terror britanskog istoričara Roberta Konkvesta iz 1968. godine koja je dugo vremena bila njihov najpotpuniji prikaz na Zapadu.

Streljani su mnogi istaknuti pojedinci međunarodnog komunističkog pokreta, a neke partije poput KP Poljske i KP Koreje, bile su raspuštene.[1] Staljinističke čistke su posebno teško pogodile Komunističku partiju Jugoslavije. Poubijan je skoro sav stari partijski kadar KPJ.[2] Streljano je 5 generalnih sekretara KPJ, tri sekretara SKOJ-a, i veliki broj članova CK i Politbiroa.

Čistke

Glavni članak: Moskovski procesi

Početak Velike čistke se obično vezuje uz leto i jesen 1936. kada je održano prvo od tzv. moskovskih suđenja, odnosno spektakularnih sudskih procesa na kojima su nekadašnji rukovodioci Partije i vođe Oktobarske revolucije proglašeni krivima za zaveru sa ciljem uništenja sovjetske države. Posle tog suđenja je reorganizovan sovjetski represivni aparat, a NKVD-u date gotovo neograničene ovlasti, koje je koristio kako bi se obračunao sa širokom mrežom "neprijatelja naroda" koja je uključivala niže rukovodioce Partije, državne službenike, NKVD, Crvenu armiju, potencijalno subverzivne društvene grupe i etničke manjine, a na kraju najšire slojeve stanovništva. Čistka se vršila i izvan sovjetskih granica, odnosno na teritorijama pod posrednom sovjetskom kontrolom kao što su NR Mongolija, Republika Tanu-Tuva, pro-sovjetski Xinjiang i republikanska Španija za vreme građanskog rata. Njen završetak se tradicionalno smešta na kraj 1938. godine kada je novi šef NKVD postao Lavrentij Berija pod čijim je vodstvom kampanja represije delimično ublažena, mada se u određenim oblicima nastavila sve do Staljinove smrti 1953.

Broj žrtava Velike čistke je predmet spora među istoričarima s obzirom na različite kriterije i odnos prema zvaničnim podacima iz sovjetskih arhiva, ali se obično smešta između 700.000 i 2,5 miliona pogubljenih, dok je broj osuđenih, od kojih su mnogi proveli decenije u udaljenim gulazima daleko veći. Ona je takođe imala posredne, ali dalekosežne posledice po istoriju Sovjetskog Saveza; njena masovnost i stihijnost je izazvala haos u sovjetskom društvu, a zbog kadrovskog slabljenja Crvene armije pred sam početak drugog svetskog rata, čak dovela u pitanje sam opstanak sovjetske države. Iako su priroda i razmere tih događaja tek postepeno postale poznate, Velika čistka je u značajnoj meri kompromitovala ne samo Sovjetski Savez nego i komunističku ideologiju u međunarodnoj javnosti, uključujući i neke istaknute komuniste koji su posle nje postali zagriženi antikomunisti. I Staljinov nekadašnji bliski suradnik, Grigorij Ordžonikidze, protivio se čistki te je izvršio samoubojstvo 1937. Od Velike čistke se na kraju morala ograditi i sama sovjetska Partija, koja je nakon svog XX kongresa 1956. pod započela proces destaljinizacije, koji je uključivao rehabilitaciju žrtava.

Sovjetski komunisti žrtve čistki

Od 139 članova i kandidata za članove Centralnog komiteta SKP(b), biranih 1934. godine na Sedamnaestom kongresu SKP(b), 98 osoba, odnosno 70%, bilo je uhapšeno i streljano, i to samo za dvije godine. Od 1.966 delegata tog istog kongresa, 1.108 bilo je uhapšeno zbog navodnih »zločina protiv revolucije«. Većina delegata, odnosno čak njih 80% bili su članovi Partije još od prije oktobarske revolucije i ruskog građanskog rata.[3]

Jugosloveni žrtve staljinskih čistki

Glavni članak: Jugosloveni žrtve staljinskih čistki
 
Filip Filipović, ubijeni osnivač i prvi sekretar KPJ.
 
Milan Gorkić, generalni sekretar CK KPJ, Titov prethodnik i jedna od brojnih žrtava Staljinovih čistki.

Prema knjizi koju je objavio jugoslovenski komunista Živojin Pavlović "Bilans sovjetskih termidora", u velikim čistkama je ubijeno i oko 600 jugoslovenskih komunista.[2] Procene idu do 700 nestalih članova KPJ,[4] među kojima gotovo celokupno dotadašnje vođstvo. Neki od ubijenih su:

Živojin Pavlović, jugoslovenski komunista i savremenik dešavanja, opisuje atmosferu koja je vladala u to vreme. On piše da su razni provokatori i istinski špijuni, našli pogodan teren da se u novoj situaciji svete ili popnu u birokratskoj staljinskoj hijerarhiji.[2] Tragična situacija je naročito pogodila Jugoslovensku partiju, gde su "slične individue odigrale svoje nedostojne uloge provokatora i doprineli da se otera skoro sve partijsko vođstvo u smrt ili u Sibir".[2] On navodi da je nakon likvidacije vođstva KPJ u Moskvi, počela je staljinska hajka protiv Jugoslovenskih komunista u Parizu, a potom i u Jugoslaviji, koji su optuživani kao „gorkićevci“, „markovićevci“, „cvijićevci“ itd.[2]

U staljinističkim čistkama stradali su svi generalni sekretari KPJ do Tita.[5]

Postoji teorija da je Josip Broz cinkario svoje partijske drugove NKVD-u da su trockisti, frakcionaši i sl, kako bi preuzeo vodstvo u KPJ.[4] Titova negativna karakteristika za neke od njih je bila svojevrsna presuda.[5] U maju 1937. Tito je formirao u zemlji privremeno rukovodstvo, likvidirao "žarišta frakcionaštva" među komunistima u emigraciji i na robiji, i po dolasku u Moskvu u jesen 1938. uspeo da priznaju njegovo novo rukovodstvo.[6] Uz Tita su bili Milovan Đilas, Josip Kraš, Edvard Kardelj, Franc Leskošek i Ivo Lola Ribar.[5] Kad je u ožujku 1939. Tito isključio Markovića i Miljuša iz KPJ, čim je javio Kominterni da je to učinio, oni su strijeljani 19. travnja 1939. Toga dana strijeljani su Sima Marković, Simo Miljuš, Kosta Novaković i drugi istaknuti članovi KPJ - Vladimir Ćopić, Akif Šeremet, Jovan Mališić, Radomir Vujović.[5]

Jedna od žrtava čistki je bio i Karlo Štajner, jugoslovenski komunist austrijskog porekla je 1937. lažno optužen i osuđen na višegodišnju robiju te je sledeće nepune dve decenije proveo u gulazima. Godine 1956. je služebno rehabilitovan te mu je dozvoljeno da se vrati u Jugoslaviju gde je godine 1972. izdao knjigu 7000 dana u Sibiru u kojoj opisuje svoja iskustva, a koja je postala bestseler.

Prve kritike

Živojin Pavlović je bio jugoslovenski komunista i novinar koji je među prvima pisao o staljinističkim čistkama u Sovjetskom Savezu. On je 1940. godine u Beogradu objavio knjigu "Bilans sovjetskog termidora: Prikaz i otkrića o delatnosti i organizaciji Staljinskog terora", u sopstvenom izdanju. Knjiga govori o Staljinovim čistkama krajem 1930-ih godina u SSSR-u, u kojima su nestali mnogi njegovi prijatelji, kao što je generalni sekretar KPJ Milan Gorkić.

Kada smo prinuđeni da konstatujemo da komunisti imaju mnogo više prava u jednoj „truloj“ buržoaskoj demokratiji nego komunisti u „sovjetskoj demokratiji“, koja ih uništava na desetine hiljada, onda zbilja ima nešto trulo u tom režimu... Mi smo se rugali zemljama koje su spaljivale marksističku, jevrejsku i demokratsku literaturu, dok danas nema ni u jednoj ruskoj biblioteci dela Trockog, Buharina, Zinovjeva, Bezimenskog, Pasternaka, Koljcova i drugih, koja su svakako spaljena.

– Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora (1940)

Mi iz baze, imali smo pred očima partijske statute i partiju koja je isključivo nadležna da primenjuje kazne nad svojim članovima ali samo u okviru tih statuta. Najveća je kazna isključenje, protiv koga smo imali prava da se žalimo partijskom kongresu, pa čak i Kominterni. Međutim, videćemo, kako su naši partijski predstavnici u Moskvi i ugledni partijci streljani od strane GPU-a...

– Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora (1940)

Kovanica „sovjetski termidor“ ukazuje na terminološku povezanost sa Francuskom revolucijom, i kontrarevolucionarni preokret koji se odigrao pod Staljinom.[7] Knjiga je odmah zabranjena i još u štampariji zaplenjena, a Pavlović je uspeo izvući desetak primeraka.[8] U "Komunistu", organu KPJ, knjiga je dočekana na nož nepotpisanog kritičara kao "zbirka provokacija i kleveta protiv naše Partije, KI i SKP(b), Sovjetske vlade i druga Staljina". Godinama kasnije je Milovan Đilas priznao da je upravo on napisao citiranu kritiku.[9] Naredne godine, Pavlovića su tokom kratkotrajnog postojanja Užičke republike 1941. godine streljali partizani.[9][10] Tek 60 godina kasnije jedini sačuvani primerak Pavlovićeve knjige je pronađen i objavljen.[8]

Tumačenja

 
Staljin na 17. kongresu KPSS.

Zvanična opravdanja kremaljskih diktatora svode se, uglavnom, na jedno: svi streljani ili pohapšeni su „špijuni“ ili „izdajnici“ i „trockisti“. Pavlović smatra da je pravi razlog ovom nezapamćenom krvavljenju tvoraca ruske revolucije, definitivno i otvoreno zavođenje lične diktature Staljinove, što je bilo moguće samo likvidacijom starih boljševika, koji nisu ni po koju cenu hteli da se odreknu prvobitnih principa boljševizma – demokratije u partiji i državi i prava kritike.[2] Jer čitav rad Staljinov od smrti Lenjina se svodio na postepeno odstranjivanje sa funkcija u partiji i državi najbližih i najboljih Lenjinovih saradnika u cilju prigrabljivanja sveukupne vlasti u svoje ruke.[2]

Reference

  1. ↑ Staljinski obračun s jugoslavenskim partijskim vodstvom u SSSR-u
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora: Prikaz i otkrića o delatnosti i organizaciji Staljinskog terora
  3. ↑ Petar Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki (str. 11), Beograd, 1989.
  4. ↑ 4,0 4,1 „Cinkanjem i preko leševa do šefa KPJ”. Arhivirano iz originala na datum 2013-09-30. Pristupljeno 2014-07-04. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „Tito je na vrh KPJ došao cinkanjem”. Arhivirano iz originala na datum 2013-10-08. Pristupljeno 2014-07-05. 
  6. ↑ Istorija SKJ (4)
  7. ↑ Добрица Гајић разговара са Слободаном Гавриловићем
  8. ↑ 8,0 8,1 Slobodan Gavrilović, Bilans sovjetskog termidora
  9. ↑ 9,0 9,1 Povodom objavljivanja knjige o Zivojinu Pavlovicu
  10. ↑ Četrnaesti kilometar

Vidi još

Vanjske veze

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Velika_čistka&oldid=41559267