Ranohrišćanski spisi
Ranohrišćanski spisi su religiozni spisi nastali u razdoblju ranog hrišćanstva.
Tokom vekova, mnogobrojni prepisivači činili su brojne nehotične pogreške kod prepisivanja, a u mnogo je slučajeva bilo i hotimičnih ispravljanja ili mijenjanja. Prvi korak u proučavanju starokršćanske literature sastoji se u utvrđivanju izvornog teksta spisa, na osnovu rukopisa koji su do nas došli, metodama tekstualne kritike.
Računa se, da je sačuvano preko 50.000 grčkih kodeksa (oko polovice u zapadnim bibliotekama, a ostalo u manastirima i bibliotekama na Istoku), od čega oko polovine sadrži ranohrišćanske spise. Još uvijek ima starokršćanskih spisa koji još nisu izdani tiskom, a uvijek je moguće da se u toj rukopisnoj masi otkrije neki novi tekst koji još nije evidentiran.[1]
Neki su starokršćanski spisi sačuvani samo u prijevodu, a od nekih posjedujemo samo fragmente citirane u spisima drugih autora.
Jezici uredi
Aramejski je bio jezik Isusa i prvobitne zajednice, na kojem je iznešeno Isusovo učenje. Tekstovi na aramejskom jeziku, koji su sigurno postojali u prvotnoj palestinskoj kršćanskoj zajednici, nisu sačuvani.[1]
Glavni jezik rane Crkve bio je grčki jezik, na kojemu se razvija kršćanska literatura kroz prva dva stoljeća. Na grčkom pišu i crkveni pisci na Zapadu, u Rimu i Galiji. To je bio koine grčki, koji je u helenističkom razdoblju nastao kao mješavina atičkog narječja s drugim narječjima, postavši govorni, trgovački i književni jezik Sredozemlja i velikog dijela Istoka. Svi novozavjetni spisi napisani su na grčkom jeziku.
U drugoj polovici 2. vijeka javljaju se u Mesopotamiji počeci kršćanske literature na sirijskom jeziku (Tacijanov Diatessaron, spisi Bardesanovog kruga). Kršćanska književnost na sirskom jeziku posebno se rascvala u 4. vijeku, kada djeluje njen najveći pisac, Efrem Sirski. Literarni centri su Edesa i Nisibis. Više značajnih starokršćanskih spisa, izvorno napisanih na grčkom jeziku, danas je sačuvano u cijelosti samo u sirskom prijevodu.[1]
U Egiptu se, počevši od 4. vijeka, a posebno od druge polovice V stoljeća, nakon što se učvrstio monofizitizam, počela razvijati literatura na koptskom jeziku. To je jezik starog Egipta, koji se pod helenističko-rimskom dominacijom očuvao u narodu, u više narječja, od kojih su najznačajnija sahidijsko (Gornji Egipat) i bohairijsko (Donji Egipat). Jezik se od vremena faraona razvijao, a pismo kojim se bilježio u kršćansko doba stvoreno je adaptacijom grčkog pisma. Koptska je literatura važna, osim ostaloga, i zbog starih prijevoda otačkih spisa, a od 20. vijeka posebno zbog izučavanja gnostičke literature (vidi Knjižnica Nag Hamadi). Egipat zemlja papyrosa, tu je teren gdje se često zbivaju nova otkrivanja starih rukopisa.
Starokršćanska literatura na latinskom jeziku se počela rađati u drugoj polovici 2. vijeka. Najstariji poznati kršćanski spis na latinskom jeziku je »Acta martyrum Scilitanorum« iz g. 180. Donedavna se držalo da je latinska kršćanska literatura rođena u Africi (Kartaga). Novija istraživanja pokazuju da je u Rimu već negdje sredinom II stoljeća prevedena na latinski poslanica pape Klementa, izvorno napisana na grčkom, a da je do kraja 2. stoljeća već postojao latinski prijevod Biblije.[1] Ipak, Rimska Crkva u prvoj polovici 3. vijeka još govori grčki, i da najveći njezin pisac iz tog razdoblja, Hipolit, piše na grčkom. Prvi veliki latinski pisci, koji su početkom 3. vijeka svojim djelima oblikovali latinski kršćanski jezik, bili su Afričani: Tertulijan (umro 220.) i Ciprijan (umro 258.). U to se vrijeme stvaraju prijevodi na latinski, kao prijevod Irenejeva velikog djela »Adversus haereses«. Latinski su teolozi i pisci bili učenici Grka. Bogato prevodilaštvo s grčkoga na latinski bilo je uglavnom jednosmjerno.[1]
Izdavanje uredi
Iako je antičko je doba poznavalo izdavanje knjiga i profesionalne pisare, prva se kršćanska produkcija, bar u prva tri stoljeća, nije uklapala u taj javni promet knjigama. Za velik dio starokršćanskih spisa i ne možemo govoriti o izdavanju koje bi načinio autor: npr. poslanice su prvotno poslane naslovnicima, ali su potom prepisane u više primjeraka i postale štivo i onih kojima nisu bile neposredno naslovljene. No većina djela je ipak puštena u javnost od početka, što znači da je proizvedeno više primjeraka koji su došli u ruke čitateljima.[1]
Prepisivanje uredi
U prva tri veka hrišćanske spise nisu prepisivali profesionalni pisari, već relativno pismeni pripadnici hrišćanskih zajednica, što je povećavalo mogućnost pogreške.[2] Počev od 4. veka, rukopise su počeli da prepisuju profesionalni pisari, što je značajno smanjilo broj grešaka koje su se potkradale u tekstu. U narednim vekovima, prepisivanje hrišćanskih tekstova postalo je dužnost monaha koji su u manastirima prepisivali svete tekstove pažljivo i savesno. Od 6. stoljeća su na Zapadu monasi u samostanima imali skriptorije za prepisivanje tekstova. Na Istoku je pored djelatnosti mnogobrojnih manastira, kroz čitavo tisućljeće carska i patrijašijska biblioteka u Carigradu prikupljala stare kršćanske tekstove, i planski osiguravala njihovo prepisivanje. Prepisivačka praksa se nastavila tokom srednjeg veka, sve do pronalaska štampe u 15. veku.[3]
No, greške su kod prepisivanja "ne samo moguće nego i neizbježive" (Šagi-Bunić). Hrišćanski pisari, osim što su prepisivali svete spise, oni su ih i menjali.[2] Ponekad to nisu činili namerno - naprosto su bili umorni, nepažljivi, ili nevešti. Ali, u nekim slučajevima su namerno unosili izmene jer su hteli da naglase sopstvene stavove, na primer: o prirodi Hrista, o ulozi žene u crkvi, ili o iskvarenom karakteru jevrejskih protivnika.[2] Pogreške kod prepisivanja se mogu sastojati u nehotično krivo prepisanoj riječi, u svijesnom »ispravljanju«, u izostavljanju (lacuna) ili nadopunjavanju teksta kod prepisivanja (interpolatio).
Spisak djela uredi
Sledi približan i nepotpun hronološki spisak poznatih djela i pisaca starokršćanske literature, uključujući i nekršćanske pisce koji su pisali o hrišćanstvu:[4]
Utvrđivanje kanona uredi
Kada je u 4. veku hrišćanstvo postalo zvanična državna religija Rimskog carstva, postavilo se pitanje propisivanja (kanonizovanja) zvanične hrišćanske literature. Utvrđivanjem hrišćanskog kanona ranohrišćanski spisi su podeljeni na one koji su se našli unutar kanona Novog zaveta, o one koji su ostali izvan, postavši apokrifi. Fiksiranjem kanona oduzet je autoritet ne samo heretičkim apokrifima, koje je Crkva progonila, nego je snižen autoritet i svim drugim pobudnim apokrifnim spisima, kojih Crkva inače nije progonila.[1]
Kanonske knjige su propisane na laodikijskom saboru 360. godine. Sinod u Laodikeji ograničava javno čitanje u crkvi samo na kanonske knjige Starog i Novog Zaveta. U kanon je ušlo ono što i danas spada u Novi zavet (jevanđelja po Mateju, Marku, Luki i Jovanu, djela apostolska, poslanice itd.) i Stari zavet (knjiga postanja, knjige proročke itd.). Sinod daje spisak knjiga Novog zaveta, koji sadrži 26 knjiga, sve osim Knjige Otkrivenja, i Stari zavet, koji sadrži 22 knjige, plus knjigu Baruha i Pismo Jeremije.
Atanazije, moćni episkop Aleksandrije, je prvi put naveo 27 knjiga kao knjige Novog zaveta. Godine 367. Atanasije je napisao poslanicu egipatskim crkvama navodeći koje knjige bi trebalo čitati u crkvama kao svete spise.[2] Istovremeno naređuje da se biblioteke očiste od svih »apokrifnih knjiga« sa »jeretičkim« tendencijama.[5] On navodi današnjih dvadeset i sedam knjiga, isključujući sve ostale. To je prvi sačuvani primer da neko potvrđuje kompletan niz knjiga kao Novi zavet.[2]
Okončanjem kanonizacije biblijskih knjiga, apokrifima počinju da se nazivaju sva ostala dela biblijske tematike, koja su ostala izvan sastava Svetog pisma i najčešće se smatraju jeretičkim knjigama. Apokrifne knjige su zabranjivane i spaljivane, jer se njihovo viđenje biblijskih povesti nije slagalo sa viđenjem zvanične crkve.
Izvori uredi
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I) (scribd)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Bart Ehrman - Isus to nije rekao (scribd)
- ↑ Posebno o tome: William V. Harris: Ancient Literacy, Cambridge: Harvard Univ. Press, 1989.
- ↑ Early Christian Writings: New Testament, Apocrypha, Gnostics, Church Fathers
- ↑ Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
Vidi još uredi
Vanjske veze uredi
- (en) Early Christian Writings
- (sh) Izvorni koptski tekstovi Arhivirano 2013-10-31 na Wayback Machine-u (scribd)
- (sh) Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I) (scribd)
- (sh) Nenad Idrizović, Ranohrišćanske biblioteke[mrtav link] (pravoslavlje.spc.rs)