Srpsko arheološko društvo

Srpsko arheološko društvo je osnovano 1. jula 1883. godine u Beogradu. Prvi predsednik je bio Mihajlo Valtrović, arhitekta po obrazovanju, arheolog po vokaciji, prvi profesor arheologije na Velikoj školi (od 1881. godine) i čuvar (kustos) Narodnog muzeja u Beogradu.

Pored njega, osnivači su bili i Dragutin S. Milutinović, profesor Velike škole, Jovan Bošković, profesor Velike škole, Jovan Dragašević, pukovnik, Jovan Žujović, profesor Velike škole, Ljubomir Kovačević, upravitelj Učiteljske škole, Nićifor Dučić, bibliotekar i Svetomir Nikolajević, profesor Velike škole.

Razvoj arheologije u Srbiji do osnivanja Srpskog arheološkog društva

Osnivanju Srpskog arheološkog društva prethodio je period razvoja svesti o očuvanju starina kod Srba. Među prvim začecima arheologije u Srba bio je poziv Zaharija Orfelina iz 1798. godine u kome on, u svom Slavenoserbskom magazinu poziva Srbe u Austro-Ugarskoj da prikupljaju predmete starih kultura i da ih čuvaju od zaborava i uništavanja.

Tradicija i predanje, istorija i mitovi o srednjovekovnoj srpskoj državi bili su osnova na kojoj se gradila želja da se sačuva i prouči prošlost. Stoga i nije čudno što se u prvoj polovini 19. veka Lukijan Mušicki strasno bavio opisivanjem srednjovekovnih starina, i po uzoru na mnoge slične ekspedicije u nedovoljno poznate oblasti kakve organizuju strani putopisci, tako i on preduzima 1810. studijska putovanja u Srem, Banat, Bačku i Slavoniju. Sa ovih putovanja donosi mnoge podatke o manastirima, ruševinama srednjovekovnih gradova i utvrđenja i ostacima rimskih naseobina.

Po njegovom uzoru radiće i nešto kasnije Georgije Magarašević, učen čovek svoga vremena. Preko Serbske letopisi 1827., a zatim i preko Novina serbskih on započinje svoju akciju na prikupljanju podataka o našoj prošlosti.

Nešto kasnije, 1847. godine, dolazi i do inicijative Teodora Pavlovića za sakupljanje arheoloških, numizmatičkih i istorijskih predmeta za budući muzej Matice Srpske. Ovo je u stvari i prvi pokušaj organizovanog prikupljanja materijala za jedan muzej kod Srba severno od Save i Dunava. Tek 1908. godine biće u Vršcu osnovan Muzej koji će u svojoj osnovnoj orijentaciji imati prikupljanje arheoloških nalaza iz južnog Banata.

Godine 1826. Joakim Vujić radi za Kneza Miloša na prikupljanju podataka o srpskim starinama (Putešestvija po Serbiji). Nekoliko godina kasnije započinje svoju značajnu misiju i Jovan Sterija Popović.

Period između 1830. i 1845. godine znači početak institucionalizacije rada na proučavanju starina, koji se završava 1844. godine osnivanjem Narodnog muzeja u Beogradu. Njemu su prethodile još neke značajne akcije koje su se odvijale preko Popečiteljstva prosveštenija i Društva srpske slovesnosti i koje su 1843. dovele do formiranja prvog predloga Zakona o starinama, jednog od retkih u Evropi toga vremena.

Napredni članovi Srpskog učenog društva 1867. godine osnivaju Družinu za arheologiju i etnografiju na Balkanskom tropolju, preteču Srpskog arheološkog društva. Družina je srpskom narodu uputila Naučno-patriotski poziv s ciljem da „u narodu budi svest za starine... da uzdiže poimanje kako su te starine svetinja... koju treba da poštujemo, prikupljamo i proučavamo“, da „pribira i na vidik u vernom snimku iznosi različito posuđe iz minulih vremena, da sabira i svetu pokazuje svakojake nakite i ukrase iz prošlosti“, da „proučava stare crkve i građevine“ itd. Program Družine može se smatrati osnovom na kojoj će se 15 godina kasnije graditi Statut i Program Srpskog arheološkog društva i koji će dobiti svoje određeno mesto kako u programima Srpskog učenog društva i Srpske kraljevske akademije nauka, tako i u programima Katedre za arheologiju Filozofskog fakulteta i Narodnog muzeja.

Nekoliko godina kasnije, 1869. godine formira se kod Srba u Austro-Ugarskoj u Sremskoj Mitrovici Arheološko društvo „Sirmium“. Njegov duhovni otac bio je Feliks Kanic (Felix Kanitz), dopisnik i ilustrator Lajpciških novina koji je čitaoce širom Austro-Ugarske obaveštavao o zbivanjima na Balkanu sa manjim ili većim prekidima skoro 40 godina. Na području Vršca započinju 1882. godine arheološka istraživanja koja su bila povod za osnivanja Muzeja u ovom gradu. Iste godine počinju istraživanja u Subotici i Sremskoj Mitrovici, pa bi se ta godina mogla smatrati za početak arheologije na ovom području.

Kabinet za arheologiju na Velikoj školi u Beogradu je osnovan 1882. godine, a godinu dana ranije, 1881. godine, Mihajlo Valtrović je ukazom kneza Milana Obrenovića postavljen za profesora arheologije. Time su postavljeni temelji arheoloških proučavanja na Univerzitetu, obeležen je početak nove etape u istoriji Narodnog muzeja i omogućeno organizovanje Srpskog arheološkog društva.

Rad Društva od osnivanja do danas

Od 1883. do Prvog svetskog rata

Ciljevi Srpskog arheološkog društva i njegovi zadaci jasno su formulisani u „Pristupu“, „Pozivu na upis u Društvo“ i Statutu Srpskog arheološkog društva.

U „Pozivu na upis“ podvučeno je bogatstvo Srbije arheološkim ostacima od praistorijskog doba pa do vremena „vladavine srpske i turske“ i istaknuto da „na narodu koji danas u tim zemljama živi i koji im je današnje ime dao, ostaje da te tragove prošlosti očuva, pribira i nauci na upotrebu preda“.

U „Pristupu“ se naročito naglašava da Društvo, pokretanjem svog organa, Starinara, pristupa ostvarenju jednog od svojih osnovnih zadataka: upoznavanju stručne i naučne javnosti sa arheološkim spomenicima-starinama Srbije.

U praksi, Srpsko arheološko društvo je delovalo preko svoje Uprave i članstva kojima se u Statutu takođe utvrđuju delokrug rada i obaveze. Stručnu i naučnu politiku vodi uprava društva koja postavlja urednike za društvene spise (publikacije), odlučuje gde valja preduzeti arheološka iskopavanja ili koje pokretne objekte („starine“) treba nabaviti i, konačno, daje ekspertize („svoj znalački sud“) vlastima ili pojedincima. Na skupovima društva, godišnjim („glavnim“) ili vanrednim, Uprava podnosi izveštaje o tim radovima. Skupština aktivno učestvuje u stvaranju takvog programa rada: svaki član Društva može na skupštini davati predloge za arheološke radove, a skupština odlučuje o ovim predlozima i njihovom ostvarivanju.

Saradnja Društva sa Narodnim muzejom, proklamovana je još od početka njegovog rada u Statutu. Svi prikupljeni nalazi imali su se predati Narodnom muzeju kao „Zbirka Arheološkog društva“, a u slučaju prestanka delovanja sva imovina Društva imala bi pripasti Narodnom muzeju.

Društvo je imalo višegodišnji prekid rada tokom Prvog svetskog rata. Od ovog udarca ono se dugo nije u potpunosti oporavilo.

Međuratni period 1918-1941.

U vremenu između dva rata Srpsko arheološko društvo nije razvilo onu intenzivnu, raznovrsnu i plodnu delatnost koju je, kao njegove osnovne zadatke proklamovao Mihajlo Valtrović, a koji su izraženi u njegovom Statutu.

Aktivnost na prikupljanju arheoloških nalaza, interesovanje za čuvanje starina i spomenika gotovo da su zamrli, iako se prilike u novoj državi, Jugoslaviji, nisu bitno izmenile. Još uvek nije postojala specijalizovana ustanova za zaštitu spomenika kulture, niti su prilike i uslovi za rad na arheologiji u unutrašnjosti zemlje postali bolji.

Upravu društva preuzeli su najpre Nikola Vulić, a kasnije Vladimir Petković, a o radu i delatnosti Društva svedoči samo redovno izdavanje Starinara kao jedinog čisto arheološkog časopisa u Srbiji.

Godine 1941. rad Društva je ponovo prekinut izbijanjem Drugog svetskog rata.

Od 1945. do danas

U posleratnom periodu, u novoj Jugoslaviji, uslovi za razvoj arheologije već od početka znatno su se poboljšali, ali su i vidovi rada u znatnoj meri izmenjeni. Otuda i nije odmah došlo do obnove Srpskog arheološkog društva i njegove aktivnosti.

U Srbiji je osnovan Arheološki institut, najpre pri Srpskoj akademiji nauka, koji kasnije postaje samostalna naučna ustanova i koji je na sebe preuzeo zadatak okupljanja svih arheologa u raznim ustanovama u zemlji, kao i koordinaciju rada na osnovnim problemima arheologije u Srbiji. U tom okviru Institut je na sebe primio i izdavanje Starinara i održavanje godišnjih skupova arheologa Srbije. Tako je dobar deo zadataka starog Društva prenet na Arheološki institut.

Na savetovanju arheologa Jugoslavije održanom 1950. godine u Niškoj Banji osnovan je Koordinacioni odbor arheologa Jugoslavije koji kasnije prerasta u Arheološki savet i konačno u Arheološko društvo Jugoslavije. U takvim prilikama, u novim uslovima, u prvi mah nije se ni osećala nužnost obnavljanja rada Srpskog arheološkog društva. Prilike su se promenile sa naglim porastom broja stručnjaka arheologa aktivno angažovanih u radu čitavog niza novoosnovanih ustanova, posebno muzeja.

Juna 1964. godine u Srbiji je preuzeta inicijativa za organizovanje republičkog arheološkog društva, najpre u vidu republičke podružnice Arheološkog društva Jugoslavije. Osnivačka skupština podružnice za Srbiju održana je prilikom savetovanja arheologa u Beogradu. Godine 1970. došlo je do osnivanja Arheološkog društva Srbije. Inicijativa za to pokrenuta je na skupštini održanoj u Boru 1969. godine, a samo Društvo je osnovano na skupštini 23. maja 1970. godine u Beogradu. Poslednji predsednik podružnice bio je Ladislav „Laslo“ Sekereš. Od 1978. godine Društvo redovno održava godišnje sastanke arheologa Srbije, na kojima se saopštavaju rezultati svih istraživanja preduzetih u protekloj godini.

Stari naziv, Srpsko arheološko društvo, vraćen je 1983. godine, a 1984. pokrenuto je i novo glasilo društva - Glasnik Srpskog arheološkog društva koji izlazi jednom godišnje. Osim redovnog izlaženja Glasnika, rad Društva se odvija i na redovnim godišnjim stručno-naučnim skupovima koji se organizuju uvek u nekom drugom gradu u Srbiji. Društvo povremeno izdaje i monografije.

Stručno-naučni skupovi Društva

4

Dosadašnji predsednici

• Mihajlo Valtrović (1883-1911),
• Nikola Vulić (1912-1930),
• Vladimir Petković (1931-1941);
• Branko Gavela, Nikola Tasić i Marija Bajalović - Hadži-Pešić (1970-1980),
• Petar Petrović (1980-1984),
• Dimitrije Madas (1984-1988),
• Marko Popović (1988-1990),
• Miloje Vasić (mlađi) (1990-1991),
• Marin Brmbolić (1991-1995),
• Borislav Jovanović (1995-1999),
• Vojislav Jovanović (1999-2003),
• Đorđe Janković (2003-2007),
• Rastko Vasić (2007-2008),
• Dušan Mihailović (2008-2011),
• Dragana Antonović (2011-2015)
• Adam Crnobrnja (od 2015)

Izdanja

Časopisi

Srpsko arheološko društvo je od 1884. do 1940. godine, sa izvesnim prekidima, objavljivalo svoje glasilo Starinar. U razdoblju 1884-1895. izlazile su četiri sveske godišnje, 1906-1911. po dve sveske godišnje, a 1922-1940. časopis je izlazio kao godišnjak. Od 1950. godine izdavanje Starinara preuzeo je Arheološki institut u Beogradu.

Glasnik Srpskog arheološkog društva pokrenut je 100 godina kasnije, 1984. godine. Izlazi jednom godišnje i do sada su izašla 34 broja. https://independent.academia.edu/GlasnikSrpskogarheolo%C5%A1kogdru%C5%A1tva

Informator: glasilo Upravnog odbora Srpskog arheološkog društva izlazio je od 1996. do 1998. godine.

Arheološki pregled Srpskog arheološkog društva izlazio je od 2003. do 2006.

Monografije

Društvo takođe izdaje monografije (do sada je izašlo 13 naslova).

• Spomenica Srpskog arheološkog društva: 1883-1983, urednik Nikola Tasić, Beograd, 1983
• Istraživanja: saopštenja sa 6. skupa arheologa Srbije, Valjevo 6-8. maj 1984., Sv. 2, urednik Siniša Branković, Valjevo, Narodni muzej, Beograd SAD. 1985
• Spomenica Jovana Kovačevića, urednici Radovan Bunardžić, Živko Mikić, Beograd 2003
• Danijela Stefanović, The Title mr t3-mhw in the Middle Kingdom Documents, 2003
• Sava P. Tutundžić, Donji Egipat u halkolitskom periodu i odnosi sa južnim Levantom: prva polovina IV milenijuma, 2004. ISBN 86-904455-2-8
• Emina Zečević, Mramorje: stećci u zapadnoj Srbiji, 2005. ISBN 86-904455-3-6
• Mirko Peković i Miloš Jevtić, Zaštitna iskopavanja nalazišta Mihajlov ponor na Miroču, 2007.
• Mirko Peković, Arheološka zbirka Vojnog muzeja u Beogradu = Archaeological Collection of the Military Museum in Belgrade, 2006. ISBN 86-81117-26-2
• Đorđe Janković, Srpsko pomorje od 7. do 10. stoleća, 2007. ISBN 978-86-904455-5-4
• Aleksandar Ranisavljev, Ranosrednjovekovna nekropola kod Mokrina, 2007. ISBN 978-86-904455-4-7
• Mirko Peković, Vojni muzej: pet decenija arheoloških istraživanja: 1954-2004 = The Military Museum (katalog), 2007. ISBN 978-86-81117-27-9
• Sava P. Tutundžić, Južni Levant u halkolitskom periodu: od V do prve polovine IV milenijuma, sa jednim prilogom Dušana Mihailovića, 2007. ISBN 978-86-904455-6-1
• Boban Tripković, Domaćinstvo i prostor u kasnom neolitu: vinčansko naselje na Banjici = Household and space in the late neolithic: Vinča settlement at Banjica, 2007. ISBN 978-86-904455-7-8
• Branko Drča, Novčani sistem kasnorimskog carstva: 293-348, 2011. ISBN 978-86-84457-08-2
• Bioarheologija na Balkanu. Bilans i perspektive, ur. N. Miladinović radmilović i S. Vitezovič, Srpsko arheološko društvo, Beograd 2013 [зборник радова, 198 стр.] ISBN 978-86-84457-12-9 https://www.academia.edu/5451984/Bioarheologija_na_Balkanu._Bilans_i_perspektive_Bioarchaeology_in_the_Balkans._Balance_and_perspectives_2013_
• Резултати нових археолошких истраживања у Северозападној Србији и суседним областима, ур. В. Филиповић, Р. Арсић и Д. Антоновић, Српско археолошко друштво и Завод за заштиту споменика културе Ваљево, Београд – Ваљево 2013 [зборник радова, 257 стр. ] ISBN 978-86-913229-6-0 https://www.academia.edu/5891901/%D0%A0%D0%B5%D0%B7%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8_%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%85_%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D1%9A%D0%B0_%D1%83_%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D1%98_%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B8_%D0%B8_%D1%81%D1%83%D1%81%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BC_%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0%D0%BC%D0%B0_2013_
• Dušan Mihailović, Paleolit na centralnom Balkanu, Srpsko arheološko društvo, Beograd 2014 [монографија, 156 стр.] ISBN 978-86-913229-8-4 https://www.academia.edu/9219517/Mihailovic_D._2014._Paleolit_na_centralnom_Balkanu._Srpsko_arheolosko_drustvo_Beograd
• Palaeolithic and Mesolithic research in the Central Balkans, ed. D. Mihailović, Srpsko arheološko društvo, Beograd 2014 [зборник радова, стр.] ISBN 978-86-913229-9-1 https://www.academia.edu/12559812/Palaeolithic_and_Mesolithic_research_in_the_central_Balkans_2014_
• Аrchaeotechnology studying technology from prehistory to the Middle Ages, S. Vitezović and D. Antonović eds., Srpsko Arheološko društvo, Beograd 2014 [зборник радова, 316 стр.] ISBN 978-86-913229-7-7 https://www.academia.edu/8887970/Archaeotechnology_studying_technology_from_prehistory_to_the_Middle_Ages_2014_
• Selena Vitezović, Metodologija proučavanja praistorijskih koštanih industrija, Srpsko arheološko društvo, Beograd 2016 [монографија, 144 стр.] ISBN 978-86-80094-04-5 https://www.academia.edu/30141046/Metodologija_prou%C4%8Davanja_praistorijskih_ko%C5%A1tanih_industrija_2016_
• Душан Борић, Посмртни обреди на Лепенском Виру: обрасци погребне праксе / Deathways at Lepenski Vir : patterns in mortuary practice, Српско археолошко друштво, Београд 2016 [монографија, двојезична, 567 стр.] ISBN 978-86-80094-03-8 https://www.academia.edu/28989712/Deathways_at_Lepenski_Vir_Patterns_in_Mortuary_Practice_2016_
• Bioarheologija na Balkanu: metodološke, komparativne i rekonstruktivne studije života u prošlosti, уреднице Н. Mиладиновић-Радмиловић и С. Витезовић, Српско археолошко друштво, Београд 2016 [зборник радова, 204 стр.] ISBN 978-86-84457-17-4 https://www.academia.edu/24031690/Bioarheologija_na_Balkanu._Metodolo%C5%A1ke_komparativne_i_rekonstruktivne_studije_%C5%BEivota_u_pro%C5%A1losti_2016_
• Bioarheologija na Balkanu: markeri okupacionog stresa i druge studije, уреднице Н. Миладиновић-Радмиловић и К. Ђукић, Српско археолошко друштво, Београд 2017 [зборник радова, 206 стр.] ISBN 978-86-84457-18-1 https://www.academia.edu/35030742/Bioarchaeology_in_the_Balkans._Markers_o.pdf
• Archaeotechnology Studies : raw material exploitation from Prehistory to the Middle Ages, eds. Selena Vitezović, Dragana Antonović, Srpsko arheološko društvo, Beograd 2017 [зборник радова, 191 стр.] ISBN 978-86-80094-07-6 https://www.academia.edu/35723884/ARCHAEOTECHNOLOGY_Studies_raw_material_exploitation_from_Prehistory_to_the_Middle_Ages

Povezano

• Spisak srpskih arheologa

Literatura

• Nikola Tasić, „Arheologija u Srbiji do osnivanja Srpskog arheološkog društva 1883.“, Spomenica Srpskog arheološkog društva 1883-1983., Beograd, 1983.
• Milutin Garašanin, „Srpsko arheološko društvo od 1883. do 1983.“, Spomenica Srpskog arheološkog društva 1883-1983., Beograd, 1983.