Simbioza
Simbioza je međusobna zavisnost dve "različite vrste organizama" koje žive u bliskoj zajednici dug vremenski period, uspostavljena zbog obostrane koristi barem jednog od njih.
U simbiozi veći od organizama je obično domaćin, a drugi je parazit ili mutualist. Pojam simbioza se nekada vezuje samo za dejstvo među organizmima u kojem oba imaju koristi, međutim simbioza ima šire značenje. Vrste odnosa u simbiozi, u zavisnosti od korisnosti zajednice po organizme koji je čine mogu biti:
- parazitizam - jedan organizam ima koristi, a drugi štetu
- komensalizam - jedan organizam ima koristi, a drugi nema ni koristi, ni štete
- mutualizam - dejstvo među organizmima koje je povoljno za oboje
Jednom uspostavljeni simbiotski odnosi mogu da se mijenjaju kroz sva tri navedena tipa odnosa, tokom dugog vremenskog perioda ili u zavisnosti od okolnosti. Simbiotski odnosi i njihovo uspostavljanje predstavlja bitan faktor u evoluciji populacija vrsta.
Osnovni simbiotski odnosi
urediU osnovne simbiotske odnose spadaju različiti oblici simbioze u užem smislu definisani prema tome da li jedan od članova u uzajamnom odnosu ima korist a drugi trpi samo štetu (parazitizam), jedan ima korist a drugi je bez ikakvog efekta (komensalizam) ili oba člana simbioze imaju korist (mutualizam).[1]
Parazitizam
urediParazitizam je oblik odnosa u kome parazit živi stalno ili privremeno na domaćinu ili u njegovij unutrašnjosti, ne ubijajući ga momentalno, ili ne ubijajući ga uopšte.
Poznata je izreka biologa Čarlsa Saterlenda Eltona:
Predator živi na račun kapitala, a parazit na račun interesa.
U odnosima parazitizma životinja se hrani na račun druge životinje (svoga domaćina) koga ne ubija odmah ili ga uopšte ne ubija. Parazit može da živi stalno ili povremeno na tijelu domaćina ili u njegovoj unutrašnjosti.[2]
Prema mjestu gđe žive u odnosu na domaćina razlikuju se:
- endoparaziti
- ektoparaziti
Endoparaziti žive na površini ili u unutrašnjosti domaćina, dok ektoparaziti žive zasebno od njega. Endoparaziti su najčešće parenhimatični i valjkasti crvi, a ektoparaziti se sreću najviše među zglavkarima (Sl. 10.)[3]
Prilagođenosti parazita se ogledaju kako u morfološkim i fiziološkim odlikama poput prodiranja i smještaja u domaćinu, tako i u korišćenju domaćinovih sokova, tkiva ili njegove hrane. Endoparaziti žive u anaerobnoj sredini i čitav njihov metabolizam je prilagođen za takve uslove. Oni takođe žive u odsustvu svjetlosti i to objašnjava njihovo odsustvo čula vida dok je jedna od značajnih morfoloških prilagođenosti potpuno odsustvo crijevnog aparata. Takvi oblici žive normalno u crijevu domaćina gđe preko tijela apsorbuju svareni crijevni sadržaj.[4]
Parazitima je u određenom momentu i na određenom stupnju njihovog razvitka jako teško da pronađu pravog domaćina. Zbog toga su oni posebno prilagođeni u odnosu na njihovu plodnost i na tok njihovog životnog ciklusa. Bespolna faza razvića prouzrokovača malarije odigrava se u krvi čovjeka dok se polna faza odigrava u crijevu komarca malaričara koji se hrani čovjekovom krvlju. Time je omogućena uloga komarca kao prenosioca malarije. Takođe, mnogi paraziti su specifični za domaćina u kome žive, što je jedna od njihovih prilagođenosti.[1][2][3]
Poluparazitizam
urediPosebnu grupu parazita čine poluparaziti. Poluparazitske biljke od svog domaćina uzimaju samo mineralne materije i vodu, dok su u pogledu fotosinteze samostalne. Primjeri su žuta i bela imela koje parazitiraju na granama listopadnog drveća i sitna imela na kleki. Značajna grupa kontaktnih soakcija su odnosi epifita (mahovina i lijana prema njihovim domaćinima).[5] Epifitne biljke rastu na površini drugih biljaka, često u velikom broju.
Periodični parazitizam
urediPrelazni oblik predstavlja periodični parazitizam gđe određene životinjske vrste parazitiraju samo u određenom periodu života. Polno zreli stupanj valjkastog crva živi u crijevu čovjeka i izaziva anemiju kod domaćina, dok jaja i larve žive slobodnim životom. One zatim prodiru u čovjeka preko pijaće vode ili aktivno probijajući kožu čovjeka i tu postaju polno zrele.[2]
Hiperparazitizam
urediHiperparazitizam ili superparazitizam je oblik odnosa kada paraziti imaju svoje parazite, a takvi paraziti su hiperparaziti. Primjer je pseća buva u kojoj živi larva pseće pantljičare.[5]
Komensalizam
urediKomensalizam je primitivan oblik odnosa gde je korist na strani prvog organizma, dok drugi nema ni štete ni koristi, odnosno za njega je odnos neutralan.[2][3]
Komensalizam se ispoljava u veoma raznovrsnim oblicima. Mnoge vrste insekata žive u jazbinama i dupljama za stanovanje drugih životinja, kao što su koleopteri u jazbinama krtice ili insekti u gnijezdima mrava. Oni tu nalaze povoljno mjesto za život a uzimaju i deo hrane od domaćina.
U nekim slučajevima organizmi se pričvrste za druge organizme ili ih prate na njihovim putovanjima od kojih dobijaju zaštitu i deo hrane. Takva je mala morska ribica Remora remora koja na glavi ima neku vrstu pijavice. Pomoću nje se pričvršćuje za krupne selahije koje je nose na velike daljine. Druga vrsta ribe koja živi u komensalizmičkom odnosu je Naucrates ductor. Ona nema organe za pričvršćivanje[2] i prati domaćine – ajkule, od kojih, vjeruje se, dobija zaštitu i deo hrane.
Intimniji odnos komensalizma je kada jedan partner živi stalno ili privremeno u unutrašnjim dupljama drugog. On naravno na njega ne vrši nikakvo nepovoljno dejstvo. To je slučaj sa kratkorepim morskim rakom Rak Pinnotheres koji živi u plaštanoj duplji krupnih puževa.
U komensalizam se u užem smislu podrazumijevaju i slučajevi kada komensal koristi ostatke hrane partnera. Takav je slučaj sa nekim morskim račićima koji žive u ždrijelnoj duplji ascidija i uzimaju deo hrane od njih, ili račićima i ribama koji žive u plaštanim dupljama velikih školjki i puževa.[3] Tu spadaju i protoze flagelati koji žive u crijevu sisara i hrane se njihovim crijevnim bakterijama.[4] U evolutivnom smislu komensalizam s jedne strane vodi ka mutualizmu a s druge ka parazitizmu.[6].
Mutualizam
urediMutualizam je recipročan i obligatoran odnos između jedinki dve vrste. Dejstvo mu je uvijek pozitivno za oba partnera. Često se sa pojmom simbioze povezuje samo mutualizam, iako je simbioza opštiji pojam i obuhvata još vrsti odnosa.[1]
Klasičan mutualistički odnos je odnos raka pustinjaka i aktinije. Rak samac živi u napuštenoj ljušturi puža. Aktinija stupa sa rakom pustinjakom u odnos tako što se pričvršćuje za njegovu ljušturu. Rak ima korist od aktinije jer mu ona služi kao zaštita od neprijatelja, a aktinija ima korist zato što lakše dolazi do hrane kada rak samac proždire plijen.
Još intimniji oblik međusobnog odnosa dvije životinje ostvaruje se u mutualističkim simbiotskim odnosima u slučajevima kada jedan od partnera živi u unutrašnjosti drugog. Simbiotske jednoćelijske alge sa zelenim i mrkim pigmetom (Zoohlorella i Zooxantella) susreću se u tijelu kod većeg broja morskih i slatkovodnih životinja, sunđera, dupljara, pljosnatih crva i drugih. Domaćini obično koriste ugljene hidrate i kiseonik koji produkuju alge, dok alge koriste ugljendioksid i azotne materije koje luče domaćini.[2][3].
Jedan od najrasprostranjenijih oblika mutualizma kod biljaka je pojava mikorize, gđe u odnos stupaju neke više biljke (naročito šumske) i gljive. Micelijum gljive ili obavija korijenove domaćina ili živi u tkivu njegovog korijena.
Poznati mutualistički odnosi postoje između mnogih viših biljaka i izvjesnih bakterija i gljiva. Jedan od primjera je mutualistički odnos između leguminoza i bakterija koje žive u korijenima domaćina i fiksiraju azot iz atmosfere. Taj fiksirani azot koristi biljka – domaćin, a bakterije koriste ugljene – hidrate od biljke. Uloga ovih simbiontnih bakterija je značajna za poljoprivredne kulture.[5]
Najintimniji oblik mutualizma između biljnih vrsta predstavlja grupa lišajeva koji uvijek predstavljaju simbiozu između algi i gljiva. U ovom odnosu simbioza se razvila do te mjere da gljive i alge izgrađuju samostalan organizam koji se definiše kao zasebna taksonomska jedinica.
U grupu mutualističkih odnosa spada i odnos između mrava i biljnih vaši. Biljne vaši su insekti mekog tijela, gotovo su potpuno bez zaštite. Hrane se biljnim sokovima bogatim vodom i šećerima, ali siromašnim amino kiselinama. Zbog toga biljne vaši moraju da usvoje veliku količinu soka da bi obezbedili dovoljnu količinu proteina. Višak vode i šećera izbacuju iz tijela kroz par kornikula, organa koji se nalaze na zadnjem delu tijela insekata. Neke vrste mrava razvile su sposobnost da koriste u ishrani ovaj izlučeni, hranjivi sok. Oni pronalaze kolonije biljnih vaši i muzu ih, odnosno stimulišu lučenje viška sokova kroz kornikule. Za uzvrat oni biljne vaši aktivno štite od predatora i parazita. U nekim slučajevima čak i sele biljne vaši sa biljke na biljku.[5]
Od krupnog ekološkog značaja je oprašivanje fanerogama posredstvom životinja, prvenstveno insekata. Među insektima na prvom mjestu su grupe opnokrilaca, leptira, dvokrilaca i sćenica. Većinu cvjetnica oprašuju bumbari, pčele i muve, a postoji i uska specijalizacija gđe su određene vrste oprašivača specijalizovane da oprašuju samo određene vrste biljaka. Insekti obavljaju veliki posao i većina biljaka se oprašuje pomoću njih, dok u tropskim krajevima to obavljaju i ptice (kolibri) i slijepi miševi.
Evolucija simbiotskih odnosa
urediNa osnovu istraživanja [7], pokazalo se da je verovatno da odnosi koji započinju kao parazitski mogu tokom vremena da evoluiraju u mutualistički odnos. To se događa tako što dva organizma evoliraju u pravcu smanjenja šteta za domaćina, jer ni jedan parazit ne teži da ubije domaćina brzo pošto na taj način smanjuje mogućnost sopstvenog preživljavanja.
Postoje i primjeri gđe mutualistički odnosi izgleda evoluiraju u komensalističke ili čak i parazitske. Neke parazitske gljive izgleda da su evoluirale od predaka koji su živjeli u mutualističkom odnosu u zajednici sličnoj lišajevima. Neke bakterije koje žive u našem digestivnom traktu obezbeđuju nam vitamin K, pa su dakle evoluirale od komensala u mutaliste.
Priroda simbioskih odnosa može takođe da se mijenja u zavisnosti od okolonosti. Neke gljive, bakterije ili praživotinje koje bez posljedica po zdravlje žive u ljudskom organizmu mogu da izazovu oportunističku infekciju – postaju paraziti kod ljudi sa oslabljenim imunitetom. Pad imuniteta kod ljudi posljedica je drugih patoloških stanja kao što je na primjer Sida.[8]
Reference
uredi- ↑ 1,0 1,1 1,2 N.Đukić, S.Maletin, Poljoprivredna zoologija sa ekologijom II - Zooekologija, Univerzitet u Novom Sad, Novi Sad,1998
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 S. Stanković, Ekologija životinja, Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd, 1978
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 N.R. Chapman, Animal Ecology, McGrax-Hill, New York, London, 1931
- ↑ 4,0 4,1 V.L. Hooper, L.Bry, P.G. Falk, J.I. Gordon, BioEssays 20 (1998) 336
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Neartica Ecology. http://www.nearctica.com/ecology/ecology.htm Arhivirano 2010-12-12 na Wayback Machine-u
- ↑ A.E.Douglas, Heredity 81 (1998) 599
- ↑ K.W.Jeon, Intern. Rev. of Cytol. Supplement 14 (1983) 29
- ↑ Kimball’s Biology Pages. http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages Arhivirano 2010-11-30 na Wayback Machine-u Poslednji put pristupljeno 22.10.2013.