Wikipedija

Salafizam

Salafizam (arap. سلفية; salafiyyah, salafija) ili selefizam (iz tur. selefiyye; selefije) je pokret ili sekta unutar sunitskog islama čiji se sljedbenici identificiraju sa najranijim generacijama muslimana (7. – 9. vijek) u uvjerenju da predstavljaju ideal islamske prakse. Historijski, salafizam je obuhvaćao marginalizirane pokrete i zagovornike u Arabiji, Egiptu, Turskoj i Indiji, dok se od sredine 20. vijeka uvelike iskristalizirao u vahabizam, fundamentalistički pravac nastao u Saudijskoj Arabiji tokom 18. vijeka zbog čega se dva termina nerijetko koriste kao sinonimi. Salafizam nije homogen i jedinstven jer se krajem 20. vijeka fragmentirao na apolitičku, političku i militantnu granu. Kod brojnih sunitskih, šijitskih i zapadnih stručnjaka salafizam je stekao negativnu reputaciju s obzirom da ga generalno karakteriziraju rigidna fundamentalistička tumačenja i izuzetna isključivost, dok je njegov militantni oblik postao ideološkom podlogom za razne terorističke i radikalne organizacije. Usprkos tome, salafizam je najbrže rastući pokret među muslimanima u svijetu. Pristaše ovih struja naziva se salafistima (selefistima), salafitima (selefitima) ili salafijama (selefijama).

Terminologija uredi

Termin salafizam potječe od arapske riječi salaf (arap. سلف) kojom se skupno označavaju tri generacije tzv. pobožnih prethodnika (salaf al-salih)[1]: ashabi kao Muhamedovi drugovi, tabiini kao rođeni nakon njegove smrti i suvremenici ashaba, te tabi al-tabiini kao sljedeća generacija[1]. Prema hadisu iz Buharijine zbirke Sahih Buhari koji se pripisuje Muhamedu[2], navedene tri generacije bile su najbolje i u salafističkom shvaćanju predstavljaju uzor koji bi muslimani trebali slijediti[1]. U najširem smislu salafizam obuhvaća sunitske tradicionalističke pokrete od 18. i 19. vijeka (uključujući one modernističke), a u najužem vahabizam tj. saudijski salafizam kojeg karakterizira fundamentalizam. Vahabiti (ili vahabije) nazvani su po M. ibn Abdulu Vahabu (1703. – 1792.)[3] iako oni kao njegovi sljedbenici većinom ne koriste taj termin smatrajući ga pejorativnim, te inzistiraju da ih se naziva samo muslimanima ili muvehidunima[3] – sljedbenicima vjere u jednog Boga i zaštitnicima njegova jedinstva (tavhid)[4]. Termin vahabizam prvi je koristio Vahabov brat Sulejman ibn Abdul Vahab koji se do 1776. suprostavljao njegovim idejama[3], a originalno su ga nastavili rabiti Vahabovi oponenti osuđujući njegovu doktrinu kao prosto lično mišljenje[3]. Usprkos negodovanju vahabita, termin je ubrzo raširen i prihvatili su ga čak i određeni Vahabovi apologeti poput Sulejmana ibn Sahmana i Rašida Ride što je evidentno u njihovim djelima iz 1926. godine[3]. U stručnoj literaturi ponekad se koriste i termini neosalafizam i neovahabizam[5] – prvi za trend politiziranog salafizma u vidu Muslimanskog bratstva iz Egipta i šire[6], a drugi za sinkretizam saudijskog salafizma (vahabizma) i egipatskih reformističkih ideja razvijen u Hidžazu od 1950-ih nadalje[7].

Salafizam u islamistici uredi

Studije salafizma kao ogranak islamistike predstavljaju mlado istraživačko polje u Zapadnom svijetu, uvelike marginalizirano tokom 20. vijeka zbog slabog akademskog zanimanja[8]. Izuzetak su bila srednjovjekovna Ibn Tajmijina djela (inspiracija salafizma) koja su detaljno analizirali francuski orijentolog H. Laoust u knjigama Traktati javnog prava Ibn Tajmije (fr. Le Traité de droit public d'Ibn Taimîya) iz 1948. i Ispovijedanje vjere Ibn Tajmije (fr. La profession de foi d'Ibn Taymiyya) iz 1986., te britanski historičar M. Cook u knjizi Zapovijedanje ispravnog i zabranjivanje pogrešnog u islamskoj misli (engl. Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought) iz 2000. godine[8]. Također, od 1990-ih relativno dobro su obrađeni i rani reformistički pokreti 19. vijeka, npr. u radovima kao što su Revidiranje tradicije u modernoj islamskoj misli (engl. Rethinking Tradition in Modern Islamic Thought) od D. W. Browna iz 1996., Temelji za reformu i obnovu (engl. Foundations for Reform and Renewal) iz zbirke The Oxford History of Islam od J. O. Volla iz 1999., te Preporod i reforma u islamu (engl. Revival and Reform in Islam) od B. Haykela iz 2003. godine.[8]. Budući da je razvoj saudijskog salafizma (vahabizma) usko vezan uz državnu historiju[8], od velike važnosti su i suvremena historiografska djela kao što su Saudijska Arabija i politika razilaženja (engl. Saudi Arabia and the Politics of Dissent) od M. Fandija iz 2001., Historija Saudijske Arabije (engl. A History of Saudi Arabia) od M. al-Rašida iz 2002.[9], Religija i država u Saudijskoj Arabiji (njem. Religion und Staat in Saudi-Arabien) od G. W. Steinberga iz 2002.[8], te Vahabitsko misionarstvo i Saudijska Arabija (engl. The Wahhabi Mission and Saudi Arabia) od D. D. Comminsa iz 2006. godine[9]. Od jednake važnosti su historiografski radovi o deobandizmu i Ahl-e Hadisu, srodnim pokretima razvijenim u Južnoj Aziji (Indiji i Pakistanu) koji su pomno analizirani u knjizi Islamski preporod u Britanskoj Indiji (engl. Islamic Revival in British India) od B. D. Metcalf iz 2002., a radikalni talibanski pokret kao produkt istih u djelu Taliban: Priče afganskih gospodara rata (engl. Taliban: The Story of the Afghan Warlords) od A. Rašida iz 2001. godine[9].

 
Francuski akademik G. Kepel, autor analiza značajnih za razumijevanje političkog i militantnog salafizma u globalnom kontekstu[8]

Događaji i trendovi koji su doprinijeli povećanju interesa za salafizam uključuju atentat na egipatskog predsjednika A. Sadata 1981.[8], širenje salafizma po Evropi 1990-ih[9], te terorističke napade na SAD 11. 9. 2001. godine[8]. Sukladno njima, salafizam je isprva proučavan u kontekstu islamskog fundamentalizma[8], potom u domenama političkog islama tj. islamizma[8] i njegovih radikalnih struja[9], dok su se kapitalna djela o teologiji pojavila tek krajem 2000-ih odnosno početkom 2010-ih godina[9]. Za neke od ranih osvrta zaslužan je njemački orijentolog W. Ende koji je autor opsežnih enciklopedijskih članaka Salafizam (engl. Salafiyya) i Vahabizam (engl. Wahhabiyya) iz projekta Encyclopaedia of Islam. Salafizam je djelomično privukao akademsku pažnju 1990-ih kongruentno širenju pokreta po Evropi, no istraživanja predvođena antropolozima bila su u lokalnom kontekstu i uglavnom na temu radikalizacije zbog čega je narav globalnog pokreta ostala nejasna[9]. Među takvim pojedincima ističu se primjerice sociolog S. Amgar čija su djela bitna za fenomen pokreta po Francuskoj i Evropi, Jahja (Jonathan) Birt za Ujedinjeno Kraljevstvo, F. Buijs i M. de Koning za Nizozemsku, te N. Hasan za Indoneziju[9]. U izuzetke gdje je salafizam analiziran kao globalna pojava spadaju knjige Islamski internacionalizam u 20. vijeku (njem. Islamischer Internationalismus im 20. Jahrhundert) od R. Schulzea iz 1990., Globalizirani islam (engl. Globalised Islam) od O. Roya iz 2002. u kojoj se salafizam uspoređuje s drugim pokretima poput Hizb ut-Tahrira, te Džihad: Trag političkog islama (engl. Jihad: The Trail of Political Islam) od G. Kepela iz 2006. godine[8]. Nakon napada 11. 9. 2001. dolazi do naglog povećanja akademskog interesa za salafizam kao globalni fenomen, no većina publikacija analizirala ga je kroz prizmu tzv. sigurnosnih studija odnosno popularnog gledišta koji vahabizam izjednačuje s nasiljem[9]. Istaknutim kvalitetnim analizama globalnog džihada smatraju se djela Globalni džihadizam nakon Iračkog rata (engl. Global Jihadism After the Iraq War) od T. Hegghammera iz 2006. i Arhitekt globalnog džihada (engl. Architect of Global Jihad) od B. Lie iz 2007. godine[9].

Većinom zapadnih publikacija ranih 2000-ih prevladavalo je kritičko gledište prema salafizmu[10], a negativnoj reputaciji dodatno je doprinjela i zbirka religijskih nazora Odgovor (arap. الرد; al-Rad) izdana 2008. od strane uglednog egipatskog Univerziteta Al-Azhar u kojoj lokalni islamski teolozi također oštro kritiziraju salafističke trendove[11]. Sredinu 2000-ih obilježio je početak izdavanja neutralnijih zapadnih osvrta kao što su Saudijski pozadinac (engl. Saudi Arabia Backgrounder) od T. Hegghammera i S. Lacroix iz 2004., Anatomija salafističkog pokreta (engl. Anatomy of the Salafi Movement) od Q. Wiktorowicza iz 2006., te Suprostavljanje saudijskoj državi (engl. Contesting the Saudi State) od M. al-Rašida iz 2007. godine[9]. Među navedenim osobito su značajne opsežne Wiktorowiczove analize o raslojavanju salafizma na apolitičku, političku i militantnu granu[12]. Istovremeno, počele su se izdavati i naučne paradigme o salafističkoj teologiji kao što je Vahabitski islam: Od obnove i reforme do globalnog džihada (engl. Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad) od N. J. DeLong-Bas[9], bivše studentice i suradnice američkog akademika J. L. Esposita. U ovoj knjizi objavljenoj 2004. analiziraju se temeljna Vahabova učenja i dovodi se u pitanje uvriježeni stereotip o njihovoj direktnoj vezi sa suvremenim salafističkim radikalizmom[13]. Godine 2009. izdana je i zbirka Globalni salafizam (engl. Global Salafism) u kojoj nizozemski historičar R. Meijer i niz drugih akademski afirmiranih autora sistematski obrađuju svu kompleksnost salafizma[14] – suvremenu heterogenost i kohezijske elemente, njegove političke i militantne aspekte, te transnacionalni fenomen i pitanje utjecaja na identitet[15]. Za razliku od DeLong-Bas, Meijer argumentira da je suvremeni salafizam ipak apsorbirao određene negativne karakteristike iz svoje ishodišne forme, poput ksenofobije prema strancima[16] i nevahabitima[17]. Jedno od kapitalnih djela predstavlja i Salafistička ritualna čistoća (engl. Salafi Ritual Purity) od francuskog orijentologa R. Gauvaina iz 2013., uvelike temeljeno na njegovoj doktorskoj dizertaciji o etnologiji religije iz 2002. godine[18]. U ovoj su knjizi naširoko analizirani ritualna tradicija pokreta (u izuzetno lokaliziranom kontekstu salafističkih krugova u Kairu)[12], status žena u salafizmu, te odnosi salafista i egipatskih kršćana nakon izbijanja revolucije 2011. godine[19].

Historija uredi

Pojednostavljeni šematski prikaz inspiracije, razvoja i grananja salafizma:

Salaf
(ashabi, tabiini i tabi al-tabiini)
(7. – 9. vijek)
 
 
A. ibn Hanbel
(780. – 850.)
 
 
Ibn Tajmija
(1263. – 1328.)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Š. Valiulah  
(1703. – 1762.)		M. ibn Abdul Vahab  
(1703. – 1792.)		Dž. Asadabadi   
(1838. – 1897.)		M. Abduh  
(1849. – 1905.)		R. Rida   
(1865. – 1935.)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sunitski islamizam
(19. vijek. – )
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Vahabizam  
(saudijski salafizam)
(1740-e – )
 
 
 
 
 
 
Modernistički salafizam
(1860-e – )
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Deobandizam  
(1866. – )
 
 
 
 
 
 
 
 
Muslimansko bratstvo  
(1928. – )
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kutbizam  
(1960-e – )
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Afg. mudžahedini  
(1980-e – )
 
 
 
 
 
 
 
ofenzivni džihad
(1964. – )
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Apolitički salafizam
(madhalizam)
(1980-e – )		Politički salafizam
(salafistički islamizam)
(1980-e – )
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Salafistički džihadizam
(takfirizam)
(1990-e – )
 
 
 
 
 
 
 

Legenda:

  Apolitički pokreti
  Islamistički pokreti
  Džihadistički pokreti

                     Direktni utjecaj ili podjele                      Parcijalni utjecaj ili inspiracija

Inspiracija uredi

 
Selo Ujajna u centralnoj Saudijskoj Arabiji, rodno mjesto Muhameda ibn Abdula Vahaba[20], osnivača saudijskog salafizma (vahabizma)

Unatoč tome što se kontinuirani razvoj salafizma može pratiti od 18. vijeka nadalje, njegovi korijeni sežu vjekovima unatrag jer salafisti kao inspiraciju koriste život i djela Ibn Tajmije (1263. – 1328.) i Ahmeda ibn Hanbela (780. – 850.). Sirijski učenjak Ibn Tajmije istaknuo se odbacivanjem racionalizma koji je tada važio kao službeni islamski pravac u Abasidskom Kalifatu jer je smatrao da unutrašnja stagnacija i negativni utjecaji misticizma prijete narušavanju autentične poruke islama[21]. Odbijao je prihvatiti metaforičku interpretaciju Božjih atributa iz Kurana zbog čega je bio optužen za herezu antropomorfizma i dvaput utamničen[22]. Usprkos osudama političkih i religijskih autoriteta uključujući ortodoksne i racionalističke islamske učenjake, Ibn Tajmije propagirao je puritanistički model islama zbog čega je postao idol suvremenim salafistima, a smrću u zatočeništvu u njihovim očima ostvario je i status mučenika koji je bio spreman žrtvovati život u obrani vlastitih religijskih uvjerenja. Osim Ibn Tajmije, bitnu ulogu kao izvor inspiracije za salafizam igra i Ahmed ibn Hanbel koji se također suprotstavljao racionalističkom pristupu tumačenja islama i isto tako bivao utamničen zbog svojih stavova. Hanbelijski mezheb kao sunitska pravna škola utemeljena na njegovom učenju danas prevladava u Saudijskoj Arabiji i arapskim zemljama Perzijskog zaljeva s izuzetkom ibadijskog Omana.

Rađanje vahabizma uredi

Na razvoj suvremenog apolitičkog salafizma najviše je utjecao Muhamed ibn Abdul Vahab (1703. – 1792.) iz Nadžda[20] (centralna regija današnje Saudijske Arabije) koji je bio inspiriran učenjem puritanističke literalističke, tzv. neohanbelijske škole islama temeljene na ranijem nauku Ibn Tajmije[23] i Ahmeda ibn Hanbela[20]. Njegova doktrina bila je vrlo jednostavna s obzirom da je zagovarala revolucionarni povratak autohtonom islamu prakticiranom u doba Muhameda. Vahab i njegove pristaše su vjersku prijetnju vidjeli u šijitizmu[24] (na snazi u susjednom Iranu) jer je u suštini direktno ugrožavao puritanističko naučavanje islama u Arabiji, te u islamskom misticizmu (sufizmu) koji se bio proširio[20] i primio njima neprihvatljive elemente poput posredništva između Boga i čovjeka čiju su ulogu ispunjavali sufijski (derviški) šejhovi. Hodočašća njihovim grobnicama prema salafističkom svjetonazoru bila su uperena protiv temeljnih principa islamske doktrine koju su navodno nastojali zaštititi[24].

 
Zastava ihvana, arabijske vahabijske paravojske koja je 1910-ih doprinijela porazu Osmanlija i uspostavi suvremene Saudijske Arabije[25]

Osim ovih faktora koji su potaknuli kritičko preispitivanje načina prakticiranja islama u Arabiji i nužnost revolucionarnih reformi, razvoju i širenju saudijskog salafizma tj. vahabizma doprinijeli su ondašnji geopolitički uvjeti jer je za vrijeme Vahabovog života Osmansko Carstvo bilo na izmaku moći, dok su zapadne kolonijalne sile Britanija i Francuska bile u usponu. Sredinom 18. vijeka Vahabovi sljedbenici sklopili su savez s plemenom al-Saud i osnovali prvu saudijsku državu (1744. – 1818.)[24], dok su se kasnije nametnuli kao glavna plemenska vojna sila i od 1910-ih uz pomoć Britanaca doprinijeli porazu Osmanlija odnosno uspostavi suvremene Saudijske Arabije[25]. Tokom ovih vojno-političkih pohoda salafizam je odigrao bitnu motivacijsku ulogu jer su njegovi sljedbenici osmanske vladare i njihove arapske plemenske namjesnike smatrali dekadentnim i nekompetentnim da zaštite autentični islam[24]. Političko-religijska sinteza saudijskog salafizma i monarhije porodice al-Saud postala je predmetom naučnih kritika za nedosljednost pokreta jer koncept monarhije ne postoji u Kuranu ili suni, te je kontradiktoran suštini njihove doktrine o povratku autentičnim izvorima islama.

Razvoj modernizma uredi

   
Džemaludin Asadabadi (lijevo) i Muhamed Abduh (desno), reformatori 19. vijeka aktivni u Turskoj odnosno Egiptu; iako su sebe nazivali salafistima, njihov modernistički pristup je u potpunoj suprotnosti sa saudijskim fundamentalističkim salafizmom i njihove ideje suvremeni salafisti odbacuju

Krajem 19. vijeka, istovremeno kada se vahabizam širio Arabijom, po Indiji, Turskoj i Egiptu djelovali su islamski reformatori Džemaludin Asadabadi (1838. – 1897.), Muhamed Abduh (1849. – 1905.) i Rašid Rida (1865. – 1935.) koji su sami sebe nazivali salafistima, no njihov modernistički pristup bio je u potpunoj suprotnosti s fundamentalističkim saudijskim salafizmom (vahabizmom) odnosno Vahabovim učenjima. Iako su se pozivali na ranu islamsku historiju, ona im nije služila kao izlika za literalističko tumačenje vjerskih tekstova već kao argument da se islamski svijet može naučno, tehnološki i ekonomski nositi sa zapadnim. Kritizirali su one koji slijepo slijede tradicionalni islam, poticali su slobodu interpretacije Kurana i tvrdili da je suvremena nauka potpuno kompatibilna s islamom. Primjerice, njihovo prihvaćanje tada kontroverzne Darwinove teorije evolucije kao činjenice nastupilo je mnogo ranije od brojnih drugih vjerskih zajednica. Ideje ovih racionalističkih reformatora suvremeni salafisti odbacuju i vremenom su marginalizirane u salafističkim krugovima, no važne su za historijski kontekst jer predstavljaju bitan otklon od fundamentalističke struje bez kojeg bi distinkciju između salafizma i vahabizma danas bilo gotovo nemoguće razlučiti. Arabijski salafisti navedenim islamskim reformatorima prigovaraju zbog utjecaja zapadnih ideologija na njihovu misao, tumačeći racionalizam kao devijaciju. Neki salafisti optuživali su ih i kao britanske agente ubačene među muslimane s namjerom potkopavanja autentične islamske misli, dok se identična teorija s izmijenjenim ulogama javlja u drugoj polovini 19. vijeka u Osmanskom Carstvu gdje su štampani Memoari Mr. Hemphera prema kojima je vahabizam zapravo britanska urota protiv Turaka. S druge strane, Asadabadija su britanski špijuni u Indiji 1859. evidentirali kao potencijalnog ruskog agenta.

Proces politizacije uredi

 
Egipćanin S. Kutb (1906. – 1966.), član Muslimanskog bratstva i ideolog kutbizma u kojem se sunitski islamizam isprepliće sa saudijskim fundamentalističkim salafizmom (vahabizmom) i ofenzivnim džihadom

Početak i sredinu 20. vijeka obilježile su dvije struje salafizma koje su se dekadama razvijale nezavisno jedna od druge u Saudijskoj Arabiji i Egiptu. Vjerski svjetonazor o davanju legitimiteta i prepuštanju politike vladarima, snažan utjecaj na pravna pitanja i zajednički otpor modernizaciji bili su dovoljni uvjeti za mirnu koegzistenciju vahabizma i monarhije u Saudijskoj Arabiji, a njihovu simbiozu nitko nije dovodio u pitanje sve do kasnih 1970-ih godina. S druge strane, u Egiptu je 1928. na temeljima ideja trojice reformatora (Asadabadija, Abduha i Ride) osnovano Muslimansko bratstvo koje se po mnogočemu razlikuje od saudijskog salafizma. U prvom redu, ovaj pokret izvorno je baštinio racionalistički pristup islamu za razliku od fundamentalističkih saudijskih salafista, te oprečno njihovoj političkoj neutralnosti zagovara snažni angažman zbog čega praktički predstavlja preteču sunitskog islamizma tj. političkog islama. Zbog navedenih geografskih, vjerskih i političkih razlika, brojni naučnici i analitičari izuzimaju Muslimansko bratstvo iz domene salafizma. Ipak, dvije struje bile su u uskoj interakciji i vremenom su izvršile bitan vjerski odnosno politički utjecaj jedna na drugu. Tokom 1950-ih i 1960-ih kada je u arapskom svijetu vladala represija nad islamističkim strankama, brojni pripadnici egipatskog pokreta potražili su utočište u Saudijskoj Arabiji gdje su dočekani otvorenih ruku jer su slovili kao izuzetni politolozi i poznavaoci međunarodnih odnosa. Sinkretizam između vahabizma i Muslimanskog bratstva ostvaren je u ideološkoj formi kutbizma, pokreta nastalog 1964. u kojem se isprepliću fundamentalizam, islamizam i ofenzivni džihad. Potonji novitet koncipirao je S. Kutb (1906. – 1966.) i postao je ideološkom podlogom za kasniji salafistički džihadizam odnosno razne terorističke i agresivne radikalne organizacije. Ovim trendovima egipatski salafizam počeo se drastično udaljavati od reformatorskih ideja 19. vijeka odnosno poprimati saudijski fundamentalistički karakter, dok je istovremeno akademski angažman egipatskih islamista u Saudijskoj Arabiji počeo inspirirati brojne mlade saudijske salafiste da se okrenu k političkom aktivizmu.

Fragmentiranje salafizma uredi

 
Arapsko proljeće 2011. dovelo je do fenomena aktivnijeg salafističkog političkog angažmana, osobito u Egiptu (na slici)

Unatoč istom vjerovanju i metodologiji koji su zajednički svim salafistima, tokom druge polovine 20. vijeka došlo je do dubokih podjela i razilaženja unutar samog salafizma što je uzrokovano različitim tumačenjem suvremenog društvenog i političkog konteksta. Globalni geopolitički događaji koji su indirektno utjecali na takvu fragmentaciju uključuju Iransku revoluciju, Sovjetsko-afganistanski rat, raspad SSSR-a, Zaljevski rat, Američko-afganistanski rat, Drugi zaljevski rat i Arapsko proljeće. Prve naznake organiziranog salafističkog islamizma javljaju se krajem 1979. kada skupina saudijskih disidenata zaposjeda Veliku džamiju u Meki i traži raspuštanje monarhije odnosno odlazak apolitičke vahabitske uleme. S obzirom da je događaj uslijedilo par mjeseci nakon uspješne narodne revolucije u susjednom Iranu gdje je pahlavijska monarhija zamijenjena vjerskim sistemom, brojni analitičari smatraju da je zauzimanje Velike džamije djelomično inspirirano iranskim previranjima odnosno da predstavlja saudijski pokušaj stvaranja protuteže konkurentskom šijitskom islamizmu. Sama opsada kulminirala je krvoprolićem i brutalnim gušenjem pobune uz 300 žrtava, nakon čega je uslijedila sistematska (apolitička) vahabizacija saudijskog društva predvođena konsolidiranom starom ulemom. Kontraefekt ovom bila je široka pojava nove škole mladih islamističkih salafista tokom 1980-ih, a njihov otpor starijoj apolitičkoj ulemi (tzv. madhalistima) dodatno je podgrijalo odobravanje stacioniranja američke vojske u Saudijskoj Arabiji tokom Zaljevskog rata (1990. – 1991.). Paralelno ovim događajima, raspadom Sovjetskog Saveza (tradicionalnog saveznika brojnih arapskih država) došlo je do naglog pada interesa za sekularne socijalističke ideologije (npr. naserizam i baasizam) odnosno rapidnog širenja salafističkih ideja ne samo arapskim zemljama Jugozapadne Azije i Sjeverne Afrike već i nearapskim regijama poput Kavkaza i Centralne Azije. U promoviranju salafizma (vahabizma) osobito su se istaknule bogate zaljevske monarhije Saudijska Arabija i Katar.

Suvremena radikalizacija uredi

Uz postojeći apolitički i politički salafizam, sredinom 1990-ih kao treća grana javlja se i novi fenomen tzv. salafističkog džihadizma čijem su formiranju najviše ideološki pridonijeli saudijski salafistički islamisti odnosno egipatski i drugi arapski kutbisti iz redova veteranskih sunitskih mudžahedina Sovjetsko-afganistanskog rata (1979. – 1989.). Inspirirani uspjehom borbe protiv Sovjeta, sljedbenici ove militantne struje vjeruju da je korjenite promjene društva moguće provesti samo oružanom borbom tj. ofenzivnim džihadom što se u praksi osobito manifestiralo napadima 11. 9. 2001. godine. Dodatnu motivaciju pokret je dobio zbog američkih vojnih operacija u Afganistanu (2001.) i Iraku (2003.) gdje je naišao na plodno tlo za širenje, isto kao i u drugim muslimanskim zemljama zahvaćenim ratovima. Podjela salafizma na apolitičku, islamističku i džihadističku granu posebno se iskristalizirala od početka turbulentnog Arapskog proljeća 2011. kada je val masovnih pobuna uzdrmao brojne autoritativne režime arapskog svijeta što su brojni salafisti prepoznali kao priliku da se rapidno politički nametnu. U takvim novim okolnostima, prvi dio salafista zadržao je dosljednost političkoj neutralnosti, drugi dio se angažirao osnivajući političke stranke, a treći dio se okrenuo džihadizmu kao sredstvu za ostvarivanje političkih ciljeva.

Tri grane salafizma uredi

Apolitički salafizam uredi

Glavni članak: Madhalizam
 
Islamski univerzitet u Medini

Politički salafizam uredi

Glavni članak: Salafistički islamizam

Militantni salafizam uredi

Glavni članak: Salafistički džihadizam
 
Zastava džihadističke organizacije Islamska Država Irak i Levant koja djeluje u Siriji i Iraku.

Doktrina uredi

Salafizam generalno odlikuje fundamentalizam tj. puritanistički pristup tumačenja islama iz vremena Muhameda i ranih generacija muslimana (ashabi, tabiini i tabi al-tabiini) što implicira odupiranje svim vrstama inovacija u vjeri. To u prvom redu uključuje odbacivanje idžtihada kao intelektualnog rezoniranja na osnovi zdravog razuma i logike, zatim kalama kao dokazivanja teoloških principa kroz dijalektiku, potom svih oblika islamske filozofije i misticizma, te konačno suvremenih modernističkih ideja. Salafisti se često pozivaju na hadis kojim je Muhamed navodno najavio da će se muslimanska zajednica fragmentirati na 73 različita dijela od kojih će samo jedna posjedovati ispravno vjerovanje i biti spašena, dok će druge na sudnjem danu završiti u paklu. Sukladno tome, salafisti se smatraju baštinicima originalnog i autentičnog islama kojima je zagarantirano spasenje ukoliko literalistički budu slijedili Kuran i sunu. Iz ovih razloga ne tolerira se sloboda i pluralizam tumačenja islama karakterističan za racionaliste, mistike i moderniste jer prema salafističkim shvaćanjima predstavlja rizik skretanja u herezu.

Osim interpretacija vjerskih tekstova, narodni običaji i lokalne kulture za salafiste također predstavljaju opasnost za očuvanje autentičnog islama jer je vjersko-kulturni sinkretizam prema njihovim shvaćanjima osnovni uzrok inovacija u vjeri. Sistematska dekulturacija muslimana odnosno čišćenje neislamskih elemenata predstavlja jedan od ciljeva salafizma jer islam žele u potpunosti otrgnuti iz historijskog konteksta. Iz ovih razloga salafističke zajednice u Zapadnom svijetu preferiraju urbanu getoizaciju ili život u maksimalno izoliranim ruralnim enklavama (npr. Gornja Maoča u BiH). Pokušaji da se praksa muslimana liši „neprijateljskih“ stranih elemenata nataloženih kroz historiju rezultirali su kulturocidom diljem Jugozapadne Azije – vahabitskim razaranjem mezaristana, turbi i tekija u Saudijskoj Arabiji, talibanskim uništavanjem budističkih statua u Afganistanu, džihadističkim demoliranjima šijitskih svetišta u Siriji, itd. Salafističke pokrete generalno karakterizira nizak prag tolerancije prema nemuslimanima kao i drugim islamskim pravcima. Dok su kršćani i Jevreji historijski imali zaštićen status kao tzv. narodi knjige, u Saudijskoj Arabiji gdje postoji sprega vahabizma i državnog aparata zabranjene su crkve i kažnjivo je posjedovanje kršćanskih tekstova ili simbola. Tokom građanskog rata u Siriji 2010-ih, radikalni salafisti prijetili su i oskrvnućem grobnice Sulejman-šaha, djeda osnivača osmanske dinastije Osmana Gazija.

Iako načelno anacionalan, u salafizmu su primjetni i elementi arapskog nacionalizma što se očituje kako u sistematskom ignoriranju osmanlijske, iranske i indijske islamske historije, tako i u invokacijama vremena ranog arapskog kalifata kao dominantne vojno-političke i naučne supersile pri čemu se zanemaruju svi politički, demografski i socijalni faktori (iscrpljujući bizantsko-perzijski rat, arapska demografska ekspanzija, akumulacija stranog znanja i nearapski naučni utjecaj, itd.). Prema salafističkom shvaćanju, jedini uzrok takvim ostvarenjima bila je pravovjernost čijim se smatraju baštinicima. Sljedbenici vahabizma toliko su otišli u krajnost u svom puritanizmu da su između ostalog osuđivali ili zabranili poeziju, muziku, konzumiranje duhana, čak i glasno smijanje. Istovremeno, određeni salafistički teolozi zastupali su podređen položaj žena u društvu, kreacionizam u obrazovanju[26], te prakticiranje ropstva. Većina apolitičkih i političkih salafista odbacuje terorizam i samoubilačke napade na civile, s izuzetkom tzv. salafističkih džihadista ili takfirista. Prema potonjima, doktrina takfira dozvoljava ubijanje i nominalnih muslimana nakon što ih proglase nevjernicima ili politeistima, što je koncept kojeg osuđuje golema većina islamskih teologa s obzirom da nema ozbiljnog uporišta u islamskom učenju.

Rasprostranjenost uredi

Arapski svijet uredi

Zapadna Afrika uredi

Jugozapadna Azija uredi

Južna Azija uredi

Centralna Azija uredi

Jugoistočna Azija uredi

Amerike uredi

Evropa uredi

Balkan uredi

Istaknuti salafisti uredi

 
Salafistički aktivisti B. Philips i P. Vogel na javnom predavanju u Frankfurtu
  Afganistan
  Albanija
  Alžir
Abdul-Hamid Ben Badis
  Bangladeš
Muhamed Asadulah al-Galib
  Bosna i Hercegovina
  Egipat
  Indija
Razaulah Abdul Karim Madni
  Jamajka
Bilal Philips
  Jemen
Mukbil bin Hadi al-Vadi
  Jordan
Omar Sulejman Al-Aškar
  Maroko
Muhamed Taki-ud-Din al-Hilali
  Mauritanija
Muhamed Aš-Šanketi
  Nigerija
Abu-Bakar Mahmud Gumi
  Njemačka
Pierre Vogel
  Pakistan
  Saudijska Arabija
  Sjedinjene Države
Abu Mudžahid Farid Abdulah
  Sirija
  Somalija
Muhamed al-Somali
  Turska
  Ujedinjeno Kraljevstvo




Kritike salafizma uredi

 
Antisalafistička konferencija Žene protiv nasilja u marokanskom gradu Casablanci 2012.

Povezano uredi

Izvori uredi

Reference uredi

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Vidi:
    • Gauvain (2013.), str. 5., 11. i 269.
    • Meijer (2013.), str. xiii.-xiv. i 3.
    • Saeed (2013.), II., str. 38.
  2. ↑ Chaumont (1995.), str. 900.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Peskes; Ende (2002.), str. 39.
  4. ↑ Rentz (1971.), str. 1065.
  5. ↑ Peskes; Ende (2002.), str. 46.
  6. ↑ Schulze (1990.), str. 499., 502. i 507.
  7. ↑ Schulze (1990.), str. 500. i 505.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 Meijer (2013.), str. 1.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 Meijer (2013.), str. 2.
  10. ↑ DeLong-Bas (2004.), str. 3.
  11. ↑ Gauvain (2013.), str. 3.
  12. ↑ 12,0 12,1 Meijer (2013.), str. 17.
  13. ↑ DeLong-Bas (2004.), str. 5.
  14. ↑ Gauvain (2013.), str. 12.
  15. ↑ Meijer (2013.), str. 3.
  16. ↑ Gauvain (2013.), str. 7.
  17. ↑ Gauvain (2013.), str. 8.
  18. ↑ Gauvain (2013.), str. viii.
  19. ↑ Meijer (2013.), str. 18.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Laoust (1971.), str. 677.
  21. ↑ Laoust (1971.), str. 953.
  22. ↑ Laoust (1971.), str. 951.
  23. ↑ Laoust (1971.), str. 679.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Laoust (1971.), str. 678.
  25. ↑ 25,0 25,1 Rentz (1971.), str. 1064.
  26. ↑ Vidi:
    • Burton (2010.), str. 26.-28.
    • Burton (2011.), str. 303.
  27. ↑ (en) „Nusret Imamovic”. Conseil de sécurité des Nations Unies. Pristupljeno 11. 3. 2023. 

Literatura uredi

Monografije
Periodika
Enciklopedije
  • (en) Bearman, Peri J.; Bianquis, Thierry; Bosworth, Clifford Edmund; Donzel (van), Emeri Johannes; Heinrichs, Wolfhart P.; ostali (2002.). „Wahhabiyya”. W – Z. The Encyclopaedia of Islam. 11 (N. izd.). Leiden: Brill Publishers. ISBN 9789004127562. OCLC 773260697. 
  • (en) Bosworth, Clifford Edmund; Donzel (van), Emeri Johannes; Heinrichs, Wolfhart P.; Lecomte, Georges; ostali (1995.). „al-Salaf wa 'l-Khalaf"; "Salafiyya”. Ned – Sam. The Encyclopaedia of Islam. 8 (N. izd.). Leiden: Brill Publishers. ISBN 9789004098343. OCLC 769912999. 
  • (en) Donzel (van), Emeri Johannes; Lewis, Bernard; Pellat, Charles; Bosworth, Clifford Edmund; ostali (1978.). „Islah"; "Karbala"; "al-Kawasim”. Iran – Kha. The Encyclopaedia of Islam. 4 (N. izd.). Leiden: Brill Publishers. ISBN 9789004057456. OCLC 256473178. 
  • (en) Lewis, Bernard; Ménage, Victor Louis; Pellat, Charles; Schacht, Joseph; ostali (1971.). „Ibn 'Abd al-Wahhab"; "Ibn Taymiyya"; "al-Ikhwan”. H – Iram. The Encyclopaedia of Islam. 3 (N. izd.). Leiden: Brill Publishers. ISBN 9789004081185. OCLC 769276843. 

Vanjske veze uredi

Balkanski salafistički mediji
Ostali projekti
 U Wikimedijinoj ostavi ima još materijala vezanih za: Salafizam
 Potražite izraz salafizam u W(j)ečniku, slobodnom rječniku.
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Salafizam&oldid=41688932