Savez jevrejskih opština Jugoslavije

Savez jevrejskih opština Jugoslavije (SJOJ), je bila organizovana zajednica Jevreja, čiji je cilj za vrijeme postojanja bio da omogući život i kontinuitet jevrejske zajednice na području Jugoslavije, zaštiti njen identitet i neguje jevrejsku tradiciju i kulturu.

Savez jevrejskih opština Jugoslavije (SJOJ)
Zvanični naziv	Savez jevrejskih veroispovednih opština Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1919-1929) Savez jevrejskih veroispovednih opština Kraljevine Jugoslavije (1929-1945) Savez jevrejskih opština Jugoslavije (1945-1991)
Datum osnivanja	1919.
Datum prestanka rada	1991.
Sedište	Beograd
Članstvo	jevrejske opštine Jugoslavije
Predsednik/ca	Hugo Spitzer (1919-1933) Fridrih Pops (1933-1948) Albert Vajs (1948-1964) Lavoslav Kadelburg (1964-1991)
Zvanični jezik	srpskohrvatski
Područje bavljenja	SFR Jugoslavija

Povijest

SJOJ je osnovan u Osijeku u julu 1919 godine kao "Savez jevrejskih veroispovednih opština Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca". Neposredno posle završetka Prvog svetskog rata, nezavisnim inicijativama cionističkih vodja iz Beograda i Osijeka, dr. Huga Spitzer i dr. Fridriha Popsa, došlo se do zaključka da je potrebno da se rad svih jevrejskih veroispovednih opština u novoj državi objedini. Za sedište SJOJ-a je bio određen Beograd. Prvi predsednik je bio Hugo Špicer, a potpredsednik Fridrih Pops. SJOJ je bila rezultat neophodnost osnivanja jedinstvene jevrejske organizacije koja bi istupala i štitila interese Jevreja rasutih u malim zajednicama diljem tadašnje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca tj. Kraljevine Jugoslavije, nedovoljno sposobnim da se izbore za svoja prava. Na prostoru Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca živelo je oko 80.000 do 100.000 Jevreja u malim jevrejskim opštinama. Bili su razjedinjeni, slabih pozicija, bez autoritativne zajedničke organizacije koja bi objedinjavala, predstavljala i zastupala njihove interese. Prema Pravilima, koje je Ministarstvo vera Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca odobrilo 25. 8. 1921 godine, SJOJ je odlučivao o svim bitnim pitanjima života i bio je predstavnik Jevreja kao kolektiva pred državnim vlastima u celom međuratnom periodu. Savez je odigrao veoma važnu ulogu u zaštiti kolektivnih i pojedinačnih prava Jevreja u Kraljevini i služio je kao uzor organizovanja nekim drugim evropskim zajednicama. U medjuratnom periodu, na teritoriji Kraljevine Jugoslavije je postojalo 117 gradskih opština, od kojih je 105 bilo učlanjeno u jedinstveni SJOJ, a 12 je bilo izdvojeno u Udruženje ortodoksnih jevrejskih veroispovednih opština.

Stvaranje SJOJ-a u mnogome je izmenilo postojeće stanje stvari na uzburkanom balkanskom prostoru. Između dva svetska rata od 1919 do 1941 godine SJOJ se bavio prvenstveno kulturnim, prosvetnim i verskim radom, ali je morao stupiti i na teren politike pošto je bilo nužno suprotstaviti se merama koje su pogađale Jevreje (npr. Uredba o izgonu stranaca iz 1919 godine), pojavama antisemitizma, povremenim antijevrejskim kampanjama, sve do zavođenja numerusa klauzusa u Kraljevini Jugoslavije 1940 godine, za upis Jevreja u srednje i visoke škole i zabrane bavljenja određenim poslovima kao što je trgovina hranom. Posebnu pažnju nakon dolaska Adolfa Hitlera na vlast u Nacističkoj Nemačkoj, 1933 godine, SJOJ je posvetio pomoći Jevrejima koji su napuštali tu zemlju, a kasnije Austriju, Čehoslovačku i Poljsku i koji su preko Kraljevine Jugoslavije odlazili u zemlje koje su im pružile utočište. Procjenjuje se da je na prostoru Kraljevine Jugoslavije prije Aprilskog rata živjelo oko 77.000 Jevreja. Od toga je domicilnih bilo oko 75.000 i otprilike 2.000 onih koji su nakon 1939 prebjegli na teritorij Kraljevine Jugoslavije. Nakon okupacije Kraljevine Jugoslavije nastupilo je najteže razdoblje u životu jugoslavenske jevrejske zajednice. U Holokaustu je stradalo oko 80 posto (prema drugim istraživanjima 95 posto) Jevreja sa prostora Kraljevine Jugoslavije, a mnoge jevrejske općine diljem jugoslavenskih gradova su uništene. Bilans ovog stradanja, koje je trajalo pune četiri godine, zaostaje jedino za tragedijom Jevreja u Poljskoj. Pored 60.000 ubijenih, među onima koji su preživeli to užasno doba, bio je veliki broj onih koji se nikada nisu fizički i psihički opravili od strahovitih patnji i tortura kojima su bili podvrgnuti. Jevrejska imovina je opljačkana, sinagoge porušene, a veliki deo grobalja zapušten ili potpuno uništen. Rad SJOJ-a je bio u prekidu gotovo četiri godine do oslobođenja zemlje tj. uspostave vlasti na cijelom teritoriju novoformirane FNR Jugoslavije. Posle Drugog svetskog rata preživeli Jevreji, uz volonterski rad pojedinaca i pomoć jevrejskih organizacija, obnovili su i nastavili rad svojih zajednica. Fridrih Pops, koji je bio pretsednik SJOJ-a još od 1933 godine, ratne godine je proveo krijući se u Beogradu kod prijatelja. Dva dana posle oslobodjenja Beograda 22. 10. 1944 godine je ušao u stare prostorije i na ulazu istakao natpis "Savez jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije". Ovim simboličnim gestom je objavio i dalje postojanje i ponovnu aktivnost jevrejske populacije i njenih organizacija u posleratnoj FNR Jugoslaviji.

Rad SJOJ-a je i formalno bio obnovljen decembra 1944 godine i on bio zvanično priznat kao legalni predstavnik jugoslovenskih Jevreja. Vlasti FNR Jugoslavije su jevrejsku zajednicu simbolično priznale otvaranjem obnovljene jedine preostale Beogradske sinagoge, koje je bilo, radi potpunog utiska i simbolike bilo izvršeno na Šabat, tj. u subotu, 2. 12. 1944 godine u 10 časova pre podne. Bila je to zgrada bogomolje aškenskog obreda u Kosmajskoj (danas ulica Maršala Birjuzova) ulici 19. Ovom činu je prisustvovala i delegacija Vlade koja je bila sastavljena od članova Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) i članova nove jugoslovenske Vlade koju je predvodio Moša Pijade. Prema raspoloživim podacima, neposredno po obnavljanju rada SJOJ-a krajem 1944 godine, na teritoriji Jugoslavije je živelo samo oko 1.200 Jevreja. U procesu organizovane repatrijacije i pojedinačnih povrataka, ovaj broj se znatno povećao u toku 1946 godine. Od 9.525 osoba, koliko ih je, prema prvim izvršenim popisima članova bilo početkom oktobra 1945 godine, njihov broj je do kraja novembra 1946 godine narastao na 12.495 osoba. SJOJ je u posleratnom periodu bio rekonstruisan na bazi zakona koji je bio donet još za vreme Kraljevine Jugoslavije, a prema tom zakonu SJOJ je bio tretiran kao verska zajednica. SJOJ je bio ustanovljen pod istim nazivom kakav je imao i tokom predratnog perioda. Položaj svih posleratnih verskih zajednica je bio zasnovan na odredbama Ustava FNR Jugoslavije iz 1946 godine, čije odredbe su bile opšte i odnosile su se na sve verske zajednice koje su postojale i delovale na tlu FNR Jugoslavije. Nije bilo nikakvog odredjenog zakona koji bi specijalno uredjivao status jevrejskih zajednica. Iako su posleratne jevrejske zajednice bile obnovljene kao verske zajednice, jevrejsko rukovodstvo je, vremenom, počelo da, umesto verskog karaktera SJOJ-a potencira nacionalni, u nameri da ubrza proces prilagodjavanja. Najvažniji zadatak koji se postavljao pred pripadnike jugoslovenske jevrejske populacije je bio da zajedno sa ostalim jugoslovenskim narodima rade na izgradnji "novog života u novoj Jugoslaviji", kako je glasila popularna krilatica tog vremena. Novi društvenopolitički uslovi su iziskivali promene u načinu organizacije i realizacije novih sadržaja, uz negovanje starih tradicija. Iz tog razloga je bilo nužno stalno pilagodjavanje novonastalim okolnostima i životnoj realnosti. Proces prilagodjavanja i promene položaja i karaktera posleratne jevrejske zajednice je bio zvanično proklamovan na šestoj posleratnoj konferenciji jevrejskih opstina FNR Jugoslavije u septembru 1952 godine, što je bilo ozvaničeno uklanjanjem odrednice "veroispovednih"“ iz zvaničnog naziva Saveza. Ovim nazivom je eksplicitno bilo sugerisano se da je, u okvirima jugoslovenske jevrejske zajednice, religija bila udaljena iz javne sfere u oblast privatnog duhovnog domena, čime se ona u potpunosti prilagodila proklamovanom komunističkom principu odvajanja crkve od države. Bez uspeha su ostali i napori da se oživi Savez cionista Jugoslavije. Jugoslovenski Jevreji, pristalice cionističke ideje su se, pri organizovanju Alija (pojam kojim se označuje doseljavanje Jevreja u Eretz Jisrael tj. Izrael i Palestinu), prvi osetili pozvanim da se prijave za iseljenje, tako da je u FNR Jugoslaviji, posle 1952 godine, ostao da živi veoma mali broj pristalica ove ideje.

Posle formiranja države Izrael, FNR Jugoslavija je bila jedna od prvih zemalja koje su ovu državu i zvanično priznale. Pre Jugoslavije, Izrael su De facto priznale Sjedinjene Američke Države (SAD), a De jure Sovjetski Savez (SSSR). Ovakav stav jugoslavenske vlade je naišao na negativan stav je naišao na negativnu reakciju u arapskim krugovima. Između 1948 i 1952 godine, značajne aktivnosti SJOJ bile su usmerene na iseljavanje Jevreja u Izrael. FNR Jugoslavija je dozvolila svim svojim jevrejskim gradjanima da se isele u ovu zemlju, bez ograničavanja i uslovljavanja, osim onih koja su već postojala i važila i za druge gradjane tj. dobijanjem otpusta iz državljanstva i saglasnosti vlasti da se iseljavanje odobri. U nekoliko talasa (sveukupno šest Alija od 1948 do 1952) iseljavanja u tom periodu, otišlo je oko 8.618 jugoslovenskih Jevreja. Od toga je 4.517 bilo poreklom iz NR Srbije, 2.747 iz NR Hrvatske, 974 iz NR Bosne i Hercegovine, 308 iz NR Makedonije, 68 iz NR Slovenije i 4 iz NR Crne Gore. I pored toga je u FNR Jugoslaviji ostalo 6.175 Jevreja, većinom starijih, jevrejski život nije zamro zahvaljujući, između ostalog, pomoći koje su pružale jevrejske organizacije u svetu, pre svega američkog jevrejskog dobrotvornog društva JOINT. U tom periodu je osnovan i Jevrejski istorijski muzej, obnovljena je izdavačka delatnost SJOJ-a i objavljen veliki broj naslova, nastavljen je i jevrejski kulturni, obrazovni i verski život. Najvažniji posleratni javni dogadjaj koji je bio organizovan od strane SJOJ-a je bilo organizovano otkrivnje spomenika jevrejskim žrtvama fašizma, u periodu 28. 8. do 11. 9. 1952 godine u pet gradova FNR Jugoslavije: Zagrebu, Đakovu, Novom Sadu, Beogradu i Sarajevu. Pored Jevreja, visoko rangiranih predstavnika jugoslovenskih civilnih vlasti i Jugoslovenske armije, ovim dogadjajima su prisustvovali i predstavnici Izraelskog poslanstva u Beogradu.

SJOJ je postojao sve do 1991 godine tj. raspada SFR Jugoslavije i bratoubilačkih ratova. Stvaranjem novih država, od nekadašnjih jugoslavenskih republika, osnovali su se savezi jevrejskih opština, koji nose različite nazive: Savez jevrejskih opština Srbije, Koordinacija židovskih općina Hrvatske, Jevrejska zajednica Bosne i Hercegovine, Evrejska zajednica Makedonije, Judovska skupnost u Sloveniji, itd.

Predsjednici SJOJ-a

• Hugo Spitzer (1919-1933)
• Fridrih Pops (1934-1948)
• Albert Vajs (1948-1964)
• Lavoslav Kadelburg (1964-1991)