Ranohrišćanska arhitektura
Ranohrišćanska arhitektura i uopšte hrišćanska umetnost, odnosno ni jedan od njenih objekta, nije stariji od 200-te godine. Pre cara Konstantina Rim nije bio svetište hršćana i hrišćanstvo u početku nije imalo nikakvih verskih građevina.
U vrijeme Bardesana padaju prvi počeci razvitka kršćanske arhitekture: arheološki nalazi pokazuju da su se tada u Siriji počele graditi kršćanske crkve, što je bilo uvjetovano pojavom kršćanstva u punoj javnosti pod prvim kršćanskim vladarom Abgarom.[1]
Istorija ranog hrišćanstva uredi
Do tada se radilo o promenama u okviru jednog istog shvatanja međutim sada se radi o promeni samog tog shvatanja. U vreme pojavljivanja hrišćanstva kovitlao se tu začarani krug koji je razorno delovao kao točak koji se ne može zaustaviti. Rob je bio potpuno nezainteresovan za rad. U vreme invanzije varvarskih plemena rimska velika država se raspala. Formira se feudalni sistem kada je kmet imao više sloboda. Od 5. veka pa sve do 10. veka veka traje doba naturalne privrede; proizvede se – potroši se sve! Nepostoje rezerve i viškovi. Osnovne ideje koje je donelo hrišćanstvo su bile opasne i strane robovlasničkom društvu. Skupovi hrišćana su u prvo vreme bili tajni, oni su bili proganjani i skrivali su se i organizovali u katakombama. Hrišćanstvo je imalo izvesnih manjkavosti- ekonomsko izjednačavanje se vrši u proizvodnji ali ne i u potrošnji, u raspodeli rad nije imao udela. Drugi negativni momenat jeste što je ta ideologija bila preneta na religioznu osnovu. Hrišćanstvo je počelo da stagnira- verovati znači prihvatiti dogme, i dokazati dogme ali nikako ih ne opovrgavati.
Isključivanjem racionalne kontrole hrišćanstvo je otišlo ka sholastičkom učenju- ovo je krajnje suprotno sa svetom antičkim gde su se razvijala različita pa i suprotna mišljenja. Bog je daleko i nije tako blizu kao kod Grka- hrišćanstvo jeste krajnje pesimističko. Približiti se Bogu može se samo odricanjima u ovome svetu. Hrišćanstvo je dualistička ideologija U Antičkom svetu postoji izraz za dobro i lepo ujedno. Ljudska figura je postala centar pažnje u grčkom svetu. Sve što postoji među ljudima postoji i među Bogovima. Na metopama ne razlikujemo Bogove od ljudi i samo neki od atributa nam ukazuju na to.
Ranohrišćanska umetnost zapravo je započela u katakombama. Hrišćani, kojima je vera bila zabranjena, sakrivali su se u podzemlju rimskih katakombi, gde su spojili svoje potrebe propoviedanja nove vere i sahranjivanja mrtvih u grobnice i svetišta. Katakombe su se sastojale od tesnih hodnika u čije su se zidove usecale niše, u koje su se smeštali ostaci tela, a zatvarale se kamenim pločama. Isprva su katakombe imale i nadzemni deo u vidu dvorišta sa tremom, sobe za zajedničku ishranu, ali sa pojačanim progonom hršćanstva u 3. veku katakombe su ostale bez nadzemnih delova.
Skulpture i slike koje su očuvane u katakombama rađene su u maniri grčko-rimskih mitoloških prikaza.
Sakralna arhitektura ranih hrišćana uredi
Postepeno se hrišćanstvo izdvojilo iz brojnih istočnjačkih kultova, koji su istovremeno postojali u Rimu, i nametnulo se kao dominantna religija. Godine 313. car Konstantin je objavio hrišćanstvo kao državnu religiju, a 346. g., nakon edikta o potpunom ukidanju poganstva Crkva postaje sve moćnija.
Hrišćani zauvek napuštaju katakombe i počinju graditi crkve koje se baziraju na rimskim i grčkim bazilikama. Hrišćani nisu hteli da upotrebljavaju paganske građevine za svoje molitve i graditi slične pa su zbog toga prilagodili oblike bazilike za svoje potrebe. Ovakova bazilika dobija ceo red karakterističnih elemenata.
Hrišćanska bazilika uredi
Pre cara Konstantina bilo je manjih sakralnih prostora- odaja u privatnim kućama kod bogatih hrišćana u krugu katakombi ili ispod zemlje najrazličitijih oblika. Posle pobede Konstantina nad Maksencijem on je odmah počeo da gradi hrišćansku veliku crkvu sa pet staza (koje su u srednjem veku nazvani brodovima) i transeptom kao prostor bazilike organizovan je prema zahtevu da se na jednom mestu skupi mnogo ljudi i da se njihovo kretanje usmeri prema oltaru, koji je smešten ispred apside. Dakle, zadržani su izduženi glavni i bočni brodovi, drvena konstrukcija krova, a veliki prostor je ritmiziran stupovima i lukovima. Osnovi bazilike se dodaje transept. Uprkos požarima i pregrađivanju još uvek se može rekonstruisati pratip petobrodne konstantinove carske bazilike jedine građevine hrišćanskog ranog razdoblja u novonastalom obliku da bi tumačila prostorne i arhitektonske odnose ranohrišćanskih zdanja. Ako sledimo trag uništenih struktura ovakvih građevina možemo zapaziti razlike od rimskog hrama. Ova građevina nastala je kao sinteza dvorane za skupove, hrama i privatne kuće. Ona ima izvore i u carskim paganskim bazilikama koje su građene pre više od sto godina ali one imaju ulaze sa bočne strane dok je hrišćanska bazilika podužno orijentisana i u nju se ulazi preko dvorišta koje ima atrijum sa peristilom. Ova paganska bazilika je jedinstveno pogodan model za crkve Konstantinovog vremena jer je u njoj bila sjedinjena prostorna unutrašnjost koju je zahtevao hrišćanski ritual i asocijacije koje su izražavale privilegovani položaj hrišćanstva kao nove državne vere. Ona je bila nešto više od dvorane za skupove i predstavljala je sveti dom Boga i nastavljala je na nekadašnje hramove Rimskog carstva. To je unutrašnji prostor koji određuje njegov spoljašnji sklop.Stupovi su smešteni isključivo u unurtašnjosti objekta. Ne zna se da li su takve građevine bile spolja i kako su bile ukrašene no dozvoljavamo da su bile ukrašene mozaicima i skromnijim plastičnim ukrasima. Srednji brod i transept su iste veličine i oba se nalaze pod dvovodnim krovom. Bočni brodovi su pod jednovodnim krovovima. Neposredno iznad ovog krova su postavljeni okrugli prozori koji uvode osvetljenje u unutrašnjost objekta. Celokupni prostor i objekat više liči na carsku salu nego na paganski hram. Transept je bitan deo konstantinovih građevina i može da bude i obitavalište nekog mučenika. On se nalazi između statičnog neba apside i svetog zemaljskog puta vernika koji je oličen naosom. Kroz zapadne portale vernici se kreću kroz odaje koje se redaju kroz pet brodova, do trijumfalnog luka (između podužnog i poprečnog prostora) i da bi se tamo poklonio Hristu i svome episkopu. U novom monarhijskom uređenju car je zamanik Hristov na zemlji. Iako se svim trima velikim i raskošnim Konstantinovim bazilikama izgubio trag postepeno se i uvek rekonstruišu detalji koji se odnose na dekoracije i arhitektonsko slikarstvo.
Postoje i retki primeri crkava kružnih osnova koje nad jezgrom imaju kupolu, a uokolo kupole je prstenasti prostor prekriven obličastim svodom („Sta Constanza“, Rim).
Nova arhitektura s velikim zidnim površinama zahteva novu slikarsku dekoraciju te se bujno razvija zidni mozaik. Obilato se koriste kockice od raznobojne staklene paste i pozlata, tako da cela površina slike treperi. U 5. veku antički uzori u prikazivanju su prevladani i npr. Hrist (koji je u početku prikazivan kao mitski golobradi Orfej ili Hermes), dobiva nove atribute– Oreola, krsta, svečanu odeću, a menja se i način prikazivanja.